TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI BENGÜ BELÄK AHMET BİCAN ERCİLASUN ARMAĞANI Editör Doç. Dr. Bülent GÜL Ankara / 2013
İ Ç İ NDEKİ LER Sunuş / iii Önsöz / v Ahmet Bican ERCİLASUN Bugün Yetmiş Yaşındayım (Geleceğe Dönük Bir Aile Tarihi Projesi)/ 1-34 Ekrem ARIKOĞLU - Hüseyin YILDIZ Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun / 35-63 Ferruh AĞCA Eski Türkçe Metinlerde Anlamsal ve Fonksiyonel Açıdan idi ve ige/iye/ie Sözcükleri Üzerine / 65-79 Ali Murat AKTEMUR Tarihi Frej Apartmanı nın Cephe Düzenlemesi / 81-92 Mustafa ARGUNŞAH Kitâbü'l-Ef'âl Kıpçakça Bir Sözlük Müdür? / 93-100 Ufuk Deniz AŞÇI İngiltere deki Türkçe Konuşan Toplumda İki Dillilik (Bilingualism) ve Dil Karışması (İnterference) / 101-122 Erhan AYDIN Olon Nuur / Galuut (Moğolistan) Yazıtı Üzerine Notlar / 123-130 Tsendiin BATTULGA Runic Inscriptions in Biger / 131-138 Napil BAZILHAN Orta Asya daki Eski Türük Bitik Yazıtlarının Tarihî Kaynak ve Etnoarkeolojik Araştırılmaları / 139-152 Nergis BİRAY Mahtumkulu nun Şiirlerinde Ölüm Teması / 153-182 Ahmet BURAN Türkiye Türkçesi Ağızlarında -R- /-R Türemesi / 183-192 Marcel ERDAL Kıtañ-Türk Dil İlişkileri / 193-197
Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Ed. Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 2013, s. 123-130. OLON NUUR / GALUUT (MOĞOLİSTAN) YAZITI ÜZERİNE NOTLAR Doç. Dr. Erhan AYDIN Erciyes Üniversitesi [Türkiye] Özet: Olon Nuur Yazıtı 2008 yılında Moğolistan ın Bayanhongor ilinin (aymak), Galuut ilçesinde (sum), Olon Nuur adlı yerde bulunmuştur. Kaçak kazı yapan kimseler sayesinde buranın bir anıt mezar olduğu anlaşılmış ve 2008 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Bölümünden D. Bayar, R. Munkhtulga ve S. Khurelsukh tan oluşan ekip tarafından külliyede çalışma yapılmış ve çiçek desenli taş blok üzerinde iki satırı çok net belli olan runiform alfabe ile yazılmış metin bulunmuş ve bu metin ilk kez anılan arkeologlar tarafından 2008 yılında yayımlanmıştır. Kendileri de bu çalışmalarındaki amaçlarının yazıt metnini araştırmacıların hizmetine sunmak ve ilk okuma denemesi yapmak olduğunu belirtmişlerdir. Üst düzey bir bey veya komutan adına tertip edildiğini düşündüğümüz bu yeni anıt mezardaki runiform yazıyı konu edindiğimiz bu makalede Bayar vd. tarafından yapılan ilk okuma denemesinin ardından onların verdiği estampaj görüntüsünden ve Ōsawa nın verdiği fotoğraf, okuma ve anlamlandırma önerilerinden hareket ederek yeni bir okuma ve anlamlandırma yapılacaktır. Anahtar Sözcükler: Eski Türk Yazıtları, Moğolistan yazıtları, Eski Türkçe, Olon Nuur / Galuut Yazıtı. Giriş D. Bayar ın verdiği bilgilere göre 2005 yılının Eylül ayında bir grup insanın bir anıt mezarı yağma etmekte olduğu bilgisi alınmıştır. Anıt mezar Bayanhongor ilinin (aymak), Galuut ilçesinde (sum) bulunmaktadır. Ardından Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Bölümü, D. Bayar, R. Munkhtulga ve S. Khurelsukh tan oluşan bir ekibi bölgeye göndermiştir. Ekip, çalışmalarını 13 16 Haziran 2008 de gerçekleştirmiştir. Anıt mezar Hangay Dağları nın güney bölümüne düşmekte olup coğrafi koordinatları şöyledir: 46 35 03.0, 100 04 43.9, 2048 m. Moğolistan ın batı bölümündeki Bayan Ülgii ilinde (aymak) bulunan Olon Nuur adlı bir yazıt daha vardır. Bu yazıta Akbatır taşı da denmektedir. Aynı adı taşıyan bir başka yerde bulunduğu için bu yazıtla karışmaması için incelediğimiz yazıta Galuut Yazıtı da denmektedir. Nitekim A. Badam da Galuut Yazıtı demiştir (2010: 72). Bayan Ülgii deki Olon Nuur Yazıtı için bk. (Battulga 1995). Anıt mezarda dikdörtgen biçiminde işlemeli taşlar, heykeller ve balballar bulunmuştur. Bu dikdörtgen biçimindeki dört taştan bir anıt mezar yapıldığı anlaşılmaktadır. Külliyede 54 balbal tespit edilmiş olup balbal güzergâhının 784 m. olduğu belirtilmiştir. Bayar, 2010 yılında Afyon Kocatepe Üniversitesi tarafından düzenlenen Uluslararası Zeki Velidi Togan ve Türk Kültürü Sempozyumu na sunduğu bildirisinde balbal güzergâhının 850 m. olduğunu belirtmiştir (2012: 7). D.
Erhan AYDIN Bayar ve ekibinin anıt mezarla ilgili arkeolojik verileri, ilgili makaleden elde edilebilir. Bayar vd. verdiği bilgilere göre anıt mezarda dikdörtgen biçimli, üzeri işlemeli taşlardan birisinin sol bölümünde iki satırlık runiform metin bulunmaktadır. Taşın üst bölümünde de bir satır bulunmakta olup ancak bir kaç harfi seçilebilmekte ancak anlamlı bir sözcük ortaya çıkmamaktadır. Yazıtı bulanların belirttiğine göre satırın sonunda ancak bir sözcük sığacak kadar yer silinmiştir. Yazıtın ilk naşirleri iki satırın sonunu da çekimli bir fiil ile tamamlamıştır. Anıt mezarın II. Türk Kağanlığı na mensup bir bey veya üst düzey bir komutan adına tertip edildiğini söylemek mümkündür. Özellikle işlemeli taş bloklarla balbal ve heykellerin sayısı da buna işaret etmektedir. Ayrıca bu dönem üst düzey devlet yetkilisi veya komutan adına yapılan anıt mezarlarda balbal güzergâhının olduğu da bilinmektedir. Ōsawa da anıt mezarın II. Türk Kağanlığı na ait olduğundan emindir (2010: 192). T. Ōsawa, Japon ve Moğol bilim adamlarıyla anıt mezar külliyesinde yüzey araştırmaları yapmış ve külliyedeki runik harfli metinlerin bulunduğu taş bloklar hakkında oldukça geniş bilgi vermiştir (2010: 192 193). Yazıt metni 221 cm. uzunluğunda, 108 cm. genişliğinde ve 16 cm. inceliğindeki taş blok üzerinde bulunmaktadır. Harf yükseklikleri 4 6,7 cm., harf genişlikleri ise 2,3 5,1 cm. arasında değişmektedir 1. II. Türk Kağanlığı ndan kalan diğer anıt mezarlara benzerliği bakımından dikkat çekicidir. Yazıt Moğolistan da son yıllarda bulunan en önemli yazıtlardan olmakla birlikte henüz üzerinde fazla bir çalışma yapılmamıştır. Hem yukarıda sözü edilen makale hem de 13 15 Ekim 2010 tarihlerinde Afyonkarahisar da düzenlenen Uluslararası Zeki Velidi Togan ve Türk Kültürü Sempozyumu na sunduğu bildirisinden (daha sonra N. Useev tarafından Türkçeye çevrilerek makale olarak yayımlanmıştır) Olon Nuur külliyesinin özellikleri hakkında bilgi edinmek mümkündür. 10 Kasım 2010 tarihinde vefat eden eski Türk eserlerinin yorulmaz araştırıcısı, arkeolog Dovdoi Bayar ı rahmet ve minnetle anıyoruz. 1. Doğudaki Taş Blok Üzerindeki Metin <...>zx:ügk:n üruçgln.r. 1. 1. [ė]r[ki]n ėllig çor ünçün (üçün?) ėkegü kaz[gantım?] 2. anta at[ıg]? katıg taşıg evig barkıg [tokıtdım?] <...>GxRBgb:GJT:GTx.T:a&a 2. 1. Erkin Ellig Çor için ikisini (iki şeyi birden?) elde ettim. 2. Ondan (sonra) adını (kazıdım), katı (sert) taşı, anıt mezarı yaptırdım. 1. 2. Notlar 1. Satır: Bayar ve diğerleri en elig çur okumuşlardır. Bu okuyuşta N. Bazılhan ın Yenisey yazıtlarından Şançi III (E 152) Yazıtı nda da aynı adın geçtiğini belirtmiş olması etkili olmuştur (2005: 204). Böyle bir okuyuş mümkün olsa da en elig in ne olduğu belli değildir. elig sözcüğünün elli veya el anlamının dışında başka 1 Bkz. (http://irq.kaznpu.kz/?lang=e&mod=1&tid=1&oid=267&m=0). 124
OLON NUUR / GALUUT (MOĞOLİSTAN) YAZITI ÜZERİNE NOTLAR anlamlarda olması düşünülemez. Bazılhan ın Yenisey yazıtında geçtiğini öne sürdüğü Şançi III (E 152) Yazıtı 1989 yılında K. A. Biçeldey ve P. S. Seren tarafından Tuva da, Çaa Höl yakınlarındaki Uzuk Aksı denilen yerde bulunmuş yeni bir yazıttır. Dört satırlık yazıtın ikinci satırı şu şekilde okunabilir: enlig çor ınançu alp tarkan at 2 açım a adrıldımız esisim Enlig Çor Inançu Alp Tarkan (adlı) babacığımdan ayrıldım, ne yazık!. Anlaşıldığı kadarıyla yazıt kahramanının oğlu, babası adına bir yazılı taş dikmiştir. Enlig sözcüğü için bir şey söylemek çok zordur. Ōsawa, Olon Nuur Yazıtı nın 1. satırının başında iki harf daha tespit etmiştir ki bu durumda Bayar ve diğerlerinin okumasından daha iyi bir okuma elde edilebilmektedir. Ōsawa ya göre satırın başında birinci ve üçüncü harflerin izi bellidir ama hangi harf oldukları seçilememektedir. Kendisi irkin ellig çor okuyarak unvan olarak değerlendirmiştir (2010: 193). Ōsawa, Şançi III (E 152) Yazıtı ndaki enlig unvanı için uzun bir açıklama yapmış ve en sözcüğünün damga, im anlamında olduğunu belirtmiş ve bu sözcüğün Çin. yin 印 seal sözcüğünden alınmış olabileceğini önermiştir (2010: 194). Hatta Ōsawa änällig / inällig de okunabileceğini ve böylece inäl adıyla ilişkilendirilebileceğini de öne sürmüştür (2010: 194 195). 1. Satırın dört ve beşinci sözcükleri Bayar vd. tarafından önçin kegü olarak okunmuş ve önç kek / keg to take revenge veya to remember to revenge biçiminde anlamlandırılmak istenmiştir. Hatta öç kek biçiminin ikileme olarak malice, spite, revenge, vengeance anlamında kullanıldığı da belirtilmiştir. Ōsawa ise dördüncü sözcüğün başındaki harfin ü değil i olması gerektiğinden hareket ederek sözcüğü inçin okumuş ve İnçi sözcüğünü kişi adı, ardındaki n sesini ise araç durumu eki olarak belirlemiştir. Ardından da inçi sözcüğünün ne anlam ifade ettiği ve kişi adı olarak kimi karşılayabileceği hakkında uzun açıklama yapmıştır. Ayrıca İnçi adlı kimsenin irkin Ellig Çor a hizmet eden bir asker olduğunu hatta Bayanhongor Müzesindeki başsız üç heykelden en büyüğünün İrkin Ellig Çor, anıt mezarın doğu tarafındaki çukurda yatan sağ eliyle kadeh tutan heykelin ise İnçi ye ait olması gerektiğini öne sürmüştür (2010: 196). Elbette bütün bunlar varsayımdır. Ōsawa nın inçi olarak okuyup kişi adı belirlemeye çalıştığı sözcük kişi adı ve unvanının arkasında olduğu için büyük olasılıkla üçün sözcüğünün ünçün biçiminde yanlış yazımıdır. Yazıcı burada ç harfi yerine nç harfini yazmış olmalıdır. Bu tür küçük yazıtlarda bu duruma çokça rastlandığını söylemek mümkündür. Üçün biçiminde okuma, satırın anlamsal bağlamına da uyum sağlar. Beşinci sözcük ise Bayar vd. tarafından çok farklı okunmuştu. Ōsawa bu okumayı düzelterek ėkegü ikisi birlikte, ikisiyle biçiminde okumaktadır. 1. satırın kaz[gantım] biçiminde tamamlanmasının yerinde olduğu söylenebilir. 2. Satır: Bu satırdaki harfler gayet açık ve okunaklıdır. Satırın sonunda, yazıtlarda yapmak, inşa etmek, kurmak gibi anlamlarda kullanılan bir çekimli fiil olmalıdır ancak siliktir. Ōsawa, bazıları silinmiş olsa da beş harfin daha olması gerektiğini ancak Bayar vd. bunu görmediklerini belirtir. Ōsawa ya göre satırın başı anta atıg bundan sonra adını okunup anlamlandırılabilir (2010: 196). Bayar vd. satır sonunu [:tokıtdım] biçiminde tamamlamışlardır. tokı daha çok taş üzerine yazı yazmayı veya karargâh çitlerinin çakılmasını ifade etmede kullanılan bir fiildir. krş. (Şirin User 2009: 532). Ancak satırda anlatılanlara bakıldığında yazıtı yazan kimse hem kişinin adını yazdığını hem de evini barkını yani anıt mezarını yaptırdığını belirtmektedir. Buradan şu sonuç çıkarılabilir: anta atıg söz öbeği ile tokıt fiili ifade edilebilir ancak evig barkıg söz öbeği ile tokı /tokıt fiili kullanılmaz. Bizce 125
Erhan AYDIN iki farklı iş aynı fiile bağlanmıştır. Aslında eksik bölümün kazgantım biçiminde tamamlanabileceği de düşünülebilir. Bu satıra benzer bir anlatım Ongi Yazıtı nın 12. satırında bilge ataçım yoguŋ koruguŋun kazgantım Bilge babacığım, yoğ törenini (ve) anıt mezarını yaptırdım (?) cümlesinin sonundaki fiil açık olmadığı için farklı okumalar ve anlamlandırmalar yapılmıştır. Bunlarla ilgili tartışma için bk. (Erdal 2011: 370). Ancak kazgan fiili ile anta atıg söz öbeği birbiriyle ilişkili olamaz. Yukarıda da söylediğimiz gibi iki farklı iş bir fiile bağlanmak istenmiştir. Bütün sorun da buradan kaynaklanmaktadır. Yazıtın yazıcısı da ėkegü sözcüğü ile yaptığı iki işi anlatmaya çalışmıştır. Bunlardan biri anıt mezarın kimin adına yapıldığı, ikinci iş ise anıt mezarı bizzat kendisinin yaptırmış olmasıdır. 2. Doğudaki Taş Bloğun Üst Tarafındaki Yazıt <...>ry:zgy:amnkr t:<...> <...> teŋrikenim e yagız yėr[im e] <...> azizim (kutlum), yağız toprağım! 2. 1. Notlar Bayar vd. verdiği harfler ile Ōsawa nın verdiği harfler arasında hiç benzerlik yoktur, denebilir. Ōsawa'nın verdiği bu metindeki teŋriken sözcüğünün geçmesi oldukça ilginçtir. teŋriken sözcüğünün Uygur dönemi yazıtlarında geçtiği görüşü ile ilgili tartışmalara Ōsawa da katılır ve bu görüşün doğru olmadığını belirtir (2010: 197). Bilindiği gibi V. Rybatzki, Ongi Yazıtı nın tarihlendirilmesi konusunda teŋriken sözcüğünü temel alarak yazıtın Uygur Kağanlığı dönemine yakın veya kağanlığın ilk yıllarında ve büyük olasılıkla 744 veya 756 yıllarında dikilmiş olabileceğini savunmuştu (2000: 209). Erdal ise Rybatzki nin teŋriken sözcüğünü örnek göstererek yazıtı Uygur Kağanlığı nın ilk yıllarına tarihlendirmesi konusunda S. G. Klyaştornıy ve E. Tryjarski nin Arhanan Yazıtı ndaki teŋriken sözcüğünden hareket ederek yazıtı Uygur Kağanlığı yazıtlarından saymalarına da atıfta bulunarak bunun mümkün olmadığını belirtir (2011: 371). Ōsawa nın satırın başında üze sözcüğü tasarlaması ilginçtir. Tengriken sözcüğü gök, gökyüzü anlamlarında değil yalnızca kutlu kişilere hitaben söylenen bir unvandır. Ama Ōsawa yı üze eklemeye iten neden yagız yėrim e söz öbeği olmalıdır. Ōsawa ayrıca Ongi Yazıtı ndaki teŋriken ile İlteriş ve Kapgan ın kardeşi olan To si fu [duxifu] nun kastedildiğini belirtmektedir (2010: 197). Anlaşıldığı kadarıyla Ōsawa teŋriken sözcüğünün yalnızca Ongi Yazıtı nda geçtiğini belirtmek istemiştir. Yoksa her teŋriken ile To si fu [duxifu] nun kastedildiği düşünülemez. Üstelik Ongi deki teŋriken ile To si fu [duxifu] nun kastedildiği görüşü de yalnızca bir varsayımdır. 3. Döşeme Parçası Üzerindeki Yazıt (Ōsawa ya göre Taş Bloğun Kapak Taşının Dış Tarafındaki Metin): <...>amnkr<...> <...>[teŋ]rikenim e <...> <...> azizim, kutlum <...> 3. 1. Notlar: Moğol arkeologlar yalnızca kr (r 2 k 2 nç) harflerini tespit etmişti. Ōsawa biraz farklı teşhis etmiştir. 126
OLON NUUR / GALUUT (MOĞOLİSTAN) YAZITI ÜZERİNE NOTLAR 4. Sonuç Olon Nuur Yazıtı yeni bulunmuş bir yazıttır. Yazıt kahramanı II. Türk Kağanlığı nda üst düzey bir yetkili veya komutan olmalıdır. Külliyenin anıt mezar biçiminde düzenlenmiş olması, balbal güzergâhının olması gibi nedenler anıt mezarın önemli bir kişiye ait olduğunu göstermektedir. Olon Nuur Yazıtı nı yeniden okuma ve anlamlandırma denemesinde bulunan bu makaleden çıkarılabilecek iki sonuç vardır: 1. Moğolistan coğrafyasında hâlâ gün yüzüne çıkmayı bekleyen çok sayıda anıt mezar ve yazıt vardır. 2. II. Türk Kağanlığı ndan kalan her anıt mezarda mutlaka yazılı bir taş bulunmaktadır. Aslında bu da Türklerin okuma ve yazmaya ne kadar önem verdiğini gözler önüne sermektedir. 5. Kaynaklar BADAM, A., (2010), Moğolistan daki Runik Yazıtlar. Türkbilig, 2010/20: 67 81. BATTULGA, Ts., (1995), Olon nuurın türeg biçees, MUİS, Mongol Sudlalın deed surguul, Erdem şinjilgeeniy biçig XIII 8(139)/3. BAYAR, D. ve R. MUNKHTULGA ve S. KHURELSUKH, (2008), Olon nuurın hundiyn dursgal, Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee 2008/2: 108 117. BAYAR, D. ve R. MUNKHTULGA ve S. KHURELSUKH, (2008), Olon nuurın hundiy gurıştık keşeni, Nauçnıy mir Kazahstana V 2008: 109 120. BAYAR, D. ve R. MUNKHTULGA ve S. KHURELSUKH, (2009), Olon nuurın hundiy gurıştık keşeni, Kul turnoe nasledie I (22): 86 89. BAYAR, D., (2012), Moğolistan da Eski Türklere Ait Yeni Arkeolojik Buluntular (Çev.: N. Useev), Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi 1/1: 6 25. BAZILHAN, N., (2005), Kazahstan tarihi turalı türki derektemeleri. Tom. II, Almatı. ERDAL, M., (2011), Ongin Yazıtı, (Çev.: S. Tezcan), Ü. Çelik Şavk (ed.): Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl Konulu III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, c. 1, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 363 372. ŌSAWA, T., (2010), Moğolistan da Son Zamanlarda Keşfedilen Olon Nuurin Khöndii deki Anıt ve Yazıtı Üzerine 2009 Yılının Japon ve Moğol Ortak Yüzey Araştırmalarına Dayanarak, C. Alyılmaz Ö. Ay M. Yılmaz (Yay.): I. Uluslararası Uzak Asya dan Ön Asya ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Ü., 191 210. RYBATZKI, V., (2000), Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions, Central Asiatic Journal 44/2: 205 292. ŞİRİN USER, H., (2009), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları. 127
Erhan AYDIN D. Bayar ın verdiği çizim. 128
OLON NUUR / GALUUT (MOĞOLİSTAN) YAZITI ÜZERİNE NOTLAR 129
Erhan AYDIN Ōsawa nın verdiği fotoğraflar 130