ATATURK KULTUR, nil VE TARiH YUKSEK KURUMU COGRAFYA BiLiM VE UYGULAMA KOLU "'" COGRAFYA ARA~TIRMALARI YIL 1996 SAYI: 4

ATATURK KULTUR, nil VE TARiH YUKSEK KURUMU COGRAFYA BiLiM VE UYGULAMA KOLU "'" COGRAFYA ARA~TIRMALARI YIL 1996 SAYI: 4

~'.:' l' ~. oz Mezraa Concept and Mezraas in Turkey Ar. Gor. HARUN TUN<;EL* Mezraa adl verilen koyaltl iskiin ekli yogun olarak iilkemizin dogu yarl 'j', smda goriilmektedir. Mezraa adl~u ta lyan yerle im birimlerinin, i~erisinde :i Ii bulunduklarl cografi ortamm etkisiyle, kokenleri, iskiin edilme siireleri, kuli"~., 'i lamm ve yiiriitiilen ekonomik faaliyet tipi, fiziksel yapllarl degi iklik goster I, mektedir. j:\ ~ Mezraa kelimesinin tamml devlet kurulu larl arasmda farkhhk gostermektedir, fakat hunun hirtaklm sakmcalarl vardlr. Diger taraftan cografyacllarm tammlamalarmda da hirlik yoktur. Dogu Karadeniz Boliimii ve Dogu Anadolu'nun ErzurumKars Boliimii mezraalarl ile Giineydogu Anadolu Bolgesi ve Dogu Anadolu'nun diger boliimlerindeki mezraalar arasmda hemen her baklmdan onemli farklar vardlr. ABSTRACT The subvillage inhabitation form which is called "Mezraa" is seen in the eastern part of Turkey. These settlings show variations according to their geographic situation, their roots, inhabitation period, the type of usage and the economic activities carried out and their physical structures.. The definition of mezraa varrias in different govermental agancies. This has some disadvantages. By the way among geographers there is also no commonopinion. There are important differences among the "Mezraa" in Eastern Black Sea Region, the ErzurumKars area in Eastern Anatolia Region, South Eastern Anatolia Region and in other parts of Eastern Anatolia. Ulkemizde koyaltl yerle im birimlerini ele alan ~ah malar, diger be eri cografya, ~ah malarl dikkate almdlgmda azlmsanmayacak sayldadlr. Yayla, kl la, ~iftlik, mahalle, mandlra, divan, kom, mezraa, agll, ~ardak, benzinlik, * A.V. Dil ve TaribCo~afya Fak., Cojtrafya Boliimii, Ankara.

50 HARUN'TUN<;:EL tuglakiremit ocagl, bag evi, dalyan degirmen, kelif (kalif) (TDK 1941 s. 404, 1975 s. 733 ve 4544, Stimerkan 1981 s. 3334), cenik (Erinr; 1945 s. 134, Ongor 1964 s. 160), saya (Sozer, 198 s. 3), hezan (Yigit 1990 s. 83 ve 90), hug (hugtil, hokul) (TDK 1941 s. 75, 756, 1957 s. 130, 1974 s. 355, 448), zorna (izblrak 1951 s. 54), tol (TDK 1947 s. 1375, 1957 s. 404, Yticel 1988 s. 66), pey, bam (TDK 1947 s. 1147, Bilgiri 1969 s., Karaboran 1985 s. 83 104), pak (Tandogan 1968 s. 91, 1970 s. 13135, 1988 s. 105), palanga (Sarar;oglu 1956 s. 468), oba (Erinr; 1945 s. 134, Ongor 1964 s. 160) sayvan (Donmez 1964, s. 197), dam (Ongor 1960 s. 781, Yticel1966 s. 7578, Goney 1977 s. 19135) gibi isimler alan koyaltl iskan ekilleri (bunlarm btiytik klsmmm ozellikleri aym yada r;ok az farklarla birbirlerinden aynlmaktadlrlar, AgII, saya, hug gibi isimlerindeki farkhla ma ise yoresel adlandlrmadan kaynaklanmaktadlr) ve bunlarl olu turan birimler tip olarak az saylda olmakla beraber, yazarlar arasmda bunlarm baztlarmm ozelliklerinin tammlanmasl ya hir; yapllml yada belirgin farkhhklarla yapllml tlr (Bu konuda ayrmtih bilgi ir;in bkz. Sozer 198). Dam, oba, kom yerle melerinde oldugu gibi mezraa kelimesi de tammlanmasl yazarlara gore degi iklik gosteren bir koyaltl iskamdlr. Halk araslnda mezraa, mezere, mezre, mezra, mezrea, mezrear;lk, mezria, mezri (Erinr; 1953 s. 38, Tanoglu 1966 s. 53, Stimerkan 1981 s. 38) gibi isimler alan bu kelimeye, Ttirk Dil Kurumu'nun (TDK) Ttirkiye'de Halk Agzmdan Soz Derleme Dergisi'nde (6 Cilt), Tarama Sozltigti'nde (8 cilt) ve Der Ierne Sozltigti'nde (1 cilt), Ttirkr;e Sozltigun ve Yazlm (imla) Ktlavuzlarmm ilk baskllarmda ve hatta cografya sozltiklerinde (Ongor 1961, 1975, 1980 ve izblrak 1964) rastlamak mtimktin degildir. Mtikemmel Ttirkr;e Lugat. (Ali Nazima 1318 s. 749), Resimli Yeni Lugat ve Ansiklopedi (Anonim, Tarihsiz, C. 4 s. 184), Dogu Anadolu Osmanhcasl Etimolojik Sozltik Denemesi (Gtilensoy 1986 s. 339), Osmanhca Ttirkr;e Ansiklopedik Lugat (Develioglu 1988 s. 766), Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozltigti (Pakalm 1971 C. s. 59), Ttirk Hukuk LugatI (Anonim 1944 s. 33), Btiytik Ttirk Sozltigti (Anonim, Tarihsiz, s. 856) gibi bazl eserlerde hemen hemen ortak bir ifade ile Arapr;a bir kelime oldugu belirtilerek; tarlma aynlan, ekilip bir;ilen, dikilen yer, ekilmi topraktarla, tanma aynlan geni arazi parr;asl gibi ar;lklamalar verilmi tir. Diger taraftan bazl yaymlarda da Ekenek, Ekerek, Ekerge, Ekelge, Ekinlik eklinde kar lhklar verilmi tir (TDK 1941 s. 517, 1945 s. 177, Yediylldlz 1985 s. 45, Baykara 1988 s. 4). Sarar;oglu mezraanm mera anlaml ta ldlgml (Sarar;oglu 1956 s. 437) inandlk, arazi, tarla ve bahr;e anlammda kullamldlgml (inandlk 1958 s. 149 ve 151) Tarkan ise ktir;tik koy anlamma da geldigini (Tarkan 197 s. 146) ifade etmektedirler. Tunr;dilek'e gore Dogu Anadolu'ya has olan (Tunr;dilek 1967 s. 14) mezraalarm tilkemizde yogun olarak gortildtigu yerler Sinop'tan Mersin'e r;izile I :' cek bir hattm (kabaca 35 Dogu Boylaml) dogusunda kal an klslmda, ozeliikle de Adlyaman, Tunceli, Malatya, Bingol, Sivas, Trabzon, Artvin ve Erzurum_ da gortilmektedir, ama belirtilen hattm batismda ornegin Antalya, izmir, Bilecik, <;anakkale, istanbul, Ankara, Konya, Ispartada da rastlamr (Bkz. ~ekil I ve II). Kesin bir kural olmakla beraber rolyefin anzalandlgl yerlerde sayilarmda arti gortilmektedir (Tunr;dilek 1967 s. 15, Elibtiytik 1990 s. 3). Fakat buna tezat durumlar da sozkonusu olabilmektedir. Ornegin Urfa'da 1945'de 100 adet, 1960'da 16 adet, 1981'de 1845 adet mezraa adl verilen yerle im birimi varken, Hakkari'de ise 1945 de hir; bulunmamakta, 1960'da sadece 6 adet, 1981'de ise 9 tanedir (i~i leri Bakanhg. 1946, Koy i leri Bakanhgl 1967, 1969, 1984) (Bkz. ~ekil I ve II). Bu saylsal arti ve tezatlar mezraa kelimesinin yanh anla llmasmm yamslra diger bazl sebeplere de baghdlr. Ornegin Urfa'da koylerdeki ekonomik ve sosyal hayatm i leyi i ve arazilerin geni ligi sebebiyle daha uzak yerlerdeki topraktan yararlanmanm ba hca ~oztim yollarmdan birisinin olabilmesin_ den dogmu tur (Bu konuda ayrmtih bilgi ir;in bkz. Aras 1956). Ote yandan bu ktir;tik yerle me merkezlerinin olu umunda akrabahk baglan onemli bir rol oynamaktadlr. Bu baklmdan kan davalarmm da bolgedeki mezraa sayisimn artmasml te vik eden ba hca unsurlardan biri oldugunu ifade etmek mumktindtir (Sozer 1974 a. 179). Hakkiiri'de ise azhk dogrudan dogruya ekonomik ya amla baglantih gortinmektedir. Buralar, eskiye oranla son zamanlarda azalmalar olmakla birlikte go~ebe hayvanclhgm yaygm olarak yapddlgl alanlar durumundadlrlar (Bu konuda ayrmtih biigi ir;in bkz. Hutteroth 1959, Denker 1960). Diger taraftan Hakkari r;evresinde hem arazinin btiytik bolumtintin 000 m. lerden ytiksek olu u, hem de tanm alanlarmm azhgl sebebiyle mevcut yerle meler geli mek, dagllmak, r;ogalmak oyle dursun, 810 haneli bir kar; mahallenin birle mesiyle olu an kti~tik koyler durumundadlr (izblrak 1957 s. 4756). ir;i leri Bakanhgl'nm Ttirkiye'de Meskun Yerler Kdavuzu isimli yaymm dan elde ettigimiz veriiere gore 1945 Yllmda tilkemizde 3700 kadar (367) mez raa adl verilen yerle im birimi bulunmaktadlr (Bkz. Tablo I). Bu sayi 196667 Yillarmda 4900, 19811985 doneminde ise 9700 dtir (Doganay 1989 s. 31). 1981 ydl ir;in bu rakamm 1000'i a km (19) oldugu gortilmu ttir (Koy Hizmetleri 1985 s. 8) Mezraa sayismdaki arti Doganay'a gore ntifus arti 1 ve yerle melerin dagili lmn bir sonucudur (Doganay 1989 s. 34). Bizce bu etkilerin yamslra belki de daha fazla oranda mezraa kavrammm farkh kurumlarca ve yoresel olarak, halklmlzca degi ik tammlanmasmdan da kaynaklanmaktadlr. Ornegin 0 gtinkti adlyla Koy i leri Bakanhgl'nm 1960'h ydlarda yaptirdlgl koy envanter etudlerinde, Dam, Oba, Divan, MahalIe, Kom, Mezraa i~in, mahalle yerle meleri ba hgl altmda ve yorede mahalleye verilen isimler bunlarml gi 51

IAOOJZ<lUJ PI! o PioU J!8.:",." ".. 0 0,' :: :. : :. '0". '. ":.. '. '". '. '...'.. :.;?~~):\;:;'): ~ ~.... 1I'l

l 54 HARUN TUNC;EL T.blo I 1945 ve 1981 Yillarmda illere Gore Mezraa Saplan iiler 1945 Adana Adlyaman Atn Amaoya Ankara Antalya Artvin Aydm Bahke8ir Bilecik Binllol Bitli8 Bolu Burdur Buroa C;anakkale C;anklrl C;orum Denizli Diyarbalor Edirne Elaz1t Erzincan Erzurum Eolci,ehir Gaziantep Gireoun Glimii,hane HakkAri Hatay Ioparta 6 4 1 10 400 18 37 17 17 1 30 46 19 73 1 330 69 83 1 5 3 9 8 5 1981 1 784 198 177 7 9 11 3 11 711 443 4 4 5 184 509 41 71 1 66 6 34 9 11 iiler i~el i8tanbul izmir Kahramanmara~ Kar8 Ka8tamonu Kay8eri KJr,ehir Kocaeli Konya Kiitahya Malatya Mani8a Mardin Mu~ Nev~ehir Nitde Ordu Rize Sam8un Siirt Sinop Siva8 Tokat Trabzon Tunceli Urfa U~ak Van Yozllat Toplam 1945 8 10 1 11 30 47 63 491 4 39 1 1 17 60 305 55 15 465 101 5 367 1981 33 9 50 40 13 17 870 449 00 7 13 858 11 644 84 8 1115 1845 7 509 8 19 bi ele almml tlr, Devlet istatistik Enstitiisii'nee diizenlenen Koy Genel Bilgi Anketinde ise Mezraa, Oba ve Yayla ic;in; "Koy muhtarhk slmrlan ic;erisinde olan, koy 'IIlerkezi dl mda bulunan yerle me yeridir" tamml yapllmaktadlr. Goriiliiyorki eografi bilgi eksikligi sebebiyle birbirlerinden fonksiyonel olarak bamba ka anlamlar ta lyabilen yerle imler aym tamm ahmda birle tirilmektedir. Boyle olunea da sonuc;ta bazl iskan iiniteleri hem eografi hemde (dogal olarak) gerc;ek anlamlarmdan uzak bir taklm yeni isimler alarak kar lmlza C;lkmaktadlr. Ornegin 1945 Yllmda Artvin'de 400, Trabzon'da 15 adet mezraa olarak isimlendirilen gec;iei yerle me varken, daha sonraki donemlerde yapllan anketlerde bunlarm gec;iei yerle me yerleri olmalan sebebiyle goz oniine ahnmadlklarl ve sonuc;ta da sayllarmm 1981 Yllmda Artvin'de ll, Trabzon'da ise 8'e indigi goriilmektedir (Bkz. ~ekil I ve II). I,, 'i 't.~ Mezraalarm ozellikleri iizerine eografyaellarm yaptlklan tammlamalar_ da ise U farklar goze c;arpmaktadlr: iskan siiresi ac;lsmdan; a) Siirekli iskan eklidir (Sarlbeyoglu 1951 s. 33). b) Gec;iei iskan eklidir (Alagoz 1941 s. 155, Erinc; 1953 s. ll7, Sozer 197 s. 4, 1974 s. 34, Tarkan 197 s. 146, Elibiiyiik 1990 s. 3) hatta Sozer'e gore mezraalarl komlardan aylran ozellik mezraalarm gec;iei iskan ekli olmasldlr (Sozer 197 s. 4). e) Bulundugu eografi ortamm getirdigi ko~lullara bagh olarak gec;iei iskan ekli halinde kullamlanlan oldugu gibi, siirekli oturulanlan da vardlr (Tunc; dilek 1967 s. 16, 1971 s. 47, Doganay 1989 s. 9). Bu konuda yazarlarm c;ogu ise mezraalarm ba Ianglc;ta gec;iei iskan ekli iken daha sonralan siirekli iskan ekline donii tiigunii ifade etmektedirler (Alagoz 1941 s. 155, Erinc; 1953 s. ll7ll8, Tanoglu 1954 s. 7, inandlk 1958 s. 149, Tunc;dilek 1967 s. 19, 1971 s. 47, Yiieel 1988 s. 68). Tiim bu fikirlerden C;lkan sonuea gore mezraalan iskan siireleri baklmmdan iic; kl8lmda ele almak miimkiindiir: I Ydm tiimiinde oturulanlar. ~... " " Ydm biiyiik klsmmda oturulanlar. Tarla tanml doneminde (Aynea kl m giiniibirlik gidip gelmeler sozkonusu olabiliralagoz 1941 s. 155) oturulanlar. KI m oturulanlar (Trak 1950 s. 89,Tandogan 1979 s. ll8) 3 Yd ic;inde iki farkh donemde (bahar ve giiz aylarmda) oturulanlar. Mezraalan olu ma sebepleri ac;lsmdan ele aldlglmlzda ise yine fark" gorii ler sozkonusudur; a) Koyiin sahip oldugu arazi az ise bu alan artan niifusu besleyememekte ve yeni tanm alanlan oiu turulmaktadlr. i te bu ekilde kazamlan tarim alan Iarma yapilan meskenlerde siirekli ya da belirli siirelerde oturularak meydana getirilmektedirler (Alagoz 1941 s. 155, Sarlbeyoglu 1951 s. 33, Erinc; 1953 s. ll7, Tunc;dilek 1971 s. 47). b) Varhkh ki ilere ait arazilerin ba kalarmea i letilmesi sonueunda meydana gelmi tir (Tunc;dilek 1967 s. 16). e) Osmanh imparatorlugu doneminde devlete ait arazilerin tarlma kazandlrdmak amaelyla yararhhk gosteren ki ilere dagltdmaslyla ya da c;evrede gii_ venligin saglanmasl amaelyla a iretlerin yerle tirilmeleri (A iretlerin iskam konusunda bkz. Ahmet Refik 1930, Cengiz Orhonlu 1966, Yusuf Halac;oglu 55

56 HARUN TUNl;EL 1988) sonueunda olul~urlar (Goyiin~ 1969 s. 7475, Ankan 1988 s. 80). Mezraa alanmda tarim yapllmakta fakat niifus harmmamaktadlr (Unal 1989 s. 9), yani ge~iei yerle im yeridirler (Ankan 1988 s. 78). Mezraalar genellikle evvelee meskun iken zamanla halkl dagllml (reayasl perakende olmu ) koylerdir (Goyiin~ 1969 s. 73, Arlkan 1988 s. 78, Una1 1989 s. 9). Osmanh imparatorlugu kayltlarmda viranoren taklh mezralarm varhgl hunu destekler (Ko~ 1989 s. 3940). Osmanh imparatorlugu doneminde hir yerin mezraa oldugunu helirlemek i~in harahesi, suyu, mezarhgl olup olmadlgma hakllmaktadlr. Mezraalar ~ogunlukla eskiden ta ldlklan adlan korumaktadlrlar, isimleri de hunlarm hirer eski koy oldugunu ispatlamaktadlr (Ankan 1988 s. 78) Unal'a gore mezraalar 1 hane ile de olsa iskan edildigi zaman mezraa 01 maktan ~lkmakta ve koy (karye) olmaktadlr. Yani koy i~in hir ait limit hulunmamakta hir veya hirka~ vergi miikellefinin varhgl hir yerin koy sayllmasl i~in yeterli olmaktadlr (Una1 1989 s. 65). Ankan'a gore ise mezraalar i~inde siirekli oturulanlar da vardlr, kimi mezraalarda degirmen dahi hulunmaktadlr (Ankan 1988 s. 80). d) Sel haskml, sltma, hatakhk, dii mandan korunma gihi seheplerle savunulmasl kolay yerlere kuruian yerle melerin daha ~ukurdaki tanm alanlan iken, arazi lslahl ve giivenligin saglanmasl sonueunda siirekli oturulan yerler olmu lardlr (Tanoglu 1954 s. 7, izblrak 1984 s. 394) ve hatta ekilip hi~ilen yer anlaml ta lidasl sehehiyle ~ift~i ve hayvancl koylerin yayla ve meradan ha ka hirde mezraasi olmahdlr (Tanoglu 1966 s. 54). e) Birhirinden uzak ve ayn olan komlarm geli mesiyle meydana gelen hir ka~ haneli yerle melere devletin ve kanunlarmm ula tlnlamamasl sehebiyle hunlar devlet tarafmdan Ylktlnlmak zorunda kalmml, geriye kalanlarm hiiyiik olanlan mezraa adlyla eivar koylere haglanml tlr (Sanheyoglu 1951 s. 37). Tiirkiye'de Meskiln Yerler Kdavuzu isimli eserde yaptlglmlz ineelemede, hir haklma hu gorii ii onaylar nitelikte, Derekomu, Kilisekomu, Komlar, Mi ekomu isimli mezraalarm varhgml gordiik (i~i leri Bakanhgl 1946 s. 314, 706, 71, 835). f) Erzurum, Trahzon ve Artvin ~evresinde ise mezraalar yaylaya ~lkl ta ve yayladan ini te helirli siirelerle kullamlan ve ekonomik hayatm dogal hir sonueu olarak ortaya ~lkan ge~iei yerle melerdir (inandlk 1958 s. 151, Sozer 197 s. 4, 1974 h s. 35, Doganay 1989 s. 9). Dogu Karadeniz Boliimii'nde mezraalarm ortaya ~lkl l hayvanelhk ekonomisiyle ili kilidir. Koy yerle meleri ~evresinde tarimsal faaliyet alanlan geni ledik~e siirdiiriilmesi zorunluluk olan hayvanelhk, otlak yetersizliginden, l 1\ ", 'b' 1"5. gii~ hale gelmi tir. Hayvanelhgl kolayla tlrmak ve yayla mevsimine kadar, yayla mevsimi hittikten sonra da hayvanclhk faaliyetlerini koy ~evresindenuzak tutmak, hu ~evrede mezraalarm ortaya ~lkl mda esas faktor olmu tur (Donmez 1973 s. 103, Doganay 1989 s. 30). Yaylaya ~lkl ve ini te mahsulii hayvanlan vereeegi zararlardan korumanm yamslra hayvanlan da soguklardan korumaya yanyan, diger hir ifade ile yayla i~in zamamn, ~lkl ta kl laya (Mezraaya) nazaran heniiz yeteri kadar lsmmaml ve ot bitmemi ini te ise yaylaya oranla daha slcak ve otlarm heniiz tiikenmemi oldugu hir hekleme yeridir (Donmez 1973 s. 103104). Yukanda yapdan a~lklamalara gore mezraalar; 1 Niifus artl l sonueunda meveut arazinin yetmez hale gelmesiyle, ya da ortamm iyile mesi, iyile tirilmesi gibi siire~ler sonueunda, Devletin zorlamaslyla, 3 Devletin destegiyle, 4 Ekonomik sistemin getirdigi bir zorunluluk olarak olu abilmektedir. Mezraalara koy ile olan ili kileri a~ls1ndan baktlglmlzda U farkhhklarla kar da lnz; a) Ortak ge~im sahalarmdan ~ok daha kii~iik iiniteler i~inde yer ahrlar. Koylerin ortak ge~im sahasmm dl mdadlrlar ve koyiin ~ok yakmmda bile 01 salar 0 sahadan mutlaka derin hir vadi, yama~, slrt, tepe gihi hir rolyefle ayrdml tlr, ya da koyiin topraklarmdan uzakta kurulmu ha hba ma hir iskan iinitesidir (Tun~dilek 1967 s. 15). Mezraalarm esas koye olan uzakhklan ~ok kere 3 km araslddadlr, aneak koyle aradaki mesafesi 5 kmyi ge~enler de vardrr. Hatta mezraalar her zaman koyiin sldlrlan i~inde hulunmayahilir (Sanbeyoglu 1951 s. 3334)., b) Yazarlarm ~ogunun ortak gorii ii olarak; hir ahsld, koyiin ya da kasa,~, banm, ehrin ge~im sahasmld bir boliimiidiir. Hatta yerle imin mezraa ola bilmesi i~in onun hir iskan iinitesi ile ilgisi olan ki i ya da ki ileree kurulmasl gereklidir (Sanbeyoglu 1951 s. 37). e) Koyiin ortak ge~im sahasl i~indedir ve bu sahanld zamanla fonksiyon degi ikligine ugramaslyla geli mi lerdir (Tanoglu 1954 s. 7, 1966 s. 54). Kisaeasl mezraalar: 1 Koyiin gelfim sahasmm dl lddadlr. Koyiin gelfim sahasmm bir boliimiidiir. 3 Koyiin gelfim sahasmld kendisidir. 57

58 HARUN TUN~EL Mezraalarm kullamm ama~larl ve yiiriitiilen ekonomik faaliyetler a/tlsmdan da ~e,itli farkhhklara sahip olduklari goriilmektedir; a) Nemli klyl yorelerinden ~ok tarimsal faaliyetle ugra an kurak i/t klslmlarda rastlanan, koylere hagh hulunan, ekonomik yaplsl sulamaya dayah, /te,itli tarim iiriinleri ve yamslra az miktarda hayvanclhk yapan yerle melerdir (Trak 1950 s. 48). h) Bagh hulundugu koyiin tarlasl durumundadlrlar ve huralarda mesken yoktur, samanhk vardlr. Hasauan sonra ot ve saman saklamr (Alagoz 1941 s. 155, Erin/t 1953 s. 117) ve koylii ki,m gidip gelerek hundan yararlamr. Bu ozelligi ile Ankara'nm mandlralarma henzetilehilirler (Alagoz 1941 s. 155). Meydanclk (Artvin~av,at)~evresinde de mezraalara hiriktirilen /taylrlardan kl m hu donemde yerde kar olmasl sehehiyle daha fazla miktarda kuru ot daha /tabuk ve daha kolay hir ekilde "hlzek" adl verilen klzaklarla ve hiiyiikha hayvanlara hunlar ~ektirilerek koye ta mmakta ve yararlamlmaktadlr. c) Hem tarim hem de hayvanclhk yapllan hirer /tiftlik niteligindedir (SarIbeyoglu 1951 s. 33, Tun~dilek 1967 s. 16, 1971 s. 4647, Yiicel1988 s. 68). d) Do~ Karadeniz ve Erzurum civarlarmda tiimiine yakm klsmlyla hayvanclhk yaplhr. Tarla tarlml az ve yaygm degildir, mlslr, patates yeti tirilir, ~ i~in ot hi~ilir (Sozer 197 s. 4, 414,1974 h s. 35, Doganay 1989 s. 930). e) SalUpleri tarafmdan sayfiye (yazhk) olarak kullamhrlar (Tun/tdilek 1967 s. 16, Yiicel 1988 s. 68). Yazhk olarak kullamlan mezraalara degi imleri a/tlsmdan farkh bir tip oimasl sehebiyle Ayder (Hala) mezraasl verilehilir. Burasl /tok onceleri hayvanclhk amaclyla kullamhyor iken gerek son yillara kadar kullamlan orman yolunun iyile tirilmesi ve elektrige kavu masl, gerek saghk turizmi imkanlari (Koksa11988 s. 7), otel firm lokanta gihi tesislerin kurulmasl (Tandogan 1988 s. 110) gihi ozellikleri haklmmdan, gerekse /tevrenin dag turizmi imkanlari ve giizel manzarasl (Somuncu 1989 s. 183) ile huraya yore dl mdan insanlarm gelmesi sonucunu dogurmu tur. Ayder (Hala) mezraasl hugiin Anadolu' daki diger tiim mezraalardan farkh olarak Dogu Karadeniz'in onemli turizm noktalarmdan hiri olma yolunda hlzla ilerlemektedir. f) Diger mezraalardan farkh olarak fiziki cografya ko ullarmm zorlamaslyla yazm degil kl m oturulan yer olabilir (Trak 1950 s. 88 ve 89). Bu durumda mezraalari; 1 Tiimiiyle hayvanclhk yapllanlar, Tiimiiyle tarla tarlml yapllanlar, 3 Hem tarla tarimi hem hayvanclhk yapllanlar, Tarla tarimi on planda olahilir Hayvanclhk on pianda olahilir 4 Yazhk olarak kullandanlar, 5 KI m oturulanlar, eklinde slmflandlrmak miimkiin olahilmektedir. Mezraalarl miilkiyetleri a/tlsmdan ele aldig.mlzda, yazarlar arasmdaki genel gorii, ki i ya da ki ilere, koye, kasahaya ait olahilmeleridir (Alagoz 1941 s. 155, Erin/t 1953 s. 117, Tun/tdilek 1971 s. 46, Sozer 1974 as. 179). Dogu Anadolu'da mezraalarm miilkiyeti /togunlukla ki i ya da ki ilere aittir yani koy topraklarmda miilkiyet herkese aitken mezraalarda hir ya da bir ka/t ki i sozkonusudur ve hu miilkiyet giiniimiiziin degil ge~en yiizyddan kalmadir. Mezraalarm uzakta hulunmalari mal sahihince i letihnelerini hiiyiik oranda engelledigi i/tin yariclhk (yahut maraha, cariyek, icare gibi sistemlerle i letilehilirler. Bu konuda hkz. Aras 1956 s. 5768) eklinde ba kalarma kiralamr ve bunlar tarafmdan iskan edilirler, malsahihinin yaptirdlgl konutlarda otururlar. Eger kiralanma uzun siireliyse konutu yarici da yapahilir. Ancak bu konutlar da mezraa sahiplerinin miilkii kahul edilir. Mezraalarm yancdar tarafmdan i letiliyor olmasl hir diger karakteristigidir (Tun~dilek 1967 s. 15 ve 16). KIsaca ifade etmek gerekirse, mezraa arazi miilkiyeti rejiminin dogurdugu bir koyaltl yerle me eklidir ve holgedeki feodal miilkiyet ili kilerini geni ol/tiide yansltir. (Sozer 1969 s. 63). Dog u Karadeniz'de ise mezraalar helli hir koyiin, ortak mah olabilecegi, gihi koyiin helli ailelerinin miilkii de olahilir. Bu miilkler koydeki zengin aile ~ lerin mah olmayahilir aksine mezraaya g0/ten hazl aileler, koylerinde yeterince hayvan otlatma arazisi veya kl hk kuru ~aylr iiretecek arazisi slmrh olan ailelerdir. Bu a/tldan koyde imkanlarl yeterli olan aheler mezraaya go/tmeye liizum kalmadan, koyden yaylaya ve yayladan da dogrudan dogruya koye go /terler (Doganay 1989 s. 31).,:t Mezraalardaki meskenler, ozellikleri ve olu turduklarl doku ise oyledir; a) Sadece tarim amaclyla kullamlan ge~ici yerle im yerleri iseler mesken olmayabhir (Alagoz 1941 s. 155, Erin/t 1953 s. 117). h) Ge/tici olarak iskan edilmekle beraher ahlr samanhk gihi eklentileri de olan hasit yapdl hir iki gozlii meskenler olahilir (Alagoz 1941 s. 155, Sozer 197 s. 7). c) Siirekli kahmyorsa meskenlere ek olarak ahlr, samanhk, kuzuluk, tahll amhari, imalathane, malzeme dep08u V8 gihi yiiriitiilen ekonomik faaliyetin gerektirdigi mekanlarm da oldugu goriiliir. 59

60 HARUN TUN«;:EL d) Erzurum civarmda mezraa meskenleri basit ve derme ~atmadlr. Genellikle iki gozlii olup birinci boliimde tandlr ocagl yer almakta ve burasl mutfak olarak kullamlmakta, siitten elde edilen yag ve peynir gibi iiriinler buradahazlrlanmaktadlr. ikinci bolmeye dar bir kapl arahgmdan ge~ilir, burasl da oturrna ve yatak odasldlr (Sozer 1974 b s. 37). Bu basit meskenlerin hemen biti iginde sadece iist klsml kapah bir kl8lm (danahkkuzuluk) yer ahr ve danalar, kuzular burada barmdlnhr (Sozer 197 s. 7). Meydanclk ~evresinde ise mezraa meskenlerinin altl ta iizerleri ah aptlr, adeta yol boyu yerle meler gibi bir dizi halinde yapllml lardlr. Alt kat ahor (ahlr) olarak kullamhr bunun iizerindeki mekanda da oturulur. <;atl hartama (bedevra) ile kaphdlr. Yayladan donii te konaklandlktan sonra hayvanlarm koye gotiiriilmesinin hemen ardmdan bi~ilen ~aylrlar bu basit meskenlere doldurulmakta ve bundan kl m yararlamlmaktadlr. Tarkan'a gore gece yatllan klsrna ana oda denmektedir (Tarkan 1973 s. 9) burasl siit siiziilen, peynir, yag yapllan ve saklamlan klslmdan bir bolme ile aynlmaktadlr (Tarkan 1976 s. 18) aynca ambar, odunluk, ke~i, koyun, oglak ve kuzularm barmdlrlldlgl mekanlar vardlr, varhkh olmayanlarm meskenleri i!ie tek kathdlr (Tarkan 1973 s. 97). Rize ~evresinde ise meskenler tiimiiyle ah aptlr (Tandogan 1979 s. 15). Dogu Anadolu'da da mezraa meskenleri hayvan iiretimi ve baklmma imkan tamyacak ekilde altlarmm ahlr iistlerinin mesken olarak kullamldlklan ve meskenlerin birbirinden uzakta yaplldlklan goriilmektedir (Tun~dilek1967 s. 18). Giineydogu Anadolu'da varhkh ailelerin mezraalarmda hem ta hem de tahta i ~iligi digerlerine oranla dikkat ~ekicidir. Gaziantep, Adlyaman, Diyarbaklr ve Mardin mezraalarmda diiz ve toprak dam hakimdir (Sozer 1974 a s. 18). Bu dam ozelligini dogal olarak Dogu Anadolu'da da gormekteyiz. Dogu Anadolu'da yeni kurulmu olan mezraalarda temel ekonomik fonksiyon hayvanclhk ise meskenler gev ek dokudadlr (Tun~dilek 1971 s. 46) aocak tarla tanmmm yogunla maslyla mesken.~rde bir toplanma sozkonusu olur (Tun~dilek 1967 s. 17). Bir baklma mezraalarda tarihi ge~mi e bagh olarak niifusun artmasl ekonomik sistemde tarla tanmmm daha fazla yer almasma bagh olarak meskenlerde bir toplanma sozkonusudur. Mezraalarm diger ozellikleri ise unlardlr; Dogu Anadolu'da ekonomik fonksiyon bir biitiin olarak tarla tanml ve hayvanclhga dayanmaktatlr. Ba langl~tahayvanclhk aglrhkh olan ekonomik sistern, niifusun da artmaslyla yerini giderek tarla tanmma blraklr, suyun bulundugu yerlerde sebzeler ve meyve aga~larma yama~larda baglara rastlamhr (Tun~dilek 1967 s. 17). Geli kin mezraalarda hayvanclhk. hatta 3. plan dadlr, boyle olunca koydeki hayvanclhkla mezraalardaki hayvanclhk birbirlerinden farkhla lr; koyde hayvanlar yazm yaylaya ~lkabilir diger zamanlarda merada kalabilir ama mezraada kl m ahlrda yazm ise hasattan sonra tarlada ge~irirler, bazl mezraalarm civar koylerde mera kiraladlgl da olur. Yani ba langl~ta hayvanclhk amaclyla kurulan mezraalar tarla tanmmm ba lamaslyla koye oranla bir dengesizlik i~ine girerler (Tun~dilek 1967 s. 19). Hayvanclhk eklindeki ekonomik faaliyetin yerini tanma blrakmasl ~ok ufak ol~iilerle de olsa Dogu Karadeniz'de de goriilmeye ba laml tlr. Doganay'a gore koy yerle melerinde giderek artmakta olan niifusun basklsl sonucu ta '.', rim alanlan par~alampkii~iilmekte,dolaylslyla da mezraalarda azda olsa ekip hi~me eklindeki tanm faaliyeti hayvanclhkla birlikte siirdiiriilmeye ba lan.,j ml tlr. Fakat yinede ekonominin temel fonksiyonu hayvanclhktlr, tarla tanml, 1:.: hem onemsizdir, hem de ticari bir deger ta lmaz (Doganay 1989 s. 30). (~' ( Donmez'e gore mezraa (yoresel deyimiyle kl la) sahasl ekili arazinin son ".\ hudududur (Donmez 1973 s. 103), Sozer ise ozellikle Erzurum ~evresi mezraa.;~ larmm bir kismmda arpa ve bugday tarlmlmn yapddlglm helirtmektedir, hatta tarla arazisinin darhgl yiiziinden bu faaliyetlerin yayla alanlarma da Sl~rama :;<,~: egiliminde oldugunu ifade etmektedir (Sozer 197 s. 4). ': Meydanclk ~evresinde 1989 Yllmda yaptlglmlz ara tlrmalar slrasmda niif fusun go~lerle siirekli azalmasl sonucunda ilk once koylerdeki bugdaygiller ~ tanmmm, yerini hayvanclhga blraktlgml daha sonra ise gerek mezraaya ve gerekse yaylaya ~lkan aile ve gotiiriilen hayvan saylsmda giderek azalma 01 dugunu, bu ekilde bugiine dek siirdiiriilmekte olan hayvanclhk sisteminin yerini hlzh bir ekilde ahlr hayvanclhgma blraktlgml gordiik. '~ Mezraalarm biiyiikliikleri de farkhhklar gostermektedir. Osmanh imparatorlugu doneminde mezraalar bir iki ~iftlikle onbe ~iftlik (Ankan 1988 s. 79) yad~ yirmibe ~iftlik (Goyiin~ 1969 s. 74) arasmda degi mektedir (Osmanh imparatorlugu doneminde bir ~iftlik 6080 doniimden 150 doniime kadar olan tanm arazileri i~in kullamhr. Arazinin biiyiikliigu toprak verimliligine gore belirlenmektedir (Goyiin~ 1969 s. 73). Bu hesaba gore mezraalarm biiyiikliikleri 150 doniimle 4000 doniim arasmda degi iklik gosterebilmektedir}. Giiniimiizde ise 3035 doniimle 800 doniim arasmda alana sahip mezraalar bulunabilmektedir (Tun~dilek 1967 s. 15). Mezraalarda barman niifus ise yararlamlan arazinin biiyiikliigii ve verimi, siirdiiriilen ekonomik faaliyetin tipi ve mezraanm yeni ya da eski olmaslna bagh olarak degi iklik gostermektedir. Ornegin Sozer'e gore Giineydogu Anadolu'daki mezraalarda niifus saylsl 5 ki i ile 00 ki i arasmda degi mektedir (Sozer 1974 as. 179). Ba kabir ifade ile mezraalarm niifuslan ve ekonomik fonksiyonlan ile kapladlklarl alan (biiyuklukleri) birbirleriyle ters orantlh 61

6 HARUN TUN<;EL dlr. Mezraanln ge~im sahasl ne denli geni ve verimli ise nufus da 0 oranda artmakta, hayvanclllgln yerini tarla tarimi almaktadlr. Bunun yanlslra mezraa sahihinin sermaye durumu da mezraadaki niifus miktarlnl etkileyehilir (Sozer 1969, s. 64). Mezraalara Ordu civarlnda (Trak 1950 s. 76) ve daha hatlda giizlek (ya da giizle) yapllan i e ise giizleme adl verilir. Emiroglu giizlelerin esas yayladan daha a aglda devamll yerle me yerlerine daha yakln, dolaylslyla yayladan daha Illmll, klsmen ilk, sonhahar mevsiminde daha uzun siireli kallnan ikinci hir yayla, giiz yaylasl niteliginde oldugunu helirtmektedir (Emiroglu 1977 a s. 18) ve giizleler sonhaharda (giiziin) daha fazla yararlanllmaslndan dolayl hu ekilde adlandlrllml lardlr (Emiroglu 1977 h s. 98). Alagoz ise Barla civarlndaki yaylaclilk faaliyetleri slraslnda yaylaya ilk ~lh tan sonra agustosta hasat sonunda tarlada hayvanlarln otlatllmasl i~in yeniden koye doniildiigunii iki ay kadar sonra ise tekrar yaylaya ~lklldlglnl, i te hu ~lkl a giizleme adl verildigini ifade etmektedir (Alagoz 1938 s. 18). Burada dikkat edilecek olursa Dogu ve Giineydogu Anadolu hari~ tutulursa hemen tiim Anadolu'da yaylaclilk faaliyetleriyle dogrudan haglantlll ve giizel adl verilen ge~ici yerle menin ve giizleme denilen hir i levin varllgl sozkonusu, ancak huna Dogu Karadeniz'de mezraa adl verilmektedir. Afyon, Antalya, Ballkesir, ve Tokat'ta giizle ismi ta lyan koy, mahalle ve mezraalarln varhg. (i~i leri Bakanllgl 1946 s. 445) huralarln sonradan ml siirekli iskana ugradlklarl yolunda hir soru hatira getirmekte, ote yandan aynl ekilde Dogu Karadeniz'de giizle henzeri hir fonksiyona sahip olmakla hirlikte mezraa adlnl ta lyan iskan ekli acaha hu adl, mezraa kelimesinin Anadolu Tiirk~esine Arap~anln etkisiyle girdikten sonra, Dogu Anadolu Bolgesi'ne olan yaklnllk sehehiylemi aldl? Bu durumda akla ha ka hir soru gelmekte, mezraa kelimesinin Anadolu'da kullanllmadlgl donemlerde Dogu ve Giineydogu Anadolu'da mezraa yerine koyahilecegimiz, Osmanll imparatorlugu doneminde kullanllan ekinlik, ya da halk araslnda hala rastlanan ekelge, ekenek, ekerge gihi isimler hugiin gordiigiimiiz ozellikleri tam olarak kar llayahilecek niteliktemidir? Diger taraftan yukarlda helittigimiz gihi yazarlarln hir klsmlnln gorii ii, mezraalarln hayvancillkamaclyla kurulmu oldugudur, hu gozoniine allnlrsa Osmanll imparatorlugundaki mezraalardan ~ok farkll olduklarl ortaya ~lkar. (:iinkii Osmanll imparatorlugu doneminde mezraa hir haklma sadece tarla anlaml ta lmakta, hayvancillkla pek ilgisi hulunmamaktadlr. Bu seheple ekinlik kar lllgi hazl mezraalar i~in helki kullanllahilir ama hayvanclilk yapllan rnezraalar i~in ne denilecektir? Ya da daha da oncesinden tarla tarim1 yapllan, hayvanclilk yapllan Dogu Anadolu mezraalarlnl hirhirinden aylrmak gerekli midir? Boyle hir ayrlrn sanlyoruzki Dogu Karadeniz (Hatta geni anlamlyla tiim Karadeniz Bolgesi) He Anadolu'nun diger bazl kesimlerinde yaylaclhk amaclyla yapdan yer degi ikjiginden dogmu mezraalar ile Dogu Anadolu me~ raalarl araslnda yapllahilir. Yukarldaki problemlerin halli herhalde sadece cografyacdarm degil diger bilim dallarmm da ugra masl ile daha dogru bir ekilde yapdabilecektir. Yazarlarm tiimiiniin ortak gorii ii mezraalarm zamanla ge1i erek mahal Ie, koy hatta daha biiyiik bir yerle im birimine donii meleri yani mezraa olma niteliklerini zaman i~inde geli erek kaybetmeleridir. Bunun yalllslra zamanla niifus kayhma ugrayan ve terkedilen mezraalar (Sozer 1974 s. 179) sozkonusu olabildigi gibi, Dog.. Karadeniz'de al~ak ku aktaki bazl koylere olduk~a yakm eski mezraalarm 1960'h ydlardan sonra ~ay bah~elerine donii enleri de olmu tur (Doganay 1989, s. 9). Sarlbeyoglu, birka~ agd ve ~oban kuliibesinden meydana gelen komiarm elveri li topraklara sahip olanlarma zamanla sahiplerinin yerle mesi ve tarim yapmaya ba lamalarlyla kom olmaktan ~Ikarak, mezraa haline geldiklerini ifade etmektedir (Sarlbeyoglu 1951, s. 37). Bu durumda agdlarm geli erek koma, komlarm da zamanla biiyiiyerek ve fonksiyon degi ikligi gostererek mezraaya ve hatta koye donii mekte olduklarlolabilecekleri gibi bir sonu~ ~Ikmaktadlr. Bu konuda yeri gelmi ken hemen belirtmek gerekir ki Yiicel, imroz'daki damlarm komluktan yeni ~d{ml birer mezraa olduklarml ifade etmektedir (YiiceI1966, s. 77). Elbetteki kesin yargiya vardabilecek birer de 1il olmamakla beraber, Aglllar, Agdclk, Agdba l, Agdonii, Agdyazl, Agdkoy, Agdiistii gibi isimler ta lyan kom, mezraa, ~iftlik, mahalle, muhtarhk ve koy lerin olmasl da dikkat ~ekicidir (i~i leri Bakanhgl 1946 s. 1314, 198 s. 1, Tiirk Cografya Kurumu 1946, s. 5). Mezraalann geli melerinin sebeplerini Tun~ dilek oyle a~lkjar; Dog.. Anadolu'nun bu yiizyd i~erisinde degi mekte olan sosyoekonomik yaplsl nedeniyle, mezraalarm tabiatmda da bazl degi meler meydana gelmi tir. Bolgede niifusun siiratle artmasl ve ge~im imkanlarmm da ralmasl nedeniyle bu yerler gii~ durumda kalan insanlarm adeta barmak sa hasl olmu tur. Evvelce muvakkat iskin sahasl olan mezraalar, bu baskmm sonucunda daimi oturulur yerler haline gelmi lerdir. Gene bu arada bazl mezraa sahiplerinin kendi mezraalarma yerle mesi ile bu defa sozii ge~en yerler hayvan ~iftlikleri halini alml tir. Daha ba ka mezraalarda fazla niifus toplanma Sl nedeniyle koye bagb mahalleler te ekkiil etmi tir. Hatta bunlarm bir klsml daha da geli erek koy tipli mahalleleri ve dolaylslyla muhtarhklarl meydana getirmi lerdir (Tun~dilek1971, s. 47). Sozer'e gore Diyarhaklr ~evresindebir ahls, aile veya bir siilalenin miilkiyetinde olan koyler mevcutsa da bunlarm sayisi mezraalardan azdlr ve bu koylerin biiyiik klsml mezraalarm geli mesiyle meydana gelmi muhtarllklardlr (Sozer 1969, s. 6163). Ulkemizde mez 63

64 HARUN TUN(,:EL raa ad! yada talusl ta lyan pek ~ok koye rastlamak miimkiindtir, ancak bunlarm bir klsmmm isimleri maalesef degi tirilerek bir baklma tarih yok edilmektedir. (Ttirk Cografya Kurumu, 1946 s. 5455, i~i leri Bakanllg. 1946 s. 8788, 198 s. 418 ve 739, 1985 s. 1 ve 44). Mezraalarm zamanla geli erek ehir olmalarmm ise bilinen orneklerini Malatya ve ElaZig ehirleri olu turmaktadlr (Bu konuda ayrmtlh bilgi i~in u eserlere bkz. Tanoglu 1943, Akkan 197, Tuncel 1977, Darkot 1988). Ulkemizde mezraa eklinde isimlendirilen yerle im birimlerinin, i~inde bulunduklan cografi ortamm etkisiyle, kokenleri, iskan edilme stireleri, kullamm ve ekonomik faaliyet ama~larl, mtilkiyetleri, bagh bulunduklan merkez ve ~evreyle olan ili kileri, son olarak fiziksel yapllarl a~lsindan birbirlerinden farkh ekillerde kar lmlza ~Iktlklan gortilmektedir. Kesin olan u ki Dogu Karadeniz Boltimti ve Dogu Anadolu'nun Erzurum Kars Boltimti mezraalan ile Gtineydogu Anadolu Bolgesi ve Dogu Anadolu Bolgesi'nin diger boltimlerindeki mezraalar arasmda hemen her baklmdan onemli farklar sozkonusudur. YARARLANILAN ESERLER t AHMET REFiK, 1930., Anadolu'da Ttirk A iretleri. istanbul. (. Baskl 1989, ~ ~ Enderun Yaymlan No: 7, istanbul), '(, ).~ AKKAN, ERDOGAN, 1973., "Elazlg ve Keban Barajl <;evrelerinde Cografya Ara t1rmalan". Cografya Ara t1rmalarl Dergisi (197) SaYI: 56, s. 17514, Ankara. ALAGOZ, CEMAL ARiF; 1938. Anadolu'da Yaylaclhk. Ankara Halkevi Konferanslan Seri: 1, Kitap. 5, Ankara. l. ALAGOz, CEMAL ARiF, 1941. "Yayla Tabiri Haklunda Rapor", Birinci Cografya Kongresi, Raporlar, Mtizakereler, Kararlar. s. 150157, Ankara. ALi NAZiMARE~AT., 1318: Mtikemmel Ttirk~e Lftgat. istanbul. ANONiM., Tarihsiz. Resimli Yeni Lftgat ve Ansiklopedi (Ansiklopedik Sozliik). istanbul. ANONiM, Tarihsiz. Btiytik Ttirk Sozltigti. istanbul. ANONiM., 1944. Ttirk Hukuk Lftgatl. Ankara. ARAS, ALi., 1956. Gtineydogu Anadolu'da Arazi Mtilkiyeti ve i letme ~ekillerio Ankara Universitesi Ziraat Faktiltesi Yaymlarl: 100, <;ah malar: 57, Ankara. ARlKAN, ZEKi., 1988. XVXVI. Ytizyillarda Hamit Sancagl, Ege Universitesi Edebiyat Faktiltesi Yay. No: 5, izmir. BAYKARA, TuNCER., 1988. Anadolu'nun Tarihi Cografyasma Giri I Anadolu'nun idari Taksimatl. Ttirk Kiilttirtinti Ara t1rma Enstittisti Yaymlarl: 86, Seri: VII, SaYI A. 7, Ankara. BA~BAKANLIKDEVLET istatistik ENSTITUSU, 1981. Koy Genel Bilgi Anketi. BDiE Yaym No: 964, Ankara. BiLGiN, TuRGUT., 1969. Ceyhan Dogusunda Volkanik ~ekiller ile Hassa Le ~esi. istanbul Universitesi Yaym No: 1494, Edebiyat Faktiltesi Cografya Enstittisti Yaym No: 58, istanbul. DARKar, BESiM., 1988. EI Aziz Maddesi, islam Andiklopedisi, C. 4, S. 13, istanbul. DENKER, BEDRiYE., 1960. "Gtineydogu Toroslarda Go~ebelik. Dr Wolf Dieter HuUeroth'a Gore", Ttirk Cografya Dergisi YII XVI, SaY10, S. 13614, Ankara.

66 HARUN TUN<;EL DEVELiOGLU, FERiT., 1988. Osmanhca Tlirkc;e Ansiklopedik Liigat, Eski ve Yeni Harflerle (8. Ofset Baskl). Ankara. DOGANAY, HAYATi., 1989. Tlirkiye Be eri Cografyasl. 3. Kitap Tlirkiye'de Yerle me. Atatlirk Universitesi Fen. Ede. Fak. Yay. No: 98, Edebiyat Kesimi Yay. No: 6, Cografya Bollimli Yay. No: 6, Erzurum. DONMEZ, YUSUF., 1964. "Karasu Batlsmda Bir Yorlik Yerle mesi". ist. Univ. Cografya Enstitlisli Dergisi C. 7, S. 14 s. 181199, istanbul. DONMEZ, YUSUF., 1973. "Kuzeydogu Anadolu'da Bir Yerle mekaraagac; Koyli". ist. Univ. Cografya Enstitlisii Dergisi C. 10, S. 1819, s. 87109, istanbul. ELiBUYlJK, MESUT., 1990. "Tlirkiye'nin Tarihi Cografyasl Baklmmdan Onemli Bir Kaynak, Mufassal Defterler". Atatlirk Kliltlir Dil ve Tarih Yliksek Kurumu, Cografya Bilim ve Uygulama Kolu, Cografya Ara tlrmalarl C. 1, S., s. 114, Ankara. EMiROGLU, MECDi., 1977a. Bolu'da Yaylalar ve Yaylaclhk. AU DTCF Yaymlarl No: 7, Ankara. EMiROGLU, MECDi., 1977b. "Bolu'da Gec;ici Bir Yerle me Tipi: "Glizle". Cografya Ara tlrmalan Dergisi S. 8, s. 9710, Ankara. ERiN<;:, SIRRI., 1945. "Kuzey Anadolu Kenar Daglarmm OrduGiresun Kesiminde Land aft ~eritleri". Tlirk Cografya Dergisi YII: III. S. VIIVIII, s. 119140, Ankara. ERiN<;:, SIRRI., 1953. Dogu Anadolu Cografyasl. istanbul Univ. Yay. No: 57, Ed. Fak. Cogr. Ens. Yay. No: 15, istanbul. GONEY, SUHA., 1977. "Tlirkiye'deki Bir Egreti Kir Yerle me ~ekli Hakkmda Bazl Yeni Mli ahedeler". iu Cografya Enstitlisli Dergisi (19741977) S. 01, s. 19134, istanbul. GOYUN<;:, NEJAT., 1969, XVI. Yiizyllda Mardin Sancagl. iu Edebiyat Fakliltesi Yaym No: 1458, istanbul. GULENSOY, TuNCER., 1986. Dogu Anadolu OsmanhcaslEtimolojik Sozllik DenemesiTlirk Kliltlirlinli Ara tlrma Enstitlisli Yayml, Ankara. HALA<;:OGLU, YUSUF., 1988. XVIII. Ylizyllda Osmanh imparatorlugunun iskiln Siyaseti ve A iretlerin Yerle tirilmeleri. Tlirk Tarih Kurumu Yaymlan VII. Dizi, SaYI. 9, Ankara. HAYAT YAYINLARI., Tarihsiz. Bliylik Tlirk Sozlligu, istanbul. HUTTEROTH, WOLFDiETER., 1959. Bergnomaden und Yaylabauern im Mittleren Kurdlschen Taurus. Marburger Geographlsche Schriften, Heft 11, Marburg. i<;:i~leri BAKANLIGI, 1946. Tlirkiye'de Meskiin Yerler Kllavuzu. i~i leri Bakanhgl Yay. Seri: II. SaYI:, Ankara. f i<;:i~leri BAKANLIGI., 198. Koylerimiz 1981. i~i leri Bakanhgl Genel Yaym No: 37, Seri: 3 SaYI:, Ankara. i<;:i~leri BAKANLIGI., 1986. Tlirkiye Mlilki idare Bollimleri, Belediyeler Koyler. ic;i leri Bakanhgl Genel Yaym No: 408, Seri: III, SaYI: 4, Ankara. inandlk, HAMiT., 1958. "Dogu Karadeniz Bolgesinde Koy Hayatl" iu Cografya Enstitlisii Dergisi C: 5 S: 9 S. 148154, istanbul. izbirak, RE~AT., 1951. Cilo Dagl ve Hakkari ile Vangolli <;evresinde Cografya Ara tlrmalan. Ankara Universitesi Dil ve TarihCografya Fakliltesi Yay. No: 67, Cografya Enstitlisli No: 4, istanbul.. izblrak, RE~AT., 1964. Cografya Terimleri Sozlligu, Ankara. izblrak, RE~AT., 1984. Tlirkiye (. Baskl). Milli Egitim Genc;lik ve Spor Bakanhgl Yay. No: 63; Yardimci ve Kaynak Kitaplar Dizisi: 14, Istanbul. KARABORAN, HiLMi., 1985. "iki Egreti Yerle me ~ekli "Bam" ve "Pey". Tlirk Dlinyasl Ara tlrmalarl Dergisi No: 39, S. 83104, istanbul. Ko<;:, YUNUS., 1989. XVI. Ylizyllda Bir Osmanh Sancagmm iskan ve Nlifus YaplSl. Kliltlir Bakanhgl Yay. No: 101, Kaynak Eserler Dizisi: 6, Ankara. i KOKSAL, AYDOGAN., 1988. "Karadeniz Bolgesi'nin Turizm Cografyasl". On." j.,0 dokuzmayls Universitesi Egitim Fakliltesi, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 1317 Ekim 1986, S. 6976, Samsun. '" '::. KOY HizMETLERi GENEL MUUURLUGU., 1985. 35075 Koylimlizlin Koy Envanter Etlidleri 1981Tiirkiye. Ankara. Koy i~leri BAKANLIGI., 1967. Koy Envanter Etlidlerine Gore Urfa. Koy i leri Bakanhgl Yay. No: 48, Konya. r?, KOY i~leri BAKANLIGI., 1969. Koy Envanter Etlidlerine Gore Hakkari. Koy ~{," i leri Bakanhgl Yay. No: 94, Ankara..~ r,', KOY i~leri VE KOOPERATiFLER BAKANLIGI., Tarihsiz. Koy Envanter Etlidli 1981, 30Hakkilri, Ankara. IV " Koy i~leri VE KOOPERATiFLER BAKANLIGI., 1984. Koy Envanter Etlidli 1981, ;~: 63Urfa, Ankara. ORHONLU, CENGiz., 1963. Osmanh imparatorlugunda A iretleri iskan Te ebblisli (16911696). iu Edebiyat Fakliltesi Yaym No: 998, Istanbul. ONGOR, SAMi., 1960. "imroz Adasmda Tipik Bir Yerle me ~ekli", Tlirk Cografya Dergisi YII: XVI, S. 0, s. 78, istanbul. ONGOR, SAMi., 1961. Cografya Sozlligu, istanbul. ONGOR, SAMi., 1964. "Ortadogu Ulkelerinde Goc;ebe Hayatm Bugiinkli ~artlarl ve Go~ebe Nlifusun Sedantarizasyonu", Ankara Universitesi, Siyasal Bilgiler Fakliltesi Dergisi C. XIX, No: 1, S. 145166, Ankara. 67

HARUN TUNt;:EL 68 69 ONGOR, SAMi., 1975. Cografya Terimleri Sozliigii, istanbul. ONGOR, SAMi., 1980. Cografya Terimleri Sozliigii. Tiirk Dil Kurumu Yaymlarl No: 467, Ankara. PAKALIN, M. ZEKi:, 1971. Osmanh Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozliigii., Cilt. istanbul. SARA<;OGLU, HUSEYiN., 1956. Tiirkiye Cografyasl Uzerine Etiidler Cilt: I, Dogu Anadolu, istanbul. SARIBEYOGLU, MAHMUT., 1951. A agl Murat Bolgesinin Be ericografyasl. AU DTCF Dogu Anadolu Ara tirma istasyonu Yaymlan No: 1, istanbul. SOMUNCU, MEHMET., 1989. "The Ka~kar Mountains of the Eastern Black Sea Coast". Image of Turkey No: 6, s. 183, Ankara. SOZER, A. NECDET., 1969. Be eri ve iktisadi Cografya A~lsmdan Bir Bolge Ara tirmasi, Diyarbaklr Havzasl. Diyarbaklr'l Tamtma ve Turizm Dernegi Yaymlan No: 19, Tarih ve Cografya Dizisi No: 4, Ankara. SOZER, A. NECDET., 197. Kuzeydogu Anadolu'da Yaylaclhk (Cografi inceleme), Ankara. SOZER, A. NECDET., 1974a. "Giineydogu Anadolu'nun Niifus ve Kir Yerle me Sorunlarma Cografi Bir Bakl ". Cumhuriyetin 50. Yllmda Tiirkiye' nin Sosyal ve Ekonomik Sorunlarl Semineri (Erzurum, 5 Ekim 1973) Atatiirk Universitesi Yayml, s. 17107, Erzurum. SOZER, A. NECDET., 1974b. "Erzurum Cografyasl: Tabii ve Be eri Ozellikler". 50. YII Armagam, Erzurum ve <;evresi, Cilt 1, Atatiirk Universitesi YayIm, s. 738, Erzurum. SOZER, A. NECDET., 198. "Tiirkiye'nin KIrsal Yerle im Cografyasma ili kin Terminolojik Sorunlar ve Tipolojik Yakla lmlar". Ege Cografya Dergisi, Sayl: 1 (Ocak 1983), s. 113, izmir. SUMERKAN, M. RE~AT., 1981. "Halk Dilinde MimarhkDogu Karadeniz" Karadeniz Teknik Universitesi, Mimarhk Biilteni Sayl: 6, s. 150, Trabzon. TANDOGAN, ALAEDDiN., 1968. "Flrtma Deresi Yukarl <;Igmnm U~ Koyiinde Cografi Mii ahadeler" Cografya Ara tlrmalan Dergisi Sayl: s. 85307, Ankara TANDOGAN,ALAEDDiN., 1977. "<;ayeli ve Pazar il~elerinde Yerle memesken Tipleri ve Niifus" AU DTCF Dergisi C: XXVIII sayl: 34 s. 99155, Ankara. TANDOGAN, ALAEDDiN., 1979. "<;ayeli ve Pazar il~elerininekonomik YaplSl" AU DTCF Dergisi C: XXIX Sayl: 14 s. 8315, Ankara. TANDOGAN, ALAEDDiN., 1988. "incesu Vadisinde (<;ayeli) Cografya Gozlemleri". Cografya Ara tirmalarl Dergisi No: 11, s. 91110, Ankara.,', I <' ;. ;;a,! TANOGLU, ALi., 1943. "Malatya Dolaylarmda Cografi Geziler I". Tiirk Cografya Dergisi YII:, s. 1951, Ankara. TANOGLU, ALi, 1954. "iskan Cografyasl Esas Fikirler, Problemler ve Metod". Tiirkiyat Mecmuasl Cilt: XI, s. 13, istanbul. TANOGLU, ALi., 1966. Be eri Cografya Niifus ve Yerle me Cilt 1. iu Yay. No: 1183, Ede. Fak. Cog. Ens. Ne. No: 45, istanbul. TARKAN, M. TEVFiK., 1971, "Yukan Kelkit ve <;oruh Havzasl (Dogal ve Be eri Cografya Etiidii)". Atatiirk Univ. Ed. Fak. Ara tirma Dergisi, SaYI:, s. 113169, Erzurum, TARKAN, M. TEVFiK., 1973. Orta ve A agl <;oruh Havzasl, Be eri ve iktisadi Baklmdan Bir Bolge Ara tirmasl. Atatiirk Univ. Yay. No: 166, Ede. Fak. Yay. No: 37, Ara tirma Serisi No: 9, Ankara. TARKAN, M. TEVFiK., 1976. "Dogu Karadeniz Boliimii'niin Niifus ve Yerle me Ozelliklerinin Ana <;izgileri "Atatiirk Univ. Ede. Fak. Ara tirma Dergisi, Sayl: 7, s. 0318, Ankara. TRAK, SEL<;UK., 1950. iktisadi ve Ticari Tiirkiye C. 1. Milli Egitim Bakanhgl izmir Yiiksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Yaymlarmdan SaYI: 0, izmir. TuNCEL, METiN., 1977. "Tiirkiye'de Yer Degi tiren ~ehirler Hakkmda Bir ilk Not". iu Cogr. Ens. Der. (19741977) SaYI: 01, s. 11918, istanbul. TUN<;DiLEK, NECDET., 1967. Tiirkiye iskiin Cografyasl, KIr iskam, Koyaltl iskan ~ekilleri. ist. Univ. Ede. Fak. Yay. No: 183, Cografya Enstitiisii Yaymlan No: 49, istanbul. TUN<;DiLEK, NECDET, 1971. "KIr Yerle meleri: Koy Altl ~ekill~ri". Tiirkiye Cografi ve Sosyal Ara tirmalar, s. 1755, istanbul. TURK COGRAFYA KURUMU., 1946. 1: 800.000 Ol~ekli Tiirkiye Hartasl Yerad Ian Cetveli (indeks). Tiirk Cografya Kurumu Yaymlan SaYI:, Ankara. TURK DiL KURUMU., 19391957. Tiirkiye'de Halk Agzmdan Soz Derleme Dergisi (Cilt 15). istanbul ve Ankara. TURK DiL KURUMU., 19431977. Tamklanyla Tarama Sozliigii (Cilt 18). istanbul ve Ankara. TURK DiL KURUMU., 1944. Tiirk~e Sozliik, istanbul. TURK DiL KURUMU., 1959. Tiirk~e Sozliik (3. BaskI). Tiirk Dil Kurumu Yaymlan No: 175, Ankara. TURK DiL KURUMU., 1963198. Derleme Sozliigii (Cilt IXII), Ankara. TURK DiL KURUMU., 1966. Yeni imla KIlavuzu (. BaskI). Tiirk Dil Kurumu Yaymlan, SaYI: 35, Ankara. TURK DiL KURUMU. 1981. Yeni YaZlm KIlavuzu (11. BasIm) Tiirk Dil Kurumu Yaymlarl, SaYI: 309, Ankara.

70 HARUN TUNl;EL TURK DiL KURUMU., 1983. Tiirk~e Sozliik. C. 1 (AK) Tiirk Dil Kurumu Yay. No: 505/1, C. (LZ). Tiirk Dil Kurumu Yay. No: 505/, (Geni letilmi 7. Baskl), Ankara. TURK DiL KURUMU., 1988. imla Kllavuzu. Tiirk Dil Kurumu Yaymlan SaYI. 55, Ankara. UNAL, M. ALi., 1989. XVI. Yiizyllda Harput Sancagl (15181566). Tiirk Tarih Kurumu Yaymlan XIV. Dizi, Sayl: 7, Ankara. YEDiYILDIZ, BAHAEDDiN., 1985. Ordu Kazasl Sosyal Tarihi (14551613). Kiiltiir ve Turizm Bakanhg. Yaymlarl: 598, Kiiltiir Eserleri Dizisi: 4, Ankara. YitiT, ALi., 1990. "Hazar Golii Havzasmda Yerle me Tipleri". FIrat Universitesi Dergisi (Sosyal Bilimler) Cilt: 4 Sayl: S. 7191, Elazlg. YUCEL, TALip., 1966. "imroz'da Cografya Gozlemleri" Cografya Ara tlrma Ian Dergisi Sayl: 1, s. 65108, Ankara. YUCEL, TALip., 1988. "Tiirkiye'de KIr Yerle me Tipleri". Tiirk Kiiltiirii Ara tlrmalan XXVIII (Prof. Ya ar Onen'e Armagan). s. 6169, Ankara.