i T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TEMEL SORUNLARI ve KÜRESEL MALİ KRİZİN BANKA SEKTÖRÜNE ETKİLERİ AYDAN GÖK TEZSİZ YÜKSEK LİSANS PROJESİ Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Vesile ÖMÜRBEK ISPARTA - 2011
ii T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEZSİZ YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMASI VE SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI İLGİ: Enstitü Yönetim Kurulu'nun.../...720... Tarih ve... /... Sayılı Kararı... Anabilim Dalında ders dönemine ait Eğitim-Öğretim programını başarı ile tamamlayan...numaralı... 'in hazırladığı başlıklı TEZSİZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ SINAVI Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği'nin... md. si uyarınca... /... 720... günü saat... 'da yapılmış; sorulan sorular ve alınan cevaplar sonunda adayın tez savunmasının KABULÜNE / REDDİNE / DÜZELTME SÜRESİ VERİLMESİNE, OYBİRLİĞİYLE / OYÇOKLUĞUYLA karar verilmiştir. SINAV JÜRİSİ BAŞKAN ÜYE ÜYE
i ÖZET TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TEMEL SORUNLARI VE KÜRESEL MALİ KRİZİN BANKA SEKTÖRÜNE ETKİLERİ AYDAN GÖK Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü Tezsiz Yüksek Lisans Projesi, 86 Sayfa, Ocak, 2011 Danışman: Yard. Doç. Dr. Vesile ÖMÜRBEK Güçlü ve istikrarlı bir ekonominin varlığı; doğru yapılandırılmış güçlü bir ulusal para ve güvence altına alınmış sağlam bir finansal sektör ile mümkündür. Bankacılık sektörü, bu yapıyı oluşturma konusunda esas sektör niteliğindedir. Finansal krizlerin küresel ekonomiler için önemli bir yeri bulunmaktadır. Yaşanan küresel krizler ulusal ekonomiler için ciddi sonuçlar yaratmaktadır. Ayrıca küreselleşmenin etkisi ile uluslararası finans piyasaları bütünleşmekte ve kriz diğer ülkelere daha kolay yayılmaktadır. Her ne kadar ülkelerin bankacılık sektörlerinin uluslararası krizlerden etkilenmemesi, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler içinde bankacılık yapısıyla bu konuda güçlü ülkelerden biri konumunda bulunmaktadır. Bu çalışmada bankacılık sektörünün içine düştüğü sorunlar ve sektörün yaşanmakta olan krizdeki rolü ile onları aşmaya yönelik düzenlemeler üzerinde durulacaktır. Bu amaçla önce, sektörün sorunları olarak; öz kaynak yetersizliği, ekonomik istikrarsızlık, teknolojideki gelişmeler, haksız rekabet koşulları ve yüksek kaynak maliyeti üzerinde durulacaktır. Sonra, sektörün yaşanan krizdeki mali riskleri üzerindeki rolü araştırılacak, Türkiye de yaşanan 2000 yılı sonrası banka krizleri, finansal ve bankacılık krizleri açıklanarak meydana gelen etkilerin yeniden yapılandırılmasına yönelik düzenlemeler tanıtılacaktır. Anahtar Kelimeler: Bankacılık sorunları, Mali riskler, Finansal krizler, Bankacılık krizleri.
ii ABSTRACT BASIC PROBLEMS OF THE TURKISH BANKING SECTOR AND THE EFFECTS OF THE GLOBAL FINANCIAL CRISIS TO THE BANK SECTOR AYDAN GÖK Suleyman Demirel University, Department Of Business Administration Non- Thesis Project, 86 Pages, January 2011 Supervısor: Asst. Assoc. Dr. Vesile ÖMÜRBEK The presence of a strong and stable economy is possible with a sound financial sector which is properly configured and secured a strong national currency. The banking sector is the main sector on establishing that structure. Financial crisis have an important place in global economies. Global crisis creates serious consequences for national economies. Also with the impact of globalisation international financial market crisis integrates with each other and the crisis is spreading to other countries more easily. Although the banking sectors of the countries affected by international crisis, the structure of banking in developing countries such as Turkey is one of the countries which are strong. In that study the problems which the banking sector fall in and the role of sector in the crisis which is being experienced and arrangements to overcome them will be focussed on. With this propose firstly as the problems of industry lack of equity economic instability technological developments, unfair conditions of compitition and high resources costs will be focussed on. Then the role of financial risks of the sector in the crisis will be explored, banking crisis which were experienced in Turkey the post 2000, the effects of financial and banking crisis will be introduced to restructure the arrangements with explaining financial and banking crisis. Keywords: Banking issues, Financial risks, Financial crisis, Banking crisis.
iii İÇİNDEKİLER TEZ SAVUNMASI VE SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI... ii ÖZET... i ABSTRACT... ii İÇİNDEKİLER...iii KISALTMALAR DİZİNİ... vi TABLOLAR CETVELİ...viii GRAFİKLER CETVELİ... ix ŞEKİLLER CETVELİ... x GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TEMEL SORUNLARI 1.1. Ekonomik İstikrarsızlık... 3 1.2. Yüksek Kaynak Maliyeti... 4 1.3. Haksız Rekabet Koşulları... 5 1.4. Teknolojideki Gelişmeler... 7 1.5. Özkaynakların Yetersizliği... 8 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE YAŞANAN MALİ RİSKLER 2.1. Risk Algılamasının Kategorize Edilmesi... 11 2.1.1. İçsel ve Dışsal Riskler... 11 2.1.2. Sistematik Riskler ve Sistematik Olmayan Riskler... 12 2.1.3. Finansal Riskler ve Finansal Olmayan Riskler... 12 2.2. Bankanın Karşı Karşıya Olduğu Riskler... 13 2.2.1. Kredi Riski... 13 2.2.1.1. Kredi Riskinin Yönetimi... 14 2.2.1.2. Türk Bankacılığında Kredi Riski... 15 2.2.2. Operasyonel Risk... 17 2.2.2.1. Operasyonel Riskin Türleri... 18 2.2.2.2. Türk Bankacılığında Operasyonel Risk... 19 2.2.3. Piyasa Riski... 20 2.2.3.1. Piyasa Riskinin Türleri... 20
iv Sayfa 2.2.3.2. Türk Bankacılığında Piyasa Riski... 22 2.2.4. Likidite Riski... 23 2.2.4.1. Likidite Riskinin Türleri... 24 2.2.4.2. Likidite Riskinin Yönetimi... 25 2.2.4.3. Türk Bankacılığında Likidite Riski... 26 2.2.5. Bilanço Dışı Riskler... 27 2.2.6. Teknoloji Riski... 28 2.2.7. Döviz Kuru Riski... 29 2.2.8. Yasal Risk... 31 2.2.9. Suistimal Riski... 31 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 2000 YILI SONRASI TÜRKİYE'DE YAŞANAN BANKA KRİZLERİ 3.1. Kasım 2000 Krizi Oluşumu ve Sonuçları... 32 3.1.1. Kasım 2000 Krizi Öncesi Yaşanan Gelişmeler... 32 3.1.2. 2000 Kasım Krizinin Oluşumu ve Alınan Tedbirler... 32 3.2. Şubat 2001 Krizi Oluşumu ve Sonuçları... 36 3.2.1. Şubat 2001 Krizi Oluşumu... 36 3.2.2. Krizden Çıkış Politikaları... 42 3.3. 2008 Finansal Krizi... 43 3.3.1. 2008 Finansal Krizine Yönelik Önlemler... 44 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM FİNANSAL KRİZ, BANKACILIK KRİZLERİ VE KÜRESEL FİNANSAL KRİZİN ETKİLERİ 4.1. Finansal Kriz Kavramı... 50 4.1.1 Finansal Krizlere Neden Olan Faktörler... 51 4.1.1.1. Aşırı Borçlanma... 51 4.1.1.2. Uluslararası Sermaye Hareketleri... 52 4.1.1.3. Enflasyon... 53 4.1.1.4. Döviz Kuru Politikası... 54 4.1.2. Finansal Krizlerin Öncü Göstergeleri... 54 4.1.3. Finansal Krizleri Önlemeye Yönelik Politikalar... 55 4.2. Bankacılık Krizleri... 56 4.2.1. Bankacılık Krizlerinin Başlıca Nedenleri... 57
v Sayfa 4.2.1.1. Dolarizasyon ve Açık Pozisyon... 58 4.2.1.2. Uluslararası Faiz Oranlarındaki Dalgalanmalar... 59 4.2.1.3. Sermaye Akımlarındaki Ani Durmalar... 60 4.2.2. Bankacılık Krizlerini Önlemeye Yönelik Politikalar... 60 4.2.2.1. Bankacılık Sistemini Gözetleme ve Denetleme... 61 4.2.2.2. Finansal Serbestleşme... 62 4.2.2.3. Son Kredi Mercii Olma Rolü... 63 4.2.2.4. Sermaye Hareketlerine Yönelik Politikalar... 63 4.3. Kredi Krizinin Küresel Mali Krize Dönüşümü... 64 4.4. Küresel Mali Krizin Dünya Finans Piyasalarına Etkisi... 65 4.5. Finansal Krizlerin Bankacılık Sektörüne Etkileri... 66 4.5.1. Krizlerin Bankacılık Sistemini Etkileme Mekanizması... 67 4.5.2. Türk Bankacılık Sektöründe Yeniden Yapılandırma... 68 4.5.2.1. Kamu Bankalarının Yeniden Yapılandırılması... 70 4.5.2.2. TMSF Bankalarının Yeniden Yapılandırılması... 72 4.5.2.3 Özel Bankacılık Sisteminin Yapılandırılması... 74 4.5.3. Yeniden Yapılandırma Programının Sonuçları... 77 SONUÇ... 80 KAYNAKÇA... 81 ÖZGEÇMİŞ... 86
vi KISALTMALAR DİZİNİ ABD : Amerika Birleşik Devletleri BASEL KOMİTESİ : The Basel Committee on Banking Supervision BDDK/Kurul BTR BYKP DÇM DİBS DİE DPT FED GOÜ GSYİH GSMH IMF IMKB LTCM Md MKK OECD SPK Ss TBB TCMB TDO : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu : Banco Turco Romano : Beş Yıllık Kalkınma Planı : Dövize Çevrilebilir Mevduat : Devlet İç Borçlanma Senetleri : Devlet İstatistik Enstitüsü : Devlet Planlama Teşkilatı : Amerika Merkez Bankası : Gelişmekte Olan Ülkeler : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Gayri Safi Milli Hasıla : Uluslararası Para Fonu : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası : Uzun Dönem Sermaye Yönetimi : Madde : Merkezi Kayıt Kuruluşu : Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı : Sermaye Piyasası Kurulu : Sayfa Sayısı : Türkiye Bankalar Birliği : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Takibe Dönüşüm Oranı
vii TGA TMSF TÜİK UFRS USD Vd YP YTL : Tahsili Gecikmiş Alacaklar : Tasarruf Mevduatı ve Sigorta Fonu : Türkiye İstatistik Kurumu : Uluslar arası Finansal Raporlama Standartları : Amerikan Doları : Ve diğerleri : Yabancı Para : Yeni Türk Lirası
viii TABLOLAR CETVELİ Sayfa Tablo 2.1. Kredi Riski Stres Testi Sonuçları... 17 Tablo 3.1. Kriz Döneminde TMSF ye Devredilen Bankalar... 34 Tablo 3.2. Kriz Döneminde Faaliyet İzni Kaldırılan Bankalar ve Nedenleri... 34 Tablo 3.3. Banka, Şube ve Personel Sayısı... 40 Tablo 3.4. Bankacılık Sektörü Bilanço Göstergeleri... 40 Tablo 3.5. İşletmelerin 1992-2009 Yıllarını Kapsayan Döneme Ait Finansal Yapıları... 46 Tablo 3.6. Kriz Dönemlerindeki Finansal Yapı İle İlgili Oranlar... 48 Tablo 4.1. Para ve Bankacılık Krizleri: En İyi Göstergeler... 55 Tablo 4.2. Kriz Yaşamış Ülkelerde Bankacılık Yapılandırma Maliyetleri... 69 Tablo 4.3. Kamu Bankalarına Görev Zararları Karşılığı Verilen DİBS(1)... 71 Tablo 4.4. TMSF Bankalarının Alacakları... 73 Tablo 4.5. TMSF Bankalarının Şube ve Personel Sayıları... 73 Tablo 4.6. Krizler Sonrası TMSF ye Devredilen Bankalar ve Nedenleri... 74 Tablo 4.7. Özel Bankaların Döviz Pozisyonu... 75 Tablo 4.8. Bankacılık Sektöründe Birleşmeler... 76
ix GRAFİKLER CETVELİ Sayfa Grafik 2.1. Kredi Riskine Esas Tutar ve Risk Ağırlıklı Varlıklar... 16 Grafik 2.2. Tahsili Gecikmiş Alacaklar ve Takibe Dönüşüm Oranının Gelişimi... 16 Grafik 2.3. Piyasa Riskine Esas Tutar ve Sermaye Yükümlülüğü... 22 Grafik 2.4. Birinci Vade Dilimine İlişkin YP ve Toplam Likidite Yeterlilik Oranlarının Gelişimi... 27 Grafik 3.1. Sermaye Hareketleri ve Borç Stoku/TCMB Rezervleri... 35 Grafik 3.2. Döviz Kuru Gelişmeleri... 37 Grafik 3.3. 2001 Şubat Krizi Süreci... 38 Grafik 3.4. Sanayi Üretimi ve Kurulan, Kapanan Şirket Sayıları... 38 Grafik 3.5. TÜFE Gelişmeleri ve Reel Kesim Güven Endeksi... 39 Grafik 3.6. Yurtdışı Yerleşik YP Mevduatı ve Aylık Hisse Senedi Yatırım Girişleri... 39 Grafik 3.7. Mevduat Bankaları Kredi - Mevduat Hacmi ve TCMB Bilanço Göstergeleri... 41
x ŞEKİLLER CETVELİ Sayfa Şekil 2.1. Dışsal Kaynaklardan Yönlenen Riskler... 12 Şekil 2.2. Piyasa Riski Türleri... 20 Şekil 2.3. Likidite Riski Türleri... 24 Şekil 3.1. Yıllar İtibariyle Pasif Yapı Değişimi (1992-2009)... 47
1 GİRİŞ Finansal sistem içerisinde önemli işlevleri olan ve finansal aracılık sürecinin en önemli süreci olan bankacılık sektörü, ülkemizde zaman içinde birçok sorunlarla beraber belli bir gelişim çizgisi geçirmiş ve bu günlere gelmiştir. Bankalarımızın çağdaş bankacılık seviyesine ulaşması ve uluslararası bankalarla rekabet edilebilir düzeye gelmesi ülkemiz açısından büyük önem taşımaktadır. Dünyanın neredeyse her bölgesinde gelişmekte olduğu gibi gelişmiş ülkelerde de gerçekleşen banka ve finansal krizler çeşitli ekonomik, politik, sosyal istikrarsızlık ve olumsuzluk yarattığı gibi uluslararası finansal piyasaların entegrasyonu nedeniyle kolayca diğer ülkelere yayılabilmektedir. Dolayısıyla, banka krizlerinin temel nedenlerinin belirlenmesi krizlerin gerçekleşmeden önlenmesi veya kriz sonrası doğru kararların alınması için gerekli görülmektedir. Çalışmada son yıllarda artan küreselleşme ile birlikte Türkiye de yaşanan bankacılık krizlerinin sorunları, krizden korunma yolları ve krizden çıkmak için hangi politikaların uygulanması gerektiği araştırmak amaçlanmıştır. Bu amaca ulaşabilmek için çalışmanın birinci bölümünde, Türk bankacılık sektörünün temel sorunları başlığı altında ekonomik istikrarsızlık, yüksek kaynak maliyeti, haksız rekabet koşulları, teknolojideki hızlı gelişmeler ve özkaynakların yetersizliğine yer verilmiştir. İkinci bölümde ise Türk bankacılık sektöründe yaşanan mali riskler başlığı altında öncelikle riskler çeşitli kategorilere ayrılmıştır. Daha sonra bankaların karşı karşıya kaldığı riskler başlığı altında kredi riski, operasyonel risk, piyasa riski, likidite riski, bilanço dışı riskler, döviz kuru riski, teknoloji riski, yasal risk ve suistimal riski incelenmiştir. Üçüncü bölümde, Türkiye de 2000 yılı sonrasında yaşanan banka krizleri üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede Kasım 2000 krizinin oluşumu, gelişimi ve sonuçları, Şubat 2001 krizinin oluşumu ve sonuçları, son olarak 2008 krizinin oluşumu ve sonuçlarına yer verilmiştir.
2 Dördüncü bölümde ise, özellikle finansal ve bankacılık krizleri ayrımına değinilmiştir. Finansal kriz başlığı altında tanımı, finansal krizlerin öncü göstergeleri, finansal krize neden olan faktörler ve finansal krizleri önlemeye yönelik politikalara yer verilmiştir. Daha sonra bankacılık krizleri başlığı altında bankacılık krizlerinin başlıca nedenleri ve bankacılık krizlerini önlemeye yönelik politikalar incelenmiştir. En sonunda ise bu finansal krizlerin dünya finans ve bankacılık sektörüne etkileri ve Türk bankacılık sektöründe yeniden yapılanma programları üzerinde durulmuştur.
3 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TEMEL SORUNLARI Türkiye uzun yıllardan beri ekonomi ve siyasette ihtiyacı olan istikrarı yakalayamamıştır. Yaşanan bunalımlar ekonomiyi dolayısıyla bankacılık sektörünü ciddi biçimde etkilemiştir. Türk bankacılık sektörünün başlangıcından günümüze kadar özellikle 1980 sonrası dönemde uygulamaya konulan reform politikaları sonrasında, sektörün karşılaştığı başlıca temel sorunlar; ekonomik istikrarsızlık, yüksek kaynak maliyeti, haksız rekabet koşulları, teknolojideki hızlı gelişmeler ve özkaynakların yetersizliği şeklinde sıralanabilir (Parasız, 2000: 125). 1.1. Ekonomik İstikrarsızlık Türk bankacılık sektörü, 1980 yılında Türkiye ekonomisinde uygulamaya konulan istikrar politikaları sonrasında, yeni bir döneme girmiş ve günümüze kadar önemli gelişmeler göstermiştir. Bununla beraber, sektördeki yenileşmenin ve hızlı büyümenin getirdiği birçok sorun ile karşılaşılmıştır. Bu sorunların başında, yüksek oranlı enflasyonun neden olduğu ekonomik istikrarsızlık gelmektedir. Bu yıllarda bankacılık sektörü, genişleyen kamu finansman açıkları ile birlikte kronikleşen yüksek enflasyonun etkisiyle istikrarlı bir gelişme sürecine girememiştir. Yüksek enflasyon ve ekonomik konjonktürdeki dalgalanmalar döviz kuru ve faiz riskini arttırırken, sektör büyük ölçüde nakite dayanan özvarlıklarını enflasyona karşı korumada zorlanmaktadır (Erçel, 2000: 72). Yüksek enflasyon ortamında bankaların işlemleri ve stratejileri, normal ortama göre daha farklı olmaktadır. Bankacılık sektöründe rehabilitasyon ve yapılandırma çalışmalarının başarıya ulaşmasında ülkenin içinde bulunduğu ekonomik koşulların, makro ekonomik dengenin, finansal istikrarın etkisi kuşkusuz yüksektir. Ülkemizin içinde bulunduğu ekonomik koşullar göz önüne alındığında kamu kesiminin aşırı borçlanma gereksinimi Bankacılık sektöründe Crowding-out (Dışlama) etkisi yaratmaktadır yani kamu kesimi bankaların aktifine el atmış durumdadır. Halka açık olan Banka bilançoları incelendiğinde, bilançolardaki Kamu
4 Menkul Değerleri nin oranı son yıllarda artış göstermiş ve ortalama %40 lar seviyesini geçmiştir. Menkul Değerler portföyünün, toplam aktifler içerisindeki payı 2001 yılında %38,9 iken, 2002 yılında %40,5 e yükselmiştir. 2002 yılı itibariyle Menkul Değerler Portföyünün %96,2 si Kamu Borçlanma Senetlerinden oluşmaktadır. Bankalar enflasyonun zararlı etkilerinden kaçınmaya çalışmakta ayrıca belirsizliklerin üstesinden gelme ve risk alma yöntemlerini yeniden gözden geçirmektedirler. Bu durum onların en temel görevlerini ve kaynakların etkin dağılımı için gereken fonlara aracılık etme işlevinden uzaklaşmalarına neden olmaktadır (Erçel, 2000: 72). Yüksek oranlı enflasyon dönemlerinde bankaların nominal olarak artmış görünen karları, reel olarak azalmakta ve bunun sonucunda özkaynakların reel büyüklüğü düşmektedir. Ekonomik istikrarsızlık ve kronik enflasyon dönemlerinde, sektörü olumsuz etkileyen bir diğer sorun ise problemli kredilerin artmasıdır (Parasız, 2000: 126). Özellikle artan faiz yükü, banka alacaklarının tahsilini sınırlandırıcı bir etki yaratmaktadır. Vadesinde ödenmeyen alacaklar banka kaynaklarının akışkanlığını azalttığı gibi, kaynak maliyetinin artması sonucunu da vermektedir. Enflasyonun düşürülmesiyle birlikte hem banka kredileri donmuş karakterinden kurtulacak, hem de tahsili gecikmiş alacakların kaynak maliyetine yansıyan yükü azalmış olacaktır. Bu durumda bankalarında takipteki alacaklarını teminat yönünden güçlendirmesi, yani risklerin oluşmaması içinde gereken önlemleri alması gereklidir. Sonuç olarak, makroekonomik istikrarı sağlayamayan bir ülke ekonomisinde, bankacılık sektörü sorunsuz olmayacağı gibi, tersi bir durumda yani, bankacılık sektöründeki sorunlarda, makroekonomik istikrar için her zaman risk oluşturacaktır. 1.2. Yüksek Kaynak Maliyeti Yüksek enflasyon oranları bankaların kaynak maliyetlerini ve işletme giderlerini artırmaktadır. Yüksek kaynak maliyetlerinin etkisiyle artan kredi faizleri, özellikle düşük riskli plasman olanaklarını daraltmıştır. Kritik ekonomik koşulların uzun vadedeki belirsizlikleri, bankaları yatırıma yönelik plasman yapma güçlüğü ile karşı karşıya bırakmıştır. Böylece bankalar yüksek maliyetle fon aktaran verimsiz kurumlar görünümünü almaktadır.
5 Ticaret bankalarının fon kaynaklarının en önemlisi topladıkları mevduatlardır. Son yıllarda mevduat dışı fon temininde kaydedilen gelişmelere rağmen mevduat yine de sektörün kaynakları arasında önemini korumakta ve mevduata uygulanan faiz oranları enflasyon oranları ile beraber değerlendirilmektedir. 1980 li yıllardan itibaren faizlerin serbest bırakılmasıyla, faizler enflasyon paralelinde seyretmeye başlarken, mevduat kompozisyonunun vadeli lehine gelişmesi sonucu, mevduatın maliyeti önemli ölçüde artmıştır (Parasız, 2000: 126-127). Kaynak maliyeti aynı zamanda, toplam disponibilite, mevduat munzam karşılığı ayırma zorunluluğu ve TMSF primleri yüzünden de yükselmektedir. Ayrıca Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi, diğer giderler, Kaynak Kullanım Destekleme Fonu primleri, gider vergisi kesintilerinden oluşan vergi yükleri, kaynak maliyetini yükselten diğer unsurlardır. Bu kalemler bankaların plase edilebilir kaynaklarını önemli ölçüde azalttığından, kredi faizlerini arttırıcı unsurlar olmaktadırlar. İşletme maliyetleri de yüksek kaynak maliyetleri içerisinde yer almaktadır. İşletme giderleri içerisinde en önemli payı personel giderleri oluşturmaktadır. Türk bankacılık sektöründe, 1980 öncesi koşullarında mevduat toplayabilmek için şube ağını genişletmek ve yeni personel istihdam etmek rasyonel kabul edilirken, 1980 li yıllardan itibaren reel pozitif faiz politikası ve otomasyondaki gelişmeler, birçok şubeyi karlı olmaktan çıkarmıştır. Bunun sonucunda, bir süre bankalar işletme giderlerini azaltmak amacıyla, şube kapatma ve personel sayısını azaltma politikası izlemişler, fakat son yıllarda sanayileşmenin Anadolu ya yayılmasıyla birlikte, mevcut bankaların şube sayılarını yeniden arttırma politikası izlemelerine neden olmuştur. Bu da sektördeki maliyetlerin yeniden artmasına yol açmıştır. Yüksek kaynak maliyetine neden olan bir diğer unsurda, bankacılık sektöründe yaşanan otomasyon alanındaki gelişmelerdir. İnternet bankacılığı ile birlikte banka şubelerinin bilgisayar ağı ile donatılması ve ATM sayısındaki hızlı artışlarda, sektördeki maliyetlerin artmasına neden olmuştur. 1.3. Haksız Rekabet Koşulları Bankacılık sektöründe rekabet, fiyatları etkileyen en önemli unsurlardan biridir (Özkan, 1999: 40). Günümüzde finansal piyasalarda hızlı bir değişim
6 yaşanmaktadır. Yeni düzenlemelerin ve teknolojideki ilerlemelerin bir sonucu olarak, uluslararası piyasalar ile yerli piyasalar arasında engeller ortadan kalkmakta ve dünya finansal piyasaları küreselleşmektedir. Bunun sonucunda da, sektörün rekabet gücünü kullanma yeteneği her geçen gün önem kazanmaktadır. Mali piyasalardaki düzenlemelerin azaltılması ve tanıtılan yeni finansal ürünler ticari bankaların faaliyet alanlarını ve sunabilecekleri hizmetleri genişletirken, bu kurumların üzerindeki rekabet baskısını da arttırmıştır. Yoğun rekabet ortamı fon maliyetlerini yükseltirken, müşteriler de daha fazla getiri sağlayan kurumlara yönelmişlerdir. Son yıllarda dünyanın en gelişmiş ülkelerinde dahi, bankacılık sektörü banka dışı kurumlardan da gelen çok ciddi bir rekabet ortamı içerisinde varlığını sürdürme çabası içinde olmuştur. Finansal süper marketler, aracı kurumlar, sigorta şirketleri, emekli sandıkları, süpermarket mağaza zincirleri, büyük otomobil ve diğer dayanıklı tüketim malları üreticileri, önceden yalnızca ticari bankalarca geniş tüketici kitlelerine sunulan hizmet sahalarına el atarak, mali hizmetler sektöründe bankalarla ciddi bir rekabete girmişlerdir. Türkiye de de, bugün benzer bir gelişme gözlenmekte özellikle dayanıklı tüketim malları üreten ve pazarlayan bu büyük kuruluşlar, kurdukları finans şirketleri kanalıyla, tüketici kredilerinde, bankalara önemli bir rakip olabilecekleri göstermişlerdir. Rekabette kuşkusuz fiyat önemli bir etken iken, rekabet gücünü belirleyen tek etken değildir. Hizmet kalitesi, hizmetin çeşitliliği, yapısı, müşterinin gereksinimlerini karşılayan hizmetlerin sunulması, teknoloji, reklam vb. bütün bunlar rekabet gücünü etkilemektedir (Berk, 1999: 116). Rakiplerin sundukları hizmetlerin bilinmesi, pazara yeni girenlere karşı pazarda mevcutların olası tepkileri, alabilecekleri önlemler, hizmet satmak isteyen her bankanın dikkate alması gereken etmenlerdir. Ülkemizde faaliyette bulunan yabancı bankaların, ülkemiz bankacılık sektöründe rekabet ortamının geliştirilmesine ve Türk bankacılık sektörüne özellikle yönetim, pazarlama, müşteri ilişkileri gibi alanlarda katkıları vardır. Yabancı sermaye, arttırdığı rekabet ortamı sayesinde şeffaflık ilkesinin bir kavram olarak sektöre empoze edilmesini sağlamış, bunun sonucu olarak da, kuvvetli mali yapı ve güçlü mali standartlar kavramının benimsenmesine önemli katkıda bulunmuştur.
7 Yabancı bankalar, ölçek ekonomilerinden, farklılaştırma ve riski yayma özelliklerinden ve uluslararası finansman merkezleriyle doğrudan bağlantılarından dolayı, en son kredi araçlarını ve teknolojisini hızla transfer edebilmekte ve diğer yabancı bankaların gelişini teşvik ettiğinden, yoğunlaşma oranını azaltarak fiyat rekabetine neden olmaktadırlar. Bu özelliğe sahip yabancı bankalar, artan rekabet yoluyla ulusal bankacılık sektörünün yapısını değiştirmektedir. Bankacılık sektöründeki rekabetin devamı ya da artışı, marjinal bankaların piyasadan çekilmesine ya da hizmetlerin daha kaliteli sunulmasına yol açacaktır. 1.4. Teknolojideki Gelişmeler Teknolojideki hızlı gelişmelerle birlikte, Türk bankacılık sektörü, gelişmiş ülkelerin bankacılık sistemlerinde yaygın bir şekilde kullanılan leasing, factoring, forfaiting gibi mali hizmetler; swap, forward, future, option gibi risk yönetim ürünleri ve internet bankacılığı hizmetlerini sunma aşamasına gelmiştir. Bankacılıktaki yeni uygulamalar sadece finansal alanla sınırlı olmayıp, teknik alandaki gelişmelerden yararlanma da, sektörde önemli bir düzeye ulaşmıştır (Parasız, 2000: 129). Son yıllarda ülkemiz bankacılığının teknoloji kullanımında artan bir yoğunluk yaşanmaktadır. Bankalar uzun süredir müşterilerin hizmetinde olan ATM, POS, telefon ve bilgisayar bankacılığı gibi klasik teknolojik ürünlerini yeni ürünlerle ve yeni hizmet anlayışları ile hızla zenginleştirmeye çalışmaktadırlar. Bankalar müşterilerine daha iyi hizmetler sunabilmek ve 24 saat hizmet verebilmek amacıyla Çağrı Merkezleri, İnternet Bankacılığı, Müşteri İlişkileri Yönetimi gibi yeni uygulamaları devreye koymaktadırlar (Keskin, 1999: 13). Ayrıca, ticaret hayatında ve bankacılık sektöründe elektronik ticaret kapsamındaki çalışmalar da, bankalar tarafından büyük bir özenle gerçekleştirilmekte ve dünyada bu alandaki gelişmeler yakından takip edilmektedir. Elektronik bankacılığın uygulanması bir yandan bankacılıktaki işlemleri hızlandırmakta, diğer yandan yeni hizmetlerle müşteri karşısına çıkan bankaların işlem hacimlerini ve pazar paylarını arttırmalarını sağlamaktadır. Banka şubelerinin bilgisayar ağı ile donatılması sonucu, bir yandan müşteriye kolay ve hızlı hizmet sunulurken, diğer yandan müşterilerin kredi değerliliği için gerekli verilerin
8 depolanması olanağı artmaktadır. Ayrıca self-servis birimleri ile getirilen yenilikler, banka personelinin rutin işlemlerini azaltmakta ve müşterinin çalışma saatlerinin dışında da banka hizmetlerinden yararlanması olanağını sunmaktadır. Finansal ve teknik alandaki en önemli hizmetlerden biride, nakit-yöntem sistemidir (Özkan, 1999: 42). Bankalar bu sistemi daha önce sadece büyük müşterileri için uygulamaktaydılar, ancak son zamanlar da küçük ve orta boy firma müşterilerinin likidite yönetimi ve finansman durumuna ilişkin sorunlara da, çözüm getirmektedirler. Hatta bazı bankaların bu alandaki hizmetleri proforma bilanço, karzarar planı, yatırımlar, satış, üretim ve personel planlaması içerecek şekilde yaygınlaşmaktadır. Teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler sayesinde, bankacılık sektörü hedef ve planlarına uygun olarak önemli banka içi planlama, enformasyon ve muhasebe düzenine ilişkin sorunları çok kısa sürede çözümleyecek karar ve uygulama olanaklarına sahiptirler. Böylece mevcut durumun yanı sıra, gelecekteki karlılık, risk ve likidite durumunda ortaya çıkabilecek değişmeleri, bazı göstergelerden yararlanarak bilinçli bir şekilde açıklığa kavuşturabilirler (Berk, 1998: 10-11). Teknolojideki gelişmelerin ve bankacılık alanındaki yenileşmelerin sağlamış olduğu tüm bu olumlu gelişmelere rağmen, finansal tekniklerin ve ürünlerin uygulaması ve kurumsallaşmasında bu tekniklerin ve yeniliklerin uygulanması ile ilgili devlet organlarının koordineli bir şekilde çalışamaması, konuyla ilgili bir mevzuat altyapının henüz tam olarak oluşturulmamış olması ve ekonomik istikrarsızlık nedeniyle sorunlar ortaya çıkmaktadır. 1.5. Özkaynakların Yetersizliği Türk bankacılık sektörünün önemli bir sorunu da, özkaynakların yetersizliğidir. Sektörde aktif ve sermaye büyüklükleri açısından küçük bankalar çoğunluktadır. Sektörde banka sayısı 1980 lere göre artmış olmakla birlikte, bazı yabancı ve milli bankalar hem toplam aktifler hem de öz sermaye büyüklüğü açısından son derece yetersiz olup, bu bankaların fon kaynağı sadece uluslar arası finansal piyasalardır. Bu nedenle, küçük ölçekli bankaların, gerek iç piyasada gerekse de uluslararası piyasalarda rekabet edebilecek güçleri yoktur. Küçük ölçekli
9 bankaların birleşmeleri sağlanarak, aktif ve sermaye yapılarının güçlendirilmesiyle özkaynaklarının arttırılması mümkün olabilir (Parasız, 2000: 128). 2002 yılı sonu itibariyle Bankacılık sektörünün toplam özkaynakları 15,4 Milyar USD seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu özkaynak büyüklüğü ile Türk Bankacılık Sektörü Avrupa Birliğine dahil herhangi bir ülkedeki orta ölçekli bir bankanın özkaynak büyüklüğüne erişememektedir. 54 Banka ve 125 bin i aşkın çalışanın oluşturduğu sektör, 2002 yılı sonu itibariyle toplam 130 Milyar USD lik aktif büyüklüğüne ulaşmış; ancak mevcut aktif büyüklüğü ile GSMH nın sadece %78 ine denk gelen bir ağırlığa sahip olabilmiştir. Toplam Aktif Büyüklüğü/GSMH oranının Avrupa Birliği ülkelerindeki ortalamasının yaklaşık %474 olduğu dikkate alındığında, Bankacılık sektörünün yeterli büyüklükte olmadığını; ancak önünde önemli bir büyüme potansiyelinin bulunduğunu söyleyebiliriz. Aralık 2004 tarihi itibarıyla sektörün ödenmiş sermayesi 2003 yılı sonuna göre 1.209 milyon YTL artarak 14.824 milyon YTL ye yükselmekle birlikte, reel olarak azaldığı görülmektedir. Banka grupları açısından değerlendirildiğinde ise özel bankalar ile kalkınma ve yatırım bankaları grubunun ödenmiş sermayelerinde reel bazda arttığı, diğer banka gruplarının ödenmiş sermayelerinin ise reel olarak azaldığı anlaşılmaktadır. Rekabetin giderek arttığı sektörde güçlü özkaynak yapısı kaçınılmaz bir önkoşuldur. Bankacılık sektöründe özkaynak yetersizliğinin bir diğer nedeni de, getiri seviyesi düşük iştiraklere ve sabit kıymetlere yatırılan kaynakların büyüklüğüdür (Özkan, 1999: 43). Geçmişte, sermaye birikiminin yetersiz olması nedeniyle, bankalar iştirakler yoluyla sanayileşmeye önemli katkılarda bulunmuşlardır. Ancak bugün iştirakler sektördeki birçok banka için büyük bir yük teşkil etmektedir. Bu ağır yükten kurtulmanın tek yolu, gelir getirmeyen aktiflerin başta iştirakler olmak üzere tasfiyesi ve menkul kıymetleştirilmesi yoluyla mümkün olacaktır.
10 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE YAŞANAN MALİ RİSKLER Risk bir varlıktaki, portföydeki veya faaliyetteki kayıpların değer üzerinde yaratacağı etkiler veya nakit akımların geleceğindeki belirsizlik olarak tanımlanabilir. Belirsizlik ve bu belirsizliğe maruz kalınması banka için beklenmeyen kar veya zararlar doğurabilse de, riskin yönetilmeye zorunlu kısmı zarar kısmıdır. Finansal varlıktaki risklerin ortadan kaldırılması ve transfer edilenler dışında kalan risklerin aktif olarak yönetilmesi gereklidir. Bu kapsamda bankalar her zaman için yasal risk, teknoloji riski veya operasyonel risk gibi risklerle karşı karşıya kalmaktadır. Bankaya özgü riskler etkin olarak yönetilse ve mümkün olduğunca azaltılmaya çalışılsa da bankanın kendi risk yönetim sistemleri ile yön veremeyeceği piyasa riskine (sistematik riske) maruz kalması mümkündür. Örneğin bankalar her zaman elimine ve transfer edilemeyecek şekilde döviz kuru ve faiz riski ile karşı karşıya kalabilmektedir. Bu nedenle, belirsizliği tamamen ortadan kaldırmak risk yönetimi ile mümkün değildir. Herhangi bir riskin ölçülmesi maruz kalınan riskin büyüklüğü, kaybın gerçekleşme olasılığı ve kaybın muhtemel parasal büyüklüğü unsurlarının bir araya gelmesiyle mümkündür. Risk yönetiminin en temel sorunu ise belirtilen üç unsurda da mevcut olan belirsizliğin, kullanılan yöntem ve varsayımlar ile minimize edilmesi ve ihtimaller dahilinde şirketin değerinin muhafaza edilmesi ve geliştirilmesidir. Bankalar beklenen ve beklenmeyen kayıplar yanında, stres kayıpları ile de karşı karşıyadır. Bu bağlamda beklenen kayıplar standart bir gider kalemi olarak da görülebilir. Örneğin hatalı işlemlerden kaynaklanan maliyetler risk türü bakımından operasyonel risk olarak kabul edilirken, teorik olarak bilinen fakat gerçekleşme noktasında öngörülemeyen riskler ise beklenmeyen kayıplar olarak ifade edilmektedir. Örneğin doğal afetlerin ortaya çıkması, suistimal riskinin öngörülmesi veya bilgisayar sistemlerinin çökmesi her zaman olabilirliği mümkündür. Ancak bu olayların, ne zaman gerçekleşeceğini söylemek mümkün değildir. Stres kayıpları ise