Istanbul'un Lima., ve Köprü mes'elesi Istanbul Ticaret ve Sanayi Odasınca teşkil edilen komisyonun ". RAPORU
İSTANBUL Ticaret ve Sanay i Odas ı Neşriyatından ADET IstanbotW Jman ve Köprü mes'elesi istanbul Ticare t v e Sanayi Odasınc a teşkil edile n komisyonu n RAPORU ISTANBUL CUMHURIYET MATBAAS Nisan 1 9 3 0 ı
İstanbul Liman ve Köprüler Komisyonu: REİs AmfET HAl\wi Az"-\. [*] ABDÜLGANİ )) HÜı::;EYİN SABRİ ;t MEHME'f VEHBi» MEHMET ZEKi» BEY ı: " " İstembuı liman şirketi Umunı müdüı ü (Oda azasından) ilıracat tadri (Oda azasından) " iktı'sal ılfüdeı'risi (Oda ımıumı k(uibi) İstanbul deniz ticareti müdürü (Oda azasından) Ali Ucul'e! mektebi iktisat 1ll ü den'is muavini» l\lcnat BEY FURTUNZADE Ticaret borscısı reüli (Oda aza- 8mdeın) DR. NizA:\1E'l'Tix A-Li BEY lktisat müden'tsı: HIZA BEY SADJKZADE Smm BEY sası Armatör (Odcı ımıumı kcıtibi) BaJwi.lJemakine (Oda azaslfıdan).ticaret (1)01'- azasmdan.) mlıfc(,lıas8un» StHEYYA B}~Y ~ERi:Fıı\J)E Jstriııbul tic(ıret ıce slyta;iji o(lcısı ve zahire 7)OrSClSt Clzo:-'Illdan Koınisiyona Oda Ticareti BaJıri~'e raportürü Ali Rıza bey de i~tirak etmiş "c hir celsede de~ehremaneti iktisat ;,liidiirlı Kemüı Omer bey hulunnıu~tur. alfabe sırası üzere tertip cdilıııi~tir.
İstanbul'un Modern bir Liınan ihtiyac~ ve Haliç'den istifade olunması ve Köprüler ınes' elesi hakkında İstanbul Ticaret Odasınca teşkil edilmis hususi Komisyonun Raporu
BAŞLANGIÇ İstanbul'da sanayi ve ticaretin inkişafı için Haliç'den istifade etmek çareleri ve köprüler mes'elesi hakkında Oda azasından Liman Şirketi Umum Müdürü A. Hamdi Bey'in verdiği raporun tetkiki için teşekkül eden komisyonumuz muhtelif içtimalar akdetmiş ve mes'eleyi uzun boylu tetkik ederek neticesini işbu raporla heyeti umumiyeye arza karar vermiştir. Tetkiki komisyonumuza havale edilen mezkur raporda Halie'e gemilerin kolaylıkla girip çıkması için en basit çare olarak Karaköy köprüsünün Unkapam'na nakli ve buna göre şehir yollarının tanzimi ve yolcu istasyonunun Sirkeci'den Yenikapı'ya nakli tavsiye olunmaktadır. Bu me v zuu tetkik eden komisyonumuz mes'elenin yalnız bir köprü mes'elesi değil, fakat bir liman ve şehir mes'elesi olduğunu göz önüne getirerek tetkikatını derinleştirmeyi faydalı bulmuştur. Bunun için evel. İstanbul'un ne dereceye kadar inkişaf edecek bir liman şehri olduğunu ve modern bir limana olan ihtiyacını tesbit eden komisyonumuz bundan sonra Halie'in İstanbul için en müsait bir liman mevkii olup olmadığını tetkik etmiş ve bu hususlarda kanaatini tesbit ettikten sonra köprüler mes'elesi etrafında tetkikat yapmayı faideli bulmuştur.
i İnci kısım i İstanbul'un Ticari ve Sınayi ehemmiyeti ve Linıan noktasından tetkiki istanbul ölmüş bir şehir değildir: Bazıları şöyle mütalaa yürütüyorlar: "İstanbul artık inkişaf itibaree tevekkuf etmiş, büyümesi mahal hatta küçütmesi mukadder ve zaruri bir şehirdir." Bu mütalaayı zikredenler esbabı mucibe bulmak ve çok kat'i olarak ifade ettikleri fikirlerini izah ihtiyacım duymamaları; bu mütulaalarını artık izah ve tafsile bile luzum kalmayacak kadar kat'! olduğu zanmm veriyor. Komisyonumuz memleketimiz için büyük bir ehemmiyeti haiz olan bu bir kanaat halinde ilerlemekte olan bu son fikrin mevzuda yavaşyavaş ehemmiyetle tetkike değer olduğunu nazarı dikkate almış ve fikrini bu noktada da beyan etmeyi faideli bulmuştur. İstanbul'un, artık inhitata yüz tutmuş bir şehir olduğunu iddia edenlerin düşündükleri şudur: ({İstanbul'un nufusu azalıyor, şehirde yangın yerleri imar edilmiyor,.şehir mevcut nufusunu besliyemiyecek kadar işsizleşmiştir. Hükumet merkezi olmaktan da çıktıkdan sonra İstanbul büsbütün gerilerniye yüz tutmuştur." Bu hadiseıeı" İstanbul'un dertler~ni ve istiraplarım ifade eder, yoksa bu hadiselere bakarak İstanbul'un inhitata yüz tutmuş bir şehir olduğunu kabul etmek do~ru değildir, çünkü bunların hiç biri tabii ve mukadder değil, arizi ve muvakkattir. İstanbul'un ehemmiyetli bir dönüm noktasında olduğunu kabul edelim. İstanbul eskidenberi, daha ziyade bir memur ve müstehlik şehri idi ve büyük bir imparatorluğun merkezini teşkil ediyordu. Bugün İstanbul bu vaziyetlerini kaybetmeğe başlamıştır. İstanbul'un müstakbel inkişafı bu şehrin teşekkül sebebine en çok yakın ve en çok tabii olan membadan kuvvet almağa mecburdur. İstanbul bir liman şe,hridir. Ve ancak bir liman şehri olduktan sonradırki, şayanı hayret bir yenilik gösterecek ve bugün çökmeye yüz tutmuş
8 zannedilen bu koskoca şehrin genç bir gayeye doğru silkinip inkişaf etmesi imkanı hasıl olacaktır. İstanbul halkı işsizlikten kurtulmak, düş~ müş olan emlak kıymetlerini yükseltmek ve memlekete refah ve saadet getirmek için şehirlerinin bir 1iman şehri olduğunu düşünmeleri ve ona göre çalışmaları lazımdır. İstanbul'dan geçen büyük ticaret yolları: 1lI. İstanbul şehrinin Bizans zamanında vücuda gelmesi bu şehrin tabii mevkiinden neş'et etmiştir. Şehrin büyümesine ise İstanbul'un ticaret yolları üzerinde bulunmasından ve HaIiç gibi tabii bir limana mlaik bulunmasından ileri gelmiştir. Filltakika istanbul Asya ile Av.. rupa arasındaki kara yolunu Akdeniz ve Karadeniz arasındaki denız yolu ile birleştiği bir noktada kaindir. Bu Bd yol yalnız İstanbul'da değil, İstanbul ve Çanakkale boğazınınher hangi noktasında birleşmiş dlmasına rağmen ne için İstanbul'un tercih edildiği sebebine gelince, bu sebep İstanbul'da Halic'in bulunmasından ibarettir. İstanbul mazide olduğu gibi bugün de tabii ehemmiyetini muhafaza etmektedir. Limanlar ve büyük şehirler kendilerinden bir çok deniz, kara ve nehir yolları geçen yerlerde teessüs ve inkişaf eder. Bilhassa merkezi ve garbi Avrupa için büyük kıymeti olan nehir yemarının geçtiği limanlar bundan dolayı büyük inkişaflar göstermektedir. Istanbul mü him deniz, kara ve hatta bir noktayı nazara göre nehir yolları üze~ rinde kain bir şehirdir. İstanbul Karadeniz'in bütün dünya denizlerine açılmış yegane kapısı üzerindedir. malden ise bütün Rusya'yı örümcek bağlıyan büyük nehirler Karadeniz'e hepsi esaslı ticaret yollarıdır. Karadeniz bu Karadeniz ise Avrupa ve Asya'nın mühim ticaret memleketlerine en tabii yollarla bağlı bir denizdir. Garptan Tuna, şiağı gibi birbirlerine akar. Bu nehirlerin nehirlerin birleşerek tek nehir halinde Boğaz'dan geçip akdeniz'e aktığı bir göl manzarası verir. Şarkta ise Kafkas'ların ortasında çok tabii ve müsait bir berzah Karadeniz'i (Hazer) denizine bağlar ve bu suretle bu yolda Asya'nın 'Ortasım ve aksayi şarkı İstanbul'a ve Avrupa'ya bağlıyan başlıca bir bir
yol teşkil eder. Karadeniz'in cenubu şarki sahili memleketimizden geçerelç tran'a müntehi olan şayanı dikkat bir kara yoluna da maliktir. Bu yol Trabzon ve İran transit yoludur ki Trabzon'dan sonra doğruca İstanbul'a bağlıdır. Karadeniz başlıca hububat, petrol, kömür ve kereste ihracatı itibarile mühim bir ticarete sahne olmuştur. Bundan başka Karadeniz'de birleşen bütün nehir ve kara yollarının bağladığı memleketler istihsalleri ve ihtiyaçları biribirinden farklı memleketler olduğu için aralarında da ıinühim münakale vaziyeti de vardır ve bu memleketler sanayide ilerlemiş memleketler olmadığından Avrupa ve Amerika'nın mamul eşyasına muhtaçtırlar. Bu mamul eşyanın iptidaı maddelerinden bir kısmı bu sahada mevcut olduğu gibi nim mamul halinde bu sahaya en yakın bir merkeze getirilerek tam mamul bir şekle sokulmak ta mümkündür. (Ford) ın kendisine gösterilmiş küçük bir müsaade dolayısile İstanbul'da yaptığı işi büyük mikyasta bir çok sanayi için yapılabileceğini düşünmek, İstanbul'un azametli ve bütün dünya için gıpte edilecel{ derecede mükemmel tabii mevkiini izaha kafidir. İstanbul'da liman ve serbest mıntaka mes'eleleri modern düşünce ve usullere göre haı~ ledilmiş olursa İstanbul Karadeniz havzasına bağlı olan ve eski dünyanın muazzam bir kısmını ihtiva eden memleketlerin ithal ve ihraç vaziyet ~erinde en tabii bir vasıta hizmetini görebilir ve en iyi bir san'at merkezi halini alabilir ve bütün Karadeniz yolları İstanbul'da modern tesisatı havi bir liman olursa İstanbul'da ticaret ve sanayiin inkişah için müsait vaziyetler de ihdas edilmiş bulunursa bütün bu yollar lstanbulda birleşebilir. Bu memleketlerin ihtiyacı olan eşya bilhassa koloni eşyası şeker, pirinç, kahve ve bunlardan başka olarak otomobil, makine, tuhafiye ve manifatura gibi eşya için İstanbul mühim bir depo vazifesini görebilir. İstanbul Akdeniz vasıtasile Bahrisefit ticaret alemile temas eder. Bahrisefid'in üç kapısından biri üzerinde bulunan İstanbul Suriye ve Mısır sahillerine, Adalara ve cenubi Bahrisefit memleketlerine ve nihayet Cebelitarık boğazı vasıtasile garbi Avrupa ve Amerika ve Süveyş kanalı vasıtasile de Hindistan ve Aksayi şark ticaret yollarına doğru kollarını uzatmış bir vaziyettedir.
- 10- İstanbul'dan geçen buyak kara yolu: İstanbul'a beyneimilel ehemmmiyet veren bu yollardan başka Avrupa ve Asya'yı birbirine bağlıyan en mühim kara yolunun üzerinde olması da İstanbul için büyük bir feyiz ve inkişaf menbaıdır. Bu kara yolu İrak'ın, Suriye'nin, Mısır'ın ve Hindistan'ın Avrupa ile birleştiği yegane kara yoludur. Bugün bu yol bir çok sebepler dolayısile kafi derecede inkişaf etmemiş olabilir, fakat bu, ilerde mühim inkişaflar göstermesi mümkün olan bu yolun ehemmiyetsiz olduğunu iddiaya vesile teşkil etmez. Bugün bu kara yolu üzerinde beynelmilel ticari hareket -bir çok müşküliu dolayısile- pek azdır. Muhtelif memleketlerdeki gümrük formalitelerinin güçlükleri ve bu; yolun İstanbul'da bir deniz yolu tarafından kesilmesi, şimendifer nakliyatındaki intizamsızhklar, betact ve fiat pahalılığı gibi sebepler dolayısile doğru sevkiyata imkan bulunmaması ve daha bazı müşkülat ve mevani, ilerde ticarı kıymeti de yüksek olacak olan kara yolunun, bugün inkişaf etmemesine bir amil olmuştur. Şüphe yok Id; İstanbul'da muntazam bir liman tesisatı vücuda getirmei\ Avrupa ve Asya arasındaki yolun (Feribot) servislerile kesilmeden devamını teminetmek ve transit nakliyata çok mühim müsaadat ve teşkilat yaparak bu yolun geçtiği memleketler arasında husus! bir gümrük ve münakaim ittihadı kıymetini kazanmasını yapmak suretile bu kara yolunun tabil temin mümkfindür. Bu derece mühim yolların birleştiği noktada olan İstanbul'un modern bir liman şehri haline ifrağından sonra yeni yeni bir takım deniz ve kara yollarile şehrimizin kuvvet bulacağında şüphe etmiyoruz. Bulgaristan, Romanya gibi memleketler, transit limanı olarak Istanbul'a daima muhtaçtırlar. Rusya için de İstanbul Yugoslavya için Selanik ne ise bu memleketler ve bilhassa o demektir. İstanbul'u geniş mikyasta beynelmilel ticaret alemine bağlıyan bu yolların kıymetini ve istikbalini izah için uzun boylu tafsilata lfizum görmüyoruz. Şark ta ve bu yollar üzerinde hiç bir liman Istanbul kadar bütün ihtiyaçlara tekabül edecek derecede müsait mevkide değildir. Istanbul'u büyük ve küçük yolların birleştiği bir liman şehri olarak kabul ettikten ve ona göre icap eden tesisat ve teşkilatı yaptıktan sonra civar limanların rekabeti mevzuu bahsolmaya bile değmiyecek basit
.IL mes'eleler meyanındadır. Coğrafi mevkii noktai nazarından İstanbul'un bu müstesna ve beynelmilel ehemmiyetini çok müsait olan bir takım tabii sebepler yükseltmektedir. İstanbul'da Haliç ve Boğaziçi ve marmara gibi bir iç denize, ve civarda bir çok malıfuz girinthere malik olmak bir liman için bulunmaz nimetlerdendir. Her limanın vapur almak kabi Hyeti aşağı yukarı muayyendir. Halbuki ıstanbul'da Boğaziçi'nin ve Marmara denizi körfezierinin mevcudiyeti İstanbul'da icabında binlerce vapurun barınması ve hatta tahrnil ve tahliye yapması imkanını verir ki bu derece müsait mevkide dünya yüzünde pek az lima~l gösterilebilir. İstanbul'un transit vaziyeti: İstanbul'dan bu kadar mühim deniz ve kara yollarının geçmesi şüphe yok ki İstanbul'da mühim bir transit ticaretinin teessüsüne başlıca sebep olmak lazımdır. Bugün bu ticaretin büyük bir ehemmiyet kazanmamış olması Istanbul'un ticaret alemindeki tabii ve müsait mevkiini kaybetmesinden değil, İstanbul'da modern bir liman tesisatı ve teşkilatı -olmamasından neş'et etmektedir. İstanbul limanında senede (10) milyon tonaiı tecavüz eden bir vapur hareketi vardır. Bu hareketin yarısına yakım hiç limanla muamele görmiyerek buğazlar vaziyeti dolayısile gelip ge<;en v~purıara aittir. Bu vapurlara kömür. ınaz.ot, su" kumanya vermek ve bunların bir kısmının tamirlerini yapmak bile İstanbul'a senede milyonlarca lira temin edecek mühim bir iştir. Fakat tafsil ve izahı uzun sürecek olan ve hepsi kabili izale bulunan ve fakat her halde mo, dern liman tesisat teşkihitına ve bir serbest mıntaka tesisine ihtiyaç gösteren maniler dolayısiledir ki bu yüzden bile yaptığımız istifade pek küçük bir dereceyi geçmemektedir. İstanbul'dan mühim deniz ve kara yollarının geçmesi dolayısile buradan transbordöman işleri mühim mikyasta inkişaf etmek lazım gelirdi. Vakıa bu işler son iki sene zarfında limanda yapılan tenzilatlı aktarma tarifeleri dolayısile hissedilen bir tezayüt göstermiştir, fakat bu kafi değildir. Transbordöman, yani başka limanlara ait malların limanımızda aktarma olmasının çoğalması ancak limanımızı modern bir hale getirdikten sonra kabil olur. ıstanbul'da yolları birleşen memleketlere ait eşya stoku
12 bulundurmak keyfiyetine gelince, bu ticaretin teessüs ve inkişafı İstanbul için büyük bir kazanca vesile olacak ve şehrimize ticaret ve nakit borsası itibarile de beyneimilel bir vaziyet de kazandıracaktır. MalUmdur ki Avrupa limanlarının bir kısmı bilhassa uzak memleketler eşyası için bir depo hizmetini görür. Bu limanlarda hatta eşya ambauijlarını değiştirerek ve ufak mikyasta imalat yapılarak başka limanlara veya memleketlere sevkedilmek üzere hazırlanması mühim bir faaliyet vesilesi olmaktadır. Bütün büyük limanların inkişafının sebebi ve başlıca gayesi budur. Triyeste şekerler için, İskenderiye pirinç ve hububat İçin, Anvers Marsilya kahve ve müstemlekih erzakı için bizim!imanımızı besleyen transit limanlarıdır. Diğer büyük garp!imanlarının hepsi de muayyen dünya istihsalatını transit olarak depolarında toplamış ve orada bütün dünya istikametlerine sevketmelde bulunmuştur. Limanımızın iptidailiği; ücretlerinin ve bilhassa antrepo ve hammaliye ücretlerinin pek yüksel\: alınası ve eşya tasnif ve muhafazasına mahsus muntazam ve asri antrepolara, umumi mağazalara malik bulunmaması dolayısile bu ticaretin vasi mikyasta teessüs ve inkişafına imkan bulunmamaktadır. Yunanlı'ların Pire'de ve Selanik'de serbest mıntaka hususundaki faaliyetleri ve diğer bütün memleketlerin bu noktadaki büyük gayretleri hep bu ticaretin inkişafı mal,sadını takip eder. Transit ticaretinin inkişafı yukarıda da arzettiğimiz veçhile modern bir liman tesisatına, her nevi eşya için ucuz ve husltsi tertibatlı ambar ve antrepolar, soğuk hava depoları, büyük si!olar v. s. tesisata ve her halde bir serbest mıntaka tesisine ihtiyaç vardır. Bunlar yapıldıktan ve İstanbel'da liman ve serbest mıntaka mes'elesi halledildikten sonra, bugün bazılarınca mukadder akibetini idrak etmiş ve ölmüş denilen İstanbul'un büyük bir canlılık göstereceğine ve şehirliierin refaha doğru ilerhyeceklerine şüphe yoktur. İstanbul'un transit ehemmiyetini hadiselerle izah etmek lazım gelirse Amerikalı'ların petrol ve otomobil için İstanbul'da birer küçük mıntaka tesis etmiş bulunduklarını, son zamanlarda Çekoslovak'ların kendi şekerleri ve diğer eşyaları için İstanbul'u transit merkezi yapmak hususundaki tetkiklerini ve bir çok müşkülata rağmen halı transitinin İstanbul'da teessüs ettiğini kaydetmek kafidir. Esaslı harekete
- lj - geçtikten sonra bu cereyanlar ve temayülleri mühim mikyasta tezyit et,miye ve İstanbul'u şarkta, en başlıca bir liman olarak yaşatmaya imkan olacağı şüphesizdir, II İstanburun nıodern bir linıan ihtiyacı vardır: ıstanbul'un harpten eve! ticareti: Hariçte bazı mütalaalar vardır ki, o da İstanbul'un harpten evei daha çok işi var iken bile mevcut liman sahasının; kafi geldiği ve şimdi ise İstanbul'un bir çok sebepler dolayısile ticari ehemmiy!etini kaybettiği cihetle limanın genişletilmesine ve modern bir hale konulmasına kat'i bir ihtiyaç olmadığı iddiasıdır. üzerinde en az tevakkuf edilmesi icap eden bu iddiayı reddetmek komisyonumuz için faideli görülmüştür. İstanbul harpten eve! daha çok işe malik idi. Çünkü; Balkanlar'da mühim bir kıt'aya, Suriye ve İrak'a, Hicaz ve Yemen'e ve hatta Tarablusgarb'a kadar uzanan büyük bir imparatorluğun merkezi idi. İstanbul'a ithal edilmiş bir mal bu memiekenere gümrüksüz giderdi. Bundan başka ithalat gümrük resmi ağır değildi. Bunun için ithal resmi verilecek şehre çıkmış mallardan bile ihracat yapılabilirdi. Rusya ve Karadeniz memleketleri İstanbul'u bir piyasa memleketi haline koymuşiardı. Yunan limanlarının ve bilhassa Pire'nin rekabeti mevzuu bahis değildi. Bunun için İstanbul'da şimdikine nazaran daha fazla liman hareketi olması ihtimali var idi. Bugün bu işlerin bir çoğunu kaybetmiş bir vaziyet w teyiz. Bütün dünya limanları gibi civarımızdaki rakip limanlar da modernizasyona başlamıştır. Eskiden basit ve iptidai tahrnil ve tahliye sistemi ticaret için o kadar zarar vermiyebilirdi. Fakat şimdi medeniyetin terakkisi, yakın ve uzak lima.nların mütemadi inkişafı karşısında eski işlerimizi bulmak ve hatta ilerlemek için yapacqğımız yegane yol limammızı modern bir hale koymaktan ibarettir. Bütün dünya milletlerinin kendi }imanlarında ve rakibimiz Yunanistan'ın Pire ve Selanik limanlarında yaptığı şeyler bunlardan ibarettir. Biz de bu yolda gitrneğe ve mavna devrini matiye bırakmağa mecburuz. Otomobil nasıl araba devrine nihayet vermiş ise, büyük sanayi nasıl el tezgahlarını silip süpürmüş ise modern liman tesisatı karşısında da mavna ile çalışan iptidaı limanlar o şekilde gerilemiştir.
- 14 Istanbul limanında iptida! liman tesisatı ve karışık liman teşkilatı mevcut oldukça İstanbul'u mühim bir ticaret ve transit limanı haline koymak emelleri hep birer tatlı hayalolmaktan ileri geçemez. Modern bir liman olmamasının zararları: İstanbul'un modern bir limana malik olmaması dolayısile vapurların açıkta yüklerini boşaltıp doldurması ve eşyanın gerek denizde ve gerek karada iptidaı şekilde ta:hmil ve tahliye edilmesi memlekette yalnız Br tisadi inkişafın kuvvetlenmesine mani olmakla kalmamakta ayni zamanda bu liman vasıtasile yaptığımız ithalat ve ihracat muamelesinin pa hahya malolması ve çabuk yapılmaması neticesini de husule getirmiştir. İstanbullimanında liman istatistiklerine göre senede iki buçuk milyon ton eşya muamelesi olmaktadır. Yukarıda izah ettiğimiz vaziyet dolayısile beher ton eşya için üst üste bir lira fazla masraf gittiğini hesap edersek mevcut işler dolayısile senede memleketin füzuli iki buçuk milyon lira bir zarar karşısında kaldığı neticesine varırız. Bu zarar bittabi nazaridir ve eğer modern bir!imandan mahrumi yetin memlekete, halka ve tüccara verdiği zararları da hesap etmek kabil bir kaç defa tezyit etmek icap ede olsa bu iki buçuk milyon lirayı cekti. Şu küçük mütalaalar bile İstanbul'un modern bir limana olan ihtiyacım izaha kafidir. İstanbul'da bugünkü tahmu ve tahliye işlerinin modern tesisat olmamak dolayısile ne büyül{ müşkülatla ve ne kadar masrafla İCra edildiğini anlamak için (istanbul limanı) unvanı altinda geçen sene neşredilmiş olan kitapta kafi malomat vardır. III En ınüsait linıan sahası Halİetir b Derhal iş e başlamaktaki zaruret! Yukarıda beyan ettiğimiz mütalaalar İstanbul'un mühim bir liman şehri olduğunu tafsijatile göstermektedir. Şu halde burada derhal mo' dern liman tesisatına başlamak icap eder. Bu hususta diğer memleketlerden pek geri kaldığımızı itiraf edelim. Şimdiye kadar İstanbul'un bir liman şehri olarak tetkik edilmemesi V2 ona göre; tedbirler alınmaması ve hatta bütün dünya limanları muhtar şekilde bir başa tabi iken İstanbul'da böyle bir liman otoritesi bulunmaması,huuısa liman meselesine
ıü - kuvvetli birehemmiyet vermemiş bulunmamız dolayısite civar rakip li~ manlar bu vaziyetimizden istifade ederek tabiatm bize verdiği işleri best mıntaka tesisine teşebbüs ettiğini göz önünde bulundurur isek İstanbul'da liman mes'elesinin fazla teahhüra tahammülü olmadığı sun'i şekilde elimizden almağa çalışmışlardır. Yakinimizdeki (Pire) nin iki üç senedenberi modernizasyona başladığını ve son zamanlarda seri anlaşılır. Şu halde İstanbul limanının genişlemesi ve asrileştirilmesi müstacel bir zaruret halini almıştır. Büyük vapurların doğrudan do'ğruya rıhtımiara yanaşarak vasıtasız ve ucuz tahrnil ve tahliye yapmaliirı matiup olduğuna göre bu iş için en müsait sahayı tetkik ve tesbit etmeyi komisyonumuz faideli görmüştür. Bir liman için başlıca esaslar: En müsait liman sahasını tesbit ederken şu esasları nazan dik' kate aldık: 1 - Liman ve serbest mıntaka mes'eleleri bir küldür. Binaenaleyh Imianı ve serbest mıntakayı ayrı ayrı yerlerde yapmaktan ise hepsini bir arada vücude getirmek pek ziyade şayanı temennidir. 2 - Mali vaziyetimiz malumdur, liman sahasını tayin ederken kud retirniz haricinde büyük masraflarla yapılacak işleri nazarı dikkate almamak mecburiyetindeyiz. 3 - Tayin edilecek liman sahası bugünkü işlerimize kafi gelmekle beraber ilerde, hatta bir çok seneler sonra işlerin alabilmesi muhtemel olan inkişafı da nazarı dikkate alarak bütün ihtiyaçlara kafi gelecek bir saha olmalıdır. 4 - Intihap edilecek saha şimdild 1imandan çok uzak olmamalıdır. Bütün bu noktaları nazarı dikkate alan komisyonumuz Halie'in istanbul için gayet müsait ve emsalsiz bir liman sahası olduğunda ittif81{ etmiştir. Vakıa Ha1iç'ten başka (Küçük Çekmece), (Yedilwle ve Yeni kapı arası), (Moda koyu), (Haydarpaşa ve Selimiye tarafları) da muhtelif zamanlarda liman ve serbest mıntalw sahası için tetldk edilmiş ise de bunların hiç birini Haliç'le mukayese edilmeyecel{ derecede mahzurlar arzetmektedir. Bu yerler hem iç şehire az veya çok uzaktır ve buralarda yeni bir!imanın teessü3ü senelere ve bir çok fedakarlıli:lıwa
muhtaçtır - 16 - ve hem de tesisat hiç bir veçhile bütçelerimizin tahammül edemiyeceği kadar büyük masraflara malolacaktır. Elimizde Haliç gibi tabii bir liman sahası var iken burayı bırakarak milyonlarca lira sarfile sun'i limanlar yapmak zarureti mevcut olmadığı kanaatindeyiz. Ancak; Halk'in mahzuru köprülerin methalinde bulunarak vapurların buraya girip çıkmasını müşküliha sevketmesidir ki bu hususun gerek liman ve gerek şehir münakale işlerini bozmayacak tarzda ifası mümkün olduğu komisyonumuzca esas itibarile kabul ve tesbit edilmiştir. Liman sahası için muhtelif mütalaalar: MU,htelif senelerde ve muhtelif namlarda İstanbul limanı ile meşgul olan komisyonlar muhtelif nokfai nazarıara göre liman mahallini araştırmışlar, fakat kat'i delah ile isbat ve terc~h edilemiyen kah bu yeri, kılh bu yeri müstakbel İstanbul limanı için teklif etmişlerdir. Bunlardan en az taraftar kazanan sırasite (Moda koyu), ondan sonra (Büyük çekmece gölü) ve 'nihayet (Yenikapı) dır. Dünkü ve bugünkü liman vazifesini gören Haliç etrafında ise muhtelif fikirler yürütülmüş ve müteaddit islah çareleri teklif edilmiştir. İstanbul limanı için teklif edilen şu dört mahalden her birinin fevait ve mahzurlarını kısaca bir tahlil edelim: 1 - Moda koyu: Siyasi noktai nazardan atılan bu teklif limanı da karşı tarafa çekmek ve Anadolu şimendiferlerine bağlamak isterken: LA) Esasen ufak bir sahaya malik olan koya, bugün İstanbul yerleşmiş, kökleşmiş olan ticaret şehrinin (C IT Y) nin karşıki sahile naklindeki müşkülatı ve hatta imkansızlığı unutuyor ve bundan dolayı akim kalıyor. 2 Çekmece gölü: Bilhassa serbest mıntaka meselesile beraber hallolunmak istenilen liman için bazılarınca münasip görülen bu sahada (iç şehre) C İ T Y ye yirmi kilometre uzaktır. Ticaret hayatının Çek 'mece gölüne nakli de imkansız olduğundan bu fikirde, bu şerait altında sakit olmuştur. S - Yenikapı: teklifi diğer tekliflere nazaran daha makul ad dedilebilir. Çünkü şehir merkezine nisbeten daha yakındır. Kara tesisatı arazinin ucuzluğundan şayanı tercih olduğu gibi deniz tesisatı da (90) doksan santimetreden başlayan 12,5 metreye kadar imtidat eden ka'rı
bahirden dolayı sa ir semtlere nazaran şayanı tercih o'iabilir. Şark demir yolları güzergahında bulunması gibi sebepler de buna inzimam eylemekle beraber teessüs masrafı diğerlerinde olduğu gibi gene gayet yüksektir. Buna rağmen yenikapı civarı (Ahırkapı) burnundan Yedikule'ye ve hatta Bakırköy yakınına kadar olan saha'- belki uzak bir ati için düşünülebilir. Bu mütalaa da gösterebiliyor k'i İstanbul için en müsait liman sahası Haliç'tir. Eskiden Türkiye imparatorluğunun merkezi olan İstanbul ayni zamanda bir harp limanı olmak dolayısile Halic'e ticari ehemmiyet atfedilmemişti. Bir harp limanı olmaktan çıkmış ve bu yüzden boş kalmış olan Haliç'ten ticari noktai nazardan istifade etmek zamanı gelmiştir. Liınancılık IV gözü ile Halic'in tetkiki Halie'e atfedilen mahzurlar: Halie'in modern liman olmasına yarar en iyi yer olduğu fikrine muhalif olanlar şunları söylüyorlar: 1 - Haliç çok dardır ve bugünkü cesim deniz merakibi oraya serbestce girip çıkamaz. 2 Halic'in kenarlarına rıhtım yapılması da çok güç ve masraflıdır. 3 -- Halic'in dibi mütemadiyen temizlenmek ister bu da mhyonlara muhtaçtır. Halic'in dar olması, derin olmaması fikirlerine cevap olmak üzere şunları söyliyebiliriz: Halic'in en dar yeri (300) metre, en geniş yeri (800) metre ve vasati genişliği (500) metredir. Halic'in dar olduğunu ve buraya ancak küçük gemilerin girebildiğini iddea etmek doğru değildir; çünkü Haliç düne kadar, hatta köprü var iken bile, Türkiyenin harp limanı idi, en büyük zırhlılarımız Halic'e kolaylıkla girmektedir, köprüye ve Haliç'in temizlenmemiş olmasına rağmen, İstanbul limanına gelen en büyük yük ve posta vapurları Halic'e girebilmektedirler. Bu vapurların yegane şikayet ettikleri nokta köprüler ve bilhassa (Galata) köprüsü ile Halic'in taranmamış olmasından ibarettir. 2
Halic'in genişlik - 18 - itibarile modern bir limana kafi gelip gelmiyeceğini İyİce anlamak için her birine transatlantikler yanaşan diğer modern limanların genişliklerini mukayese etmek kafidir: İstanbul limanı (Haliç) Pire limanı Ceneve limanı Marsilya limanı Anvers limanı Amsterdam limanı Bu rakkamları En geniş yeri 800 Metre 750 600 500 450 500 " " " " En dar yeri 300 Metre 128 >, 100 " 80 " 50., 50., VasaH genişliği 500 Metre 400 350 " " 300 250 " 250 " uzun boylu tekrara luzum görmüyoruz. Çünkü bütün modern limanların genişlikleri hakkında yapacağımız bir liste yeknasak bir manzara arzeder ki en geniş yerin ekseriya (500) metre ve en dar yerin de (50) metre arasında olduğu ve vasati genişjik itibarile (250-300) metrenin kafi addedildiği anlaşılır. Görülüyor ki Haliç dar değildir, bilakis bütün diğer modern limanlara nazaran daha geniştir. " ıkinci mahzur: "Halie'in kenarlarına rıhtım yapılması çok güçtür" diyorlar. Fennİn son terakkileri Haliç'te rıhtım yapmakta iz am edilecek bir güçlük bırakmamaktadır. Mütehassıs olanların beyanatına nazaran değil Haliç,gibi az çok sabit olan kara kısımlarında, hatta büsbütün balçık ve çöküntüıü olan yerlerde bile nhtım yapmak usulleri bulunmuştur. Bütün Holıında sahilleri, ve bütün garp limanlarını üzerinde bulundukları (Flüvial) arazi Haliç sahillerinden daha iyi toprak şeraitine malik değildir. Haliç'te nhtım yapmanın -garp memleketlerindeki çöküntülü araziye nazaran- bir kolaylığı Haliç'te ne met ve cezir, ne su cereyanları, ne de deniz dalgaları mevcut olmaması ve sa,hillerinden şimendher geçmemesidir. Bu şekle nazaran Haliç'te yapılacak rıhtımların fazla tahkimine lüzum yolı:tur. Esasen Haliç'te boydan bdya şimdiden rıhtım yapmak ta icap etmez. Şimdiki iki köprü arasında yapılacak nhtımın, kıçtan palamar atarak ve yahut doğrudan doğruya yanaşacak dahili kapotai vapurlarına ve küçük merakibe mahsus olmaktan ibarettir. Bu rıhtımın arkasında geniş
ambarlar, gümrük antrepoları, büyük vinçler gibi tesisatın hiç birisine lilzum ve ihtiyaç yoktur. tki köprü arasında yapılacak rıhtımı ve tesisatı, işin icabına ve mevkiin müsaadesine göre en az masraflı şekle ifrağ etmek de kabildir. Denizin dibinde metrelerce çamur bulunduğu, buraya rıhtım tutturulamıyacağı iddiaları ciddi hiç bir tetkike istinat etmemekle beraber böyle olduğu bir dakika için Imbul edilse bile her halde bil iki köprü arasında şimdiki iptidai vaziyeti değiştirecek ve rıhtım ve iskele vazifelerini görecek bir takım ameliyat icrasından olsun vazgeçmeye sebep teşkil etmez. İki köprü arasında yapılacak bu ameliyatın ne karadan fazla istimlak yapılarak denizi geri çekmek, ne de denizi doldurarak sahayı daraltmak suretinde olmaması temin daha doğru olur. Her halde Halic'in bu kısmının hiç bir tesisata müsait olmadığı, rıhtım yapılamıyacak çöküntülü bir arazi olduğu şeklindeki iddealar, şimdiye kadar bu işte menfaattar olanlar tarafından ortaya atılmıştır. Bundan kırk sene evel yapılmış imtiyaz şeraitine göre rıhtım şirketi bu kısma rıhtım yapmayı taahhüt etmiştir. Bu taahhüdilnü yapmak zaruretinde olan mezkür şirl\ete rıhtımın tahkimi ve inşa tarzı gibi hususlarda, ihtiyaçla mütenasip bazı kolaylıklar gösterilirse ameliyata derhal başlamak imkanı hası1 olacağına şüphe etmiyoruz. Unkapanı'ndan sonra Halic'in iç kısmına gelince, burada liman ve serbest mıntaka sahası olarak istifade edilecek eski tersane sahillerinde yer yer rıhtım olduğu gibi gerek bunların islah ı ve gerek yenilerinin. yapılması ihtiyaca ve limanın inkişafma tabi olduğundan şimdiden nazarı diklwte alınacak bir mes'ele değildir. üçüncü mahzur: "Halie'in dibi mütemadiyen temizlenmek ister, bu da milyonlara muhtaçtır)) Halic'in (Balat) a kadar olan yarı kısmı bugün bile büyük vapurların girip çıkmasına müsaittir. (Eyüp ve Süt!üce) tarafları ise (5) metre umuktadır. Halic'in temizlenmesi milyonlara değil, biraz himmete mütevakkıf bir iş olduğunu mütehassısların beyanatına atfen komisyonumuzda tesbit edilmiştir. Haliç senelerdenberi temizlenmemektedir. Garbın her limanı, bllhassa nehirlerin üzerinde tcessüs etmiş olan büyük garp limanları daima ve muntazaman taranmaktadır. Oralardakl (Tarak) ameliyatının güçlüğü karşısında Halic'i taramak çol{ basit bir mes'eledir. Çünkü:
20 1 - Haliç süratle dolmamaktadır. Halic'e akan sular pek azdır ve ekserisi sel sularıdır. Haliç nehirler ve sellerle değil, daha ziyade denizle beslenen bir deniz kolundan başka bir şey değildir. Halie'e akan dere ve sellerin fazla dökün1ü getirmemelerine hadim tertibat ta alınabilir. 2 Halic'in dibi l{ayalık değil, daha ziyade balçıl{ ve topraktır. Bugün Halic'in tathirinde anladığımız yığınlarını taramaktan ibarettir. ma na yer yer biriken bu balçık 3 - Halic'in taranmasındaki bir diğer,kolaylık da temizlenirken çıkacak mevaddın çok yakın ve derin olan açık denize nal{lindeki kolaylıktır. Bir iki kilometre uzakta Sarayburnu'ndan itibaren derin ve akıntılı bir açık denize malik olmak itibarile Halic'in taranması ameliyatı çok kolaylaşır. Başka Hmanlarda olduğu gibi çıkan mevadı kilometrelel'ce uzağa nakletmek ve bunları icra için ayrı tertibat almak Hızım değildir. Haliç bütün ihtiyaçlara kafi g~ızbilir mi? Halic'in derinlik, genişlik ve rıhtım inşası itibarile liman olmak vasıfıal'ına malik olduğu anlaşıldıktan sonra bir suale daha cevap vermek lazım geliyor. "Acaba Haliç İstanbul'un bir çok seneler sonraki ihtiyaçlarına kifayet edebilecek midir; bugün ve belki bir çok seneler için kafi gelse bile ileride limanımızın fevkalade inlüşafı ihtimalinden burası işlere gayri kafi gelmiyecek midir?" Halic'in tulü Kağıthane ve Slahtarağa'ya kadar (10) kilometreye yakındır. Bu tul kenarların girinti ve çıkıntıları hesap edilirse her iki tarafta (25) kilometrelik bir nhtım inşasına müsait olacak derecededir. Haliç az çok geniş olduğundan sahillerinden mada vapurların ortada şamandıralara bağlı olarak tah mu ve tahliye yapacakları nazarı dikkate alınmalıdır. Halic'in methalinde Tophane'den Dolmabahçe'ye ve hatü, Ortaköy ve Kuruçeşme'ye kadar liman sahasına eklenebilecek yerler mevcut ve hatta Kağıthane ve Silahtarağa dereleri istikametine doğru, pek çok seneler sonra, liman sahasının genişlettirmek imkl'ını da vardır. Hu:asa bu saha İstanbul limanının değil bu günkü ve bir kaç seneki işlerine, hatta limanımız Marsilya, Ceneve gibi birinci sınıf Akdeniz Limanları derecesine çıktığı zamanlar için bhe ihtiyaca kafi gelecek bir vüs'at göstermektedir. Eğer!imanımıza çok uzak bir ihtimalle başlıca