Magmatik (Püskürük) Kayaçlar Ýç püskürük Yer kabuðunu oluþturan kayaçlarýn tümünün kökeni magmatikdir. Magma kökenli kayaçlar dýþ kuvvetlerinin etkisiyle parçalara ayrýlýp, yeryüzünün çukur yerlerinde birikerek tortul kayaçlarý ya da yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda deðiþime uðrayarak baþkalaþmýþ kayaçlarý oluþturmuþtur. Püskürük kayaç % 64.7 Dýþ püskürük KAYAÇLAR Mekanik Tortul Tortul (Sedimanter) Kayaçlar Organik Tortul Kimyasal Tortul Metamorfik % 27.4 Yer kabuðundaki kayaçlarýn yaklaþýk oranlarý Metamorfik (Baþkalaþmýþ) Kayaçlar Tortul kayaç % 7.9 KAYAÇLAR (TAÞLAR) OLUÞUMUNA GÖRE 3 e AYRLR Magmatik (püskürük) Taþlar Magma, erimiþ veya yarý erimiþ kayaç malzemesidir. Kimyasal olarak karmaþýk bir yapýya sahiptir ve bileþim, sýcaklýk ve uçucu madde miktarlarý farklýlýklar gösterir. Magmatik (katýlaþým) kayaçlar magmanýn yeryüzüne çýkarak veya yer kabuðu içinde yükselerek yeryüzüne çýkmadan soðumasý sonucunda oluþmuþtur. Magmatik kayalar Soðumanýn gerçekleþtiði ortama göre 2 ye ayrýlýr Ýç püskürük kayaçlar: Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn yeryüzüne ulaþamadan kabuk içinde herhangi bir derinliðe yerleþmesi ve yavaþ yavaþ soðuyup katýlaþmasý sonucunda iç püskürük kayaçlar oluþur. Bu kayaçlarda soðuma derinde ve yavaþ olduðu için kayacý oluþturan unsurlar rahatça geliþme imkaný bulmuþtur ve iri unsurludur. Baþlýca iç püskürük kayaçlar granit, siyenit, diyorit ve gabrodur. Levha hareketlerinin kayacý tekrar magmaya taþýmasý Magma Soðuma ve katýlaþma Metamorfik Kayaç Püskürük Kayaç Granit Gabro Metamorfizm (Yüksek sýcaklýk ve basýnç) Tortul Kayaç Tortullarýn normal sýcaklýk ve basýnç altýnda üst üste birikmesi Tortul Çözünme, taþýnma ve depolanma Granitlerin fiziksel ve kimyasal aþýnma sonucu ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde yer alan irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan topografyaya tor topografyasý denir. Kayaç döngüsü Dýþ püskürük kayaçlar: Magmanýn yeryüzüne çýkarak soðumasý sonucunda oluþur. Magma hava ile temas ettiði için soðuma hýzlý oluþur. Bu yüzden dýþ püskürük kayaçlar ince unsurlu ve camsýdýr. Magmanýn sýcaklýðý yeryüzüne çýkýnca aniden düþtüðü için erime derecesi farklý unsurlar hemen hemen ayný anda ve kýsa aralýklarla katýlaþmýþ büyüme olanaðý bulamamýþtýr. 10
BÖLÜM: 1 Baþlýca dýþ püskürük kayaçlar bazalt, obsidyen, andezit, süngertaþý, trakittir. Tortul kayaçlar genellikle tabakalar halinde çökelir. Örneðin, buzullarla beslenen bir akarsu yazýn kuvvetlenir, kýþýn zayýflar. Bu yüzden buzullarla beslenen bir akarsuyun getirdiði maddeler yazýn daha büyük, kýþýn daha küçük maddelerden oluþan tabakalar þeklinde çökelir. Bazalttan oluþan sütunlar Fosil Fosil Obsidyen (Volkan camý) Andezit Tortul (Sedimanter) kayaçlar Eskiden var olan kayalarýn akarsu, buzul, rüzgâr, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlmasý ve sürüklenen maddelerin yeryüzünde veya yeraltýnda normal basýnç ve sýcaklýk altýnda doðal bir çimento maddesi yardýmýyla birleþmesi sonucu tortul kayaçlar oluþur. Tortul kayaçlar içerisinde bulunan belirli devirlerde yaþamýþ ve ortadan kalkmýþ fosiller farklý jeolojik zamanlarý aydýnlatýr. Anahtar fosil olarak adlandýrýlan bu fosiller jeolojik zamanlarýn çeþitli devrelere ayrýlmasýna ve canlýlarýn evrimine ýþýk tutar. Tortul kayaçlarýn oluþma süreci 11
BÖLÜM: 1 Tortul taþlar oluþumuna göre 3 e ayrýlýr: a. Mekanik (kýrýntýlý) Tortul taþlar Akarsu, rüzgâr, buzul gibi dýþ kuvvetlerin aþýndýrdýklarý maddeleri yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirmeleri ve bu maddelerin arasýna giren doðal bir çimento maddesinin bu unsurlarý bir araya tutturmasý sonucu oluþurlar. Baþlýca mekanik tortul kayaçlar kiltaþý, Çakýl taþý (konglomera), kum taþý ve breþ tir. Traverten Breþ Konglomera b. Organik Tortul Taþlar Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukur yerlerinde üst üste birikmesi sonucu oluþurlar. Antrasit, taþ kömürü, linyit, turba, mercan kalkeri baþlýca organik tortul kayaçlardandýr. Sarkýt Sarkýt, dikit, sütun ve travertenler kimyasal tortul oluþumlardýr. Antrasit Taþ kömürü c. Kimyasal Tortul Kayaçlar Ýçinde erimiþ halde kalker, jips, kayatuzu gibi maddeler bulunan sularýn basýnç azalmasý, buharlaþma ya da bir alanda durgunlaþmasý sonucu içlerindeki maddelerin çökelmesiyle oluþurlar. Kalker (kireç taþý), jips (alçý taþý), kaya tuzu, dolomit, kimyasal tortul taþlardýr. Metamorfik (Baþkalaþmýþ) kayaçlar Tortul, püskürük veya yine bir metamorfik kayaçlarýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalmasý sonucu kayaçlarýn yapýlarýnda kimyasal ve mekanik deðiþikliklerin meydana gelmesiyle metamorfik kayaçlar oluþur. Kayaç Granit Kalker Kuvars Kömür Baþkalaþmýþ hali Gnays Mermer Kuvarsit Elmas Kireçtaþý Dolomit Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn etkili olduðu yerlerde veya tektonik hareketler sonucunda yer kabuðunun bir bölümünün derin kýsýmlara doðru alçaldýðý bölgelerde bulunan kayaçlar hem yüksek sýcaklýk hem yüksek basýnç altýnda kalýnca bu bölgedeki kayaçlarda metamorfizma olaylarý oluþur. 12
BÖLÜM: 1 Volkanik faaliyetler hem iç hem de dýþ püskürük kayaçlarý oluþturur. Ayrýca magmanýn yeryüzüne doðru hareketi sýrasýnda temas ettiði bölgelerdeki kayaçlar baþkalaþmaya da uðrayabilir. Bir çöl bölgesinde kayaçlara küreye benzer bu þekli rüzgârýn her yönden taþýdýðý maddelerin çarpmasý vermiþtir. Daðlarýn eteklerinde sellerin ve akarsularýn getirdiði maddelerin üst üste birikmesi tortul kayaçlarý oluþturur. Ýç püskürük kayaçlarýn sürekli yer altýnda bulunmasý gerekmez. Bu kayaçlarý örten katmanlar aþýnarak ortadan kalkýnca iç püskürük kütleler yeryüzüne de çýkabilirler. Organik tortul kayaç olan kömür karasal ortamlarda veya kýyýya yakýn bataklýklarda yerinde veya taþýnarak gelmiþ bitkisel malzemenin çökelmesi sonucu oluþur. En yaþlý ve en çok basýnç etkisinde kalmýþ kömür damarýnýn kömürleþme derecesi daima daha yüksektir. Kömürleþme için çökelen bitkisel malzemenin havadaki oksijen ile temas etmemesi gerekir. 13
BÖLÜM: 1 ETKÝNLÝK Metamorfizmaya uðrayan aþaðýdaki kayaç örneklerinin gösterildiði aþaðýdaki fotoðraflarýn altýndaki boþluklarý doldurunuz. Granit... Kömür Yüksek sýcaklýk + basýnç Yüksek sýcaklýk + basýnç Yüksek sýcaklýk + basýnç. Mermer. 14
BÖLÜM: 1 ETKÝNLÝK Magmanýn, yeryüzüne kadar çýkarak veya yer kabuðu içinde belli bir yere kadar yükselerek orada soðumasý sonucu oluþan kayaçlara denir. Eskiden var olan kayaçlarýn akarsular, rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndan aþýndýrýlarak, sürüklenen kýrýntýlarýn ve diðer çözülme ürünlerinin ya da kimyasal yolla meydana gelen maddelerin normal basýnç ve sýcaklýk altýnda birikmesiyle oluþan kayaçlardýr. Tortul ya da püskürük kayalarýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kimyasal ve fiziksel özelliklerinin deðiþmesi sonucu oluþan kayaçlardýr. kayaçlar kayaçlar... kayaçlar...tortul kayaçlar Baþlýca örnekler...tortul kayaçlar Baþlýca örnekler...tortul kayaçlar Baþlýca örnekler Baþlýca örnekler............ 15
ÖLÇME ve DEÐERLENDÝRME TESTÝ Aþaðýda verilen boþluklarý uygun kelimelerle doldurunuz. 1.... ayrýþmasý sonucu yer yer irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan tor topografyasý oluþur. 2. Ayný özellikteki iki kayaçtan... yapýya sahip olanda ayrýþma þiddeti artar. Çünkü bu özellik donma-çözülme olaylarýnýn kayaçtaki etkisini artýrýr. 3.... kömürün yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda baþkalaþým geçirmesi sonucu oluþmuþtur. 4.... kayaçlar magmanýn yeryüzüne çýkarak veya yeryüzüne yaklaþtýðý yerlerde soðumasý sonucu oluþur. Topoðrafya ve kayaçlar ile ilgili olarak verilmiþ aþaðýdaki durumlarý doðru ( ) ve yanlýþ ( )þeklinde gruplandýrýnýz. 8. Yer kabuðunda en fazla bulunan kayaçlar püskürük kökenli, en az bulunanlar ise tortul kökenlidir. 9. Gnays, mermer ve kuvarsit kayaçlarý dýþ kuvvetlerin aþýndýrdýklarý maddeleri yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirmesi ve biriken maddelerin arasýna giren doðal çimento maddesinin birikmiþ unsurlarý bir arada tutmasý sonucu oluþmuþ mekanik tortul kayaçlardýr. 5. Daha önce bulunan kayaçlarýn akarsular, buzullar, rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlarak oluþan çözülme ürünlerinin ya da kimyasal yolla oluþan maddelerin normal basýnç ve sýcaklýk altýnda birikmesiyle... (...) kayaçlar oluþur. 10. Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukur alanlarýnda üst üste birikmesi sonucu organik tortul kayaçlar oluþur. 6. Püskürük veya tortul kayaçlarýn yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda kalmalarý sonucu yapýlarýnda kimyasal ve mekanik deðiþikliklerin gerçekleþmesi sonucunda... (...) kayaçlar oluþur. 7. Aþaðýdaki tabloda verilen kayaçlarýn yanýna püskürük, tortul veya magmatik kayaçlardan hangisine dahil olduðunu ve eðer var ise alt grubunu yazýnýz. Kayaç Türü Kayaç Türü Taþ kömürü... Mermer... Konglomera (Çakýltaþý)... Granit... Kalker... Linyit... 11. Ýç püskürük kayaçlarýn yer kabuðu içinde herhangi bir derinlikte yerleþmesi ve yavaþ yavaþ soðuyup katýlaþmasý, bu kayaçlarýn dýþ püskürük kayaçlara göre daha iri unsurlu olmasýný saðlamýþtýr. 12. Yeryüzüne doðru yükselen magmanýn etkisiyle ya da tektonik hareketler sonucunda yer kabuðunun bir bölümünün derin kýsýmlara doðru alçaldýðý bölgelerde kayaçlar metamorfizmaya uðrar. Turba... Breþ... Kil taþý... Elmas... 16
BÖLÜM 1 TEST 1 1. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi magmatik kökenli deðildir? A) Granit B) Bazalt C) Obsidyen D) Andezit E) Kalker 5. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, oluþtuðu döneme ait bitki ve hayvan kalýntýlarýný daha fazla bulundurur? A) Bazalt B) Breþ C) Granit D) Andezit E) Obsidyen 2. Dört kayaç ve bu kayaçlarýn baþlamýþ hali doðru olarak, bir tanesini yanlýþ olarak verilmiþtir. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin baþkalaþmýþ hali doðru verilmemiþtir? Kayaç Baþkalaþmýþ hali A) Granit Gnays B) Kalker Mermer C) Bazalt Volkan tüfü D) Kuvars Kuvarsit E) Kömür Elmas 6. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi, magmanýn yeryüzüne çýkmasýyla oluþan dýþ püskürük kayaçlar arasýnda deðildir? A) Granit B) Andezit C) Bazalt D) Volkan camý E) Volkan tüfü 7.. Kireç taþý. Traverten. Konglomera V. Jips 3. Bitkisel ve hayvansal maddelerin yeryüzünün çukur yerlerinde üst üste birikmesi sonucu organik tortul kayaçlar oluþur. Aþaðýda verilen kayaçlardan hangisi yukarýda açýklanan þekilde oluþmamýþtýr? Sularýn içindeki eriyik malzemelerin çökelmesiyle oluþan kayaçlar arasýnda yukarýdakilerden hangileri yoktur? D) ve E) ve V A) Taþ kömürü B) Linyit C) Turba D) Konglomera E) Mercan kalkeri 8.. Bir kayacýn çatlaklý olmasý ayrýþma þiddetini artýrýr. 4.. Kayacýn özellikleri. Ýklim þartlarý. Günlük sýcaklýk farklarý Tor topoðrafya þekillerinin oluþmasýnda yukarýdakilerden hangileri etkilidir? A) Yalnýz B) Yalnýz C) ve D) ve E), ve. Dýþ püskürük kayaçlarda soðuma, iç püskürük kayaçlara göre daha yavaþtýr.. Ayný yörede granitin olduðu araziler, jipsin olduðu arazilere göre yüksek ve belirgin yüzey þekillerini oluþturur. Kayaçlarýn özellikleri ile ilgili olarak yukarýda verilenlerden hangileri doðru deðildir? D) ve E) ve 17
TEST: 1 9. Metamorfizma geçirmiþ kayaçlarýn sertlik ve dayanýklýklarý yüksektir. 13. Buna göre, aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin sertlik ve dayanýklýlýk derecesi diðerlerinden daha düþüktür? V V A) Jips B) Mermer C) Gnays D) Elmas E) Þist 10. Türkiye de Nevþehir-Ürgüp-Göreme yöresinde karakteristik yüzey þekillerinin geliþmesinde aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisi etkili olmuþtur? A) Ýç püskürük kayaçlar B) Dýþ püskürük kayaçlar C) Baþkalaþmýþ kayaçlar D) Kimyasal tortul kayaçlar E) Organik tortul kayaçlar Haritada numaralanmýþ yörelerden hangisinde dýþ püskürük bir kayaç olan obsidyene rastlanma olasýlýðý daha düþüktür? A) B) C) D) V E) V 14. Akdeniz Bölgesi nde bulunan karstik oluþumlu maðaralarda oluþan sarkýt, dikit ve sütunlar aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangisine örnektir? A) Organik tortul kayaç B) Kimyasal tortul kayaç C) Kýrýntýlý tortul kayaç D) Ýç püskürük kayaç E) Dýþ püskürük kayaç 11. Lavlarýn kristalleþmeye yetecek kadar zaman bulamadan hýzlýca soðumasý sonucu oluþan ve volkan camý olarak adlandýrýlan kayaçtýr. Kýrýldýðýnda býçak gibi keskin köþeler verdiði için, eski çaðlarda ok ve mýzrak ucu yapýmýnda kullanýlmýþtýr. Yukarýda baþlýca özellikleri verilen kayaç aþaðýdakilerden hangisidir? A) Mermer B) Gnays C) Obsidyen D) Andezit E) Granit 15.. Granit. Gnays. Kalker V. Jips Yukarýdaki kayaçlarýn bulunduðu yerlerde sýcaklýk ve yaðýþ koþullarýnýn ayný olduðu kabul edilirse hangilerinin bulunduðu alanda kimyasal çözülme daha fazladýr? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 12. Yeryüzünü oluþturan kayaçlar dýþ kuvvetler tarafýndan ufalanýr ve taþýnýr. Taþýnan maddeler akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanlarý ile karasal ortamlardaki çukur alanlarda tabakalar halinde biriktirilir. Buna göre, yeryüzünün çukur bölgelerinde biriken tabakalarýn zaman içinde normal sýcaklýk ve basýnç altýnda sýkýþmasý sonucu oluþan kayaçlar arasýnda aþaðýdakilerden hangisi yoktur? A) Konglomera B) Jips C) Kömür D) Siyenit E) Traverten 16. Aþaðýdaki olaylardan hangisinde levha hareketlerinin etkisi yoktur? A) Jeotermal bölgelerin oluþmasýnda B) Okyanus dökülen akarsu aðýzlarýnda haliçlerin oluþmasýnda C) Sýradaðlarýn oluþmasýnda D) Okyanus ortalarýnda volkanik ada yaylarýnýn oluþmasýnda E) Kýtalar arasýndaki iç denizlerin jeolojik devirler boyunca yüzölçümlerinin deðiþmesinde 18
BÖLÜM 1 TEST 2 1. Aþaðýdaki yer þekillerinden hangisinin bulunduðu yörelerde püskürük kayaçlara rastlamak daha kolaydýr? A) Peribacasý B) Traverten C) Vadi D) Polye E) Kanyon vadi 4. Magma, yer kabuðunda zayýf direnç zonlarýný izleyerek yeryüzüne çýkar.. Levhalar arasýndaki sýnýrlar. Faylar. Paleozoik yaþlý araziler V. Derin deniz çukurlarý 2.. Bazý kara ve deniz canlýlarýnýn ölümünden sonra zýrh ve iskeletlerinin birikmesiyle oluþabilir.. Tebeþir, kömür ve mercan kaya organik tortul kayaçlardandýr.. Bitkisel kalýntýlarýn kalýn ve geçirimsiz tortul kütleler altýnda uzun bir süreç kalmasý sonucu organik tortul kayaçlardan kömür oluþur. V. Karbon içeren organik tortul kayaçlarýn oluþumu yeryüzündeki farklý bölgelerde ayný þartlar altýnda gerçekleþir. Organik tortul kayaçlarla ilgili yukarýdaki bilgilerden hangileri doðrudur? A) ve B) ve C) ve D), ve E), ve V 3. Tüfler volkanlardan çýkan ince boyutlu malzemelerin (özellikle küllerin) oluþturduðu açýk renkli ve çok kolay aþýnan kayaçlardýr. V V Buna göre, yukarýda verilen yerlerden hangileri magmanýn yeryüzüne daha kolay çýkabileceði yerlerdir? A) ve B) ve C) ve D), ve V E), ve V 5.. Yer kabuðuna doðru yükselen magmanýn yeryüzüne eriþemeden kabuk içinde herhangi bir derinlikte yerleþmesi ve katýlaþmasý ile oluþan kayaçlara iç püskürük kayaçlar denir.. Eskiden var olan kayaçlarýn akarsular, buzullar, rüzgârlar, dalgalar gibi dýþ etkenler tarafýndan ya da kimyasal yolla normal basýnç ve sýcaklýk altýnda su üstünde veya su altýndaki ortamlarda birikmesi tortul (sedimanter) kayaçlarýn oluþumunu baþlatýr.. Yüksek sýcaklýk ve basýncýn etkisiyle sedimanter ve magmatik kayaçlarýn kimyasal ve mekanik deðiþikliklere uðramasý organik tortul kayaçlarý oluþturur. Kayaçlar ve oluþum özellikleriyle ilgili olarak verilen yukarýdaki ifadelerden hangileri doðru deðildir? D) ve E) ve Türkiye de volkanik tüfler haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangisinde karakteristik yüzey þekillerinin geliþmesine neden olmuþtur? A) B) C) D) V E) V 19 6. Bir yörede aþaðýdaki yer þekillerinden hangisinin yaygýn olarak bulunmasý bu yörede kimyasal tortul kayaçlarýn yaygýn olduðunu kanýtlar? A) Polye B) Delta C) Peribacasý D) Dev kazaný E) Mantar kaya
TEST: 1 7. Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu, fiziksel parçalanmanýn ön plana çýktýðý yüksek daðlýk sahalarda yüzey þekilleri keskin kenarlý, köþeli dikliklerden oluþan sarp bir görünüm alýr. 10.. Genellikle tabakalýdýr.. Yüksek sýcaklýk ve basýnç altýnda oluþurlar.. Genellikle oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarý içerirler. V V Tortul kayaçlarla ilgili yukarýdakilerden hangileri söylenemez? D) ve E) ve Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde yüzey þekillerinin keskin kenarlý, köþeli olma durumu daha fazladýr? A) B) C) D) V E) V 11.. Gnays. Kalker. Mermer V. Elmas Yukarýdaki kayaç örneklerinden hangileri oluþum yönünden diðerlerinden farklýdýr? 8. Aþaðýda verilenlerden hangisinde bulunan kayaçlarýn birbirine dönüþmesi beklenemez? D) ve E) ve V Kayaç Dönüþmüþ hali A) Kalker Mermer B) Kömür Elmas C) Granit Gnays D) Bazalt Andezit E) Kum taþý Þist 12. 9.. Püskürük kayaçlar Soðuma ve katýlaþma. Tortul kayaçlar Sýkýþma ve çimentolaþma. Baþkalaþým kayaçlar Ayrýþma ve aþýnma Yukarýda verilen püskürük, tortul ve baþkalaþmýþ kayaçlarý oluþturan faktörlerden hangileri doðrudur? D) ve E) ve 20 Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin oluþumunda yukarýdaki durum etkili olmuþtur? A) Mermer B) Konglomera C) Kömür D) Granit E) Tüf
TEST: 1 13. Dýþ kuvvetler tarafýndan taþýnan malzemelerin akarsu, göl, deniz ve okyanus tabanlarý ile çukur alanlarda tabakalar halinde birikip, zaman içinde sýkýþmasý sonucu oluþan kayaçlardýr. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi yukarýda açýklandýðý gibi oluþmuþtur? 16. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinde oluþduklarý döneme ait bitki ve hayvan kalýntýlarý olan fosillere rastlanma olasýlýðý daha yüksektir? A) Kum taþý B) Gnays C) Mermer D) Andezit E) Bazalt A) Kömür B) Granit C) Mermer D) Bazalt E) Andezit 17.. Erime 14. Aþaðýdaki fotoðraf volkanik kayaçlarýn fiziksel ve kimyasal ayrýþmaya uðradýklarýnda deðiþik þekil ve boyutta bloklara dönüþümünü gösteren tor topoðrafyasýna aittir.. Aþýnma. Baþkalaþma Karstik bölgelerdeki yüzey þekillerinin oluþmasýnda yukarýdakilerden hangileri etkili olmamýþtýr? D) ve E) ve Tor topoðrafyasýnýn oluþumu aþaðýda verilen kayaçlardan hangisinin fiziksel ve kimyasal ayrýþmasýyla oluþur? A) Tüf B) Granit C) Obsidyen D) Andezit E) Bazalt 18. Denizli Pamukkale deki traverten taraçalarýnýn oluþumunda aþaðýdaki kayaçlardan hangisi etkili olmuþtur? A) Kalker B) Granit C) Andezit D) Bazalt E) Jips 15. Püskürük kayaçlar magmanýn soðumasý sonucu oluþurlar. Eðer magmanýn soðumasý yavaþ bir þekilde olursa, oluþan kayaçlar iri unsurlu olur. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisi iri unsurludur? A) Andezit B) Tüf C) Obsidyen D) Granit E) Bazalt 19. Bir ülkede aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin yaygýn olarak bulunmasý bu ülkenin geçmiþinde volkanik olaylarýn yaþandýðýna kanýt olamaz? A) Andezit B) Obsidyen C) Bazalt D) Granit E) Kireç taþý 21
BÖLÜM 1 TEST 3 1. 3. Her tarafta ayný olan basýnca hidrostatik basýnç denir. Belli bir yönde daha þiddetli olan basýnca yönlü basýnç denir. Yönlü basýnç daha çok yeryüzüne yakýn kýsýmlarda söz konusudur ve derine doðru inildikçe azalýr. Buna karþýlýk derinlere doðru inildikçe hidrostatik basýnç egemen olur. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlarýn oluþum ortamlarý dikkate alýnýrsa hangisinin oluþtuðu ortamda daha çok hidrostatik basýnç etkisinde kalmaktadýr? A) Andezit B) Bazalt C) Obsidyen D) Granit E) Tüf Yukarýdaki þekilde verilen oluþumun yaygýn olduðu bir yöre için aþaðýdakilerden hangisi söylenebilir? A) Karstik bir alandýr. B) Karbonlu organik tortullarca oluþturulmuþtur. C) Tor topoðrafyasýnýn yaygýn olduðu bir yöredir. D) Günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu alanlarda oluþur. E) Sýcaklýk ve basýnç kayaçlarý baþkalaþmaya uðratmýþtýr. 4. 2. Kimyasal tortul kayaçlarla ilgili aþaðýdakilerden hangisi doðru deðildir? A) Sulardaki eriyik tuzlarýn ve minerallerin kimyasal süreçler sonucunda çökelmesiyle oluþur. B) Traverten kimyasal tortul kayaçlardandýr. C) CaCO 3 bakýmýndan zengin yer altý sularýnýn yeryüzüne çýkmasý buharlaþma, basýnç azalmasý ve CO 2 in uçmasýna neden olarak kimyasal tortul kayaçlarý oluþturur. D) Yuvarlaklaþmýþ çakýllarý birbirine baðlayan doðal çimentoyla oluþan konglomeralar daha çok akarsu yataklarý çevresinde görülen kimyasal tortul kayaçlardandýr. E) Kimyasal tortul kayaçlardan jips, kireç taþýna göre daha kolay çözünür. Bir bölgede yukarýdaki oluþumlardan hangilerinin yaygýn olmasý bu bölgede tortul kayaçlarýn yaygýn olduðunu kanýtlar? D) ve E) ve 22
TEST: 1 5. Magmanýn yeryüzüne kadar çýkarak soðumasý sonucu oluþan kayaçlara dýþ püskürük kayaçlar denir. 8. Konglomera Andezit V Yukarýdaki haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde dýþ püskürük kayaçlar daha yaygýn görülür? Obsidyen A) ve B) ve C) ve D) ve V E) ve V 6. Geçmiþ jeolojik dönemlerde yaþamýþ bitki ve hayvanlarýn kayaçlar içinde korunmuþ kalýntýlarýna fosil denir. Fosilleþme olabilmesi için ölen canlýnýn havasýz bir ortamda ve basýnç altýnda kalmasý gerekir. Yukarýda fotoðraflarý verilen kayaçlardan hangileri magmanýn yeryüzüne çýkýp soðumasý sonucu oluþmuþtur? D) ve E) ve Aþaðýda verilen kayaç türlerinden hangisinde fosil bulunma olasýlýðý daha yüksektir? 9. Aþaðýdaki haritada yeryüzündeki baþlýca aktif volkanlarýn bulunduðu alanlar noktalarla gösterilmiþtir. A) Mermer B) Gnays C) Granit D) Andezit E) Tebeþir 7. Eriyebilen kayaçlarýn geniþ yer tuttuðu alanlarda oluþan yer þekillerine karstik þekiller denir. Buna göre, aþaðýdaki yeryüzü þekillerinden hangisinin oluþmasý için eriyebilen kayaçlar gerekmez? A) Lapya B) Dolin C) Peribacasý D) Uvala E) Polye 23 Bu alanlarla aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi paralellik taþýmaz? A) Granit B) Andezit C) Bazalt D) Obsidyen E) Jips
TEST: 1 10.. Petrol. Kömür. Jeotermal enerji V. Doðal gaz Yukarýda verilen enerji kaynaklarýndan hangileri organik tortulanma yoluyla oluþmamýþtýr? 13. Bir bölgede aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin yaygýn olarak bulunmasý bu bölgedeki aktif veya sönmüþ volkanik faaliyetlerin varlýðýna kanýt olamaz? A) Granit B) Andezit C) Bazalt D) Gabro E) Tebeþir D) ve E) ve V 11. Bir bölgedeki volkanik faaliyetlerin aþaðýdakilerin hangisine yol açmasý beklenemez? A) Kayaçlarda metamorfizmaya B) Gayzerlerin oluþumuna C) Depremlere D) Tarýmsal verimliliðin artmasýna E) Kömür yataklarýnýn oluþumuna 14.. Ayný canlýya ait fosilin sadece Güney Afrika nýn batý kýyýlarý ile Brezilya kýyýlarýnda görülmesi. Grönland Adasý nda palmiye aðaçlarýna ait fosillerin bulunmasý. Amazon ve Kongo havzalarýnda görülen iklim þartlarýnýn benzer olmasý Yukarýda verilen durumlardan hangileri levhalarýn hareket ettiðine kanýttýr? D) ve E) ve 8. 15. Aþaðýdaki haritada, yeryüzündeki volkanlarýn daðýlýþý gösterilmiþtir. V Bir yörede yukarýdaki yapý türleri veya yer þekillerinden hangilerinin olmasý bu yörenin depremsellik derecesini artýrýr? D) ve E) ve V Buna göre, aþaðýdaki ülkelerden hangisinde volkanik etkinlikler görülmez? A) Japonya B) Endonezya C) Ýtalya D) Norveç E) Þili 24
BÖLÜM 1 TEST 4 1. Aþaðýdaki fotoðrafta granitlerin fiziksel ve kimyasal olaylar sonucu ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde yer alan irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan bir yöreye ait fotoðraf verilmiþtir. 3. Yer kabuðundaki kayaçlarýn yaklaþýk oranlarýný gösteren daire grafikte numaralanmýþ yerlere sýrasýyla aþaðýdakilerden hangisi gelmelidir? Buna göre, baþlýca özellikleri açýklanan bu topoðrafya aþaðýdakilerden hangisidir? A) Tor topoðrafyasý B) Karstik topoðrafya C) Akarsu topoðrafyasý D) Buzul topoðrafyasý E) Badlands topoðrafyasý A) Püskürük Tortul Metamorfik B) Püskürük Metamorfik Tortul C) Metamorfik Püskürük Tortul D) Metamorfik Tortul Püskürük E) Tortul Püskürük Metamorfik 4. Eskiden bulunan kayaçlarýn akarsu, buzul, dalgalar gibi dýþ kuvvetler tarafýndan aþýndýrýlmasý ve sürüklenen maddelerin yeryüzünde veya yer altýnda normal sýcaklýk ve basýnç altýnda doðal bir çimento maddesi yardýmýyla birleþmesi sonucu tortul kayaçlar oluþur. Aþaðýdaki ülkelerden hangisinde buzul aþýndýrmasý ve sürüklemesi sonucu oluþmuþ tortul kayaçlara daha fazla rastlanabilir? A) Norveç B) Ýtalya C) Mýsýr D) Brezilya E) Fransa 2. Aþaðýdaki tortul taþ çeþitlerinden hangisi diðerlerinden farklý bir oluþuma sahiptir? A) Konglomera B) Breþ C) Turba D) Kil taþý E) Kum taþý 5. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisi fosil örneklerini daha fazla barýndýrmasýndan dolayý jeolojik zamanlarýn çeþitli devrelere ayrýlmasýna ve canlýlarýn evrimine ýþýk tutmaktadýr? A) Granit B) Kil taþý C) Bazalt D) Andezit E) Obsidyen 25
TEST: 1 6. Yer kabuðu içinde yükselen magmanýn etkili olduðu yerlerde veya tektonik hareket sonucunda yer kabuðunun bir kýsmýnýn Yer in derin kýsýmlarýna doðru alçaldýðý bölgelerde bulunan kayaçlarýn hem yüksek sýcaklýk, hem yüksek basýnç altýnda kalmalarý aþaðýdakilerden hangisine yol açar? 9. Aþaðýdaki fotoðrafta bir kayaç üzerinde lapya oluþumlarý görülmektedir. 7. A) Tortullaþmaya B) Fosil oluþumuna C) Metamorfizmaya D) Sedimanter kayaç oluþumuna E) Tor topoðrafyasý oluþumuna Akdeniz Bölgesi nde lapya, dolin, uvala, polye, düden gibi yeryüzü þekillerinin yaygýn olduðu Teke ve Taþeli platolarýnda aþaðýdaki kayaç türlerinden hangileri yaygýn olarak bulunur? A) Kalker B) Bazalt C) Tüf D) Andezit E) Granit Yukarýda fotoðrafý verilen kayacýn adý ve oluþumuna göre bulunduðu grup aþaðýdakilerden hangisinde verilmiþtir? Kayacýn adý Oluþumuna göre grubu A) Gnays Metamorfik B) Granit Magmatik C) Bazalt Magmatik D) Traverten Sedimanter E) Konglomera Sedimanter 10. Tortul taþlar; fiziksel tortul, kimyasal tortul ve organik tortul taþlar olmak üzere 3 e ayrýlýr. Aþaðýdaki seçeneklerden hangisinde üç tortul taþ grubuna ait örnekler vardýr? A) Kil taþý - Kum taþý - Kalker B) Kum taþý - Kalker - Tebeþir C) Kalker - Jips - Linyit D) Linyit - Tebeþir - Alçý taþý E) Tebeþir - Kaya tuzu - Kalker 8. Türkiye de aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisinin yaygýn olarak bulunmasý ülkenin önemli bölümünün genç oluþumlu olduðunun kanýtýdýr? A) Kalker B) Linyit C) Bazalt D) Andezit E) Granit 11. Aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi sularda eriyik tuzlarýn ve minerallerin kimyasal süreçler sonucunda çökelmesiyle oluþmaktadýr? A) Kalker B) Bazalt C) Konglomera D) Taþ kömürü E) Tebeþir 26
TEST: 1 12. Aþaðýdaki fotoðrafta daðlýk alandan etek düzlüðüne ulaþan sel sularýnýn oluþturduðu bir yerþekli görülmektedir. 14. Aþaðýdaki fotoðrafta Akdeniz Bölgesi nde yaygýn olarak bulunan karstik maðaralardan Dim Maðarasý görülmektedir. Bu yer þeklinin oluþtuðu alanda normal sýcaklýk ve basýnç altýnda aþaðýdaki kayaç türlerinden hangisi yaygýn olarak bulunur? A) Metamorfik kayaçlar B) Fiziksel tortul kayaçlar C) Dýþ püskürük kayaçlar D) Organik tortul kayaçlar E) Kimyasal tortul kayaçlar Karstik maðaralarda oluþan sarkýt, dikit, sütun, maðara incileri, maðara þelaleleri aþaðýdaki kayaç gruplarýndan hangilerine örnektir? A) Organik tortul kayaç B) Fiziksel tortul kayaç C) Kimyasal tortul kayaç D) Ýç püskürük kayaç E) Metamorfik kayaç 15. Aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin oluþumunda yüksek sýcaklýk ve yüksek basýnç etkili olmamýþtýr? A) Kaya tuzu B) Mermer C) Gnays D) Þist E) Elmas 13. Kayaçlarýn sertlik ve dayanýklýlýklarýnýn yüksek olmasý genel olarak aþýnmaya karþý dirençlerini artýracaðý için bu tür kayaçlarýn bulunduðu alanlar çevresine göre yüksek ve belirgin yeryüzü þekilleri meydana getirir. Buna göre, aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin bulunduðu alanlarda çevresine göre yükseltisi daha fazla yeryüzü þekilleri oluþabilir? A) Kalker B) Tüf C) Tebeþir D) Jips E) Gnays 27 16.. Van Gölü kuzeyi. Tuz Gölü kuzeyi. Taþeli Platosu V. Menteþe yöresi V. Kapadokya yöresi Yukarýdaki yörelerden hangilerinde dýþ püskürük kayaçlara daha fazla rastlanýr? A) ve B) ve C) ve V D) ve V E) V ve V
... ANADOLU LÝSESÝ 2010-2011 EÐÝTÝM-ÖÐRETÝM YL 10. SNFLAR 1. DÖNEM 2. YAZL SNAV SORULAR AD SOYAD :... SNF-NO :... Aþaðýdaki ifadelerde boþluk býrakýlan yerlere uygun kelimeleri yazýnýz. 1.... geçirmiþ olan kayaçlarýn sertlikleri ve dayanýklýlýklarý yüksektir. 9. Bir yöredeki kayaç türlerini klimatoloji haritalarýndan faydalanarak bulabiliriz. 2.... dýþ püskürük kayaçlar içinde kolay aþýnabilenlerdendir. 10. Kömür, organik tortullarýn en tipik örneðini oluþturur. 3. Granitlerin ayrýþmasý sonucu yer yer birbiri üzerinde irili ufaklý ve köþeleri yuvarlaklaþtýrýlmýþ bloklardan oluþan topoðrafyaya... topoðrafyasý denir. 11. Kömürün metamorfizmaya uðramasý sonucu aþaðýdaki kayaçlardan hangisi oluþur? A) Mermer B) Elmas C) Gnays D) Granit E) Kalker 4.... kayaçlarýn en önemli özelliði, oluþtuklarý dönemlere ait bitki ve hayvan kalýntýlarýna sahip olmasýdýr. 12. 5. Granit, andezit ve bazalt gibi kayaçlar... sonucu oluþmuþtur. Aþaðýdaki ifadeleri doðru ( ) ya da yanlýþ ( ) olarak belirleyiniz. 6. Tortul kayaçlar genellikle tabakalýdýr. V V Kireç taþlarýnýn çözülmesi sonucu oluþan karstik maðaralar haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangilerinde yaygýn olarak görülür? A) ve B) ve C) ve D) ve V E) V ve V 7. Bir kayacýn çatlaklý olmasý ayrýþma þiddetini artýrýr. 8. Polyeler, karstik bölgelerde görülen tor topoðrafyasýna ait karakteristik bir yüzey þekillerindendir. 13. Magmanýn; yer kabuðunun farklý derinliklerindeki tabakalarýn arasýnda yavaþ yavaþ soðumasýyla aþaðýdaki kayaçlardan hangisi oluþur? A) Andezit B) Bazalt C) Obsidyen D) Volkan tüfü E) Granit 28
BÖLÜM: 1 14. Sarkýt ve dikitlerin oluþumu ile aþaðýdaki yüzey þekillerinden hangisinin oluþumu benzerdir? A) Travertenlerin B) Peribacalarýnýn C) Tüf platolarýnýn D) Delta ovalarýnýn E) Tor topoðrafyasýnýn 17. Tortul kayaçlarýn oluþtuðu ortamlar arasýnda aþaðýdakilerden hangisi söylemek daha zordur? A) Akarsu vadileri B) Göl tabanlarý C) Okyanus tabanlarý D) Tektonik ovalar E) Sýrtlar 15. Bir bölgede aþaðýdaki kayaçlardan hangisinin yaygýn olmasý bu bölgede volkanik faaliyet sonucu yeryüzüne madde çýkýþý olduðunu kanýtlar? A) Granit B) Siyenit C) Obsidyen D) Gabro E) Diorit 16. Tor topoðrafyasýný oluþturan þekiller günlük sýcaklýk farklarýnýn fazla olduðu, fiziksel parçalanmanýn ön plana çýktýðý daðlýk sahalarda kesin kenarlý, köþeli dikliklerden oluþan sarp bir görünümler meydana getirir. V V Buna göre, haritada numaralandýrýlmýþ yörelerden hangisinde yukarýda açýklanan oluþum gösterilmiþtir? A) B) C) D) V E) V NOT BAREMÝ 1-10 arasý sorular : 5 puan 11. soru : 4 puan 12-17 arasý sorular : 6 puan Sýnav süresi 20 dakikadýr. Coðrafya Öðretmeni Veysel Boynueðri 29