4.5. BORU HATLARI Gelişmenin temel öğelerinden biri olan enerjinin temini ve verimli şekilde kullanımı, dünya ve ülkeler düzeyinde enerji arz ve talep merkezlerinin değişik taşıma türleri ile birbirine bağlanmalarını zorunlu kılmaktadır. Karayolu, demiryolu ve denizyolu taşımacılıklarına göre ilk yatırım maliyeti daha yüksek olmasına karşılık, boru hattı taşımacılığının işletme aşamasında daha ekonomik, daha hızlı ve daha güvenilir olması, yapılan yatırımı daha kısa sürede geri ödemesi gibi üstünlükleri bulunmaktadır. Ayrıca kesintisiz bir taşımaya olanak vermektedir. Diğer yandan, özellikle 1970 li yıllarda sonra, gelişmiş ülkelerde daha belirgin olmak üzere insanların çevre kirlenmelerine karşı daha duyarlı davranmaları enerji üretimi ve tüketiminde yeni arayışlara yol açmıştır. Bu arayışlardan birisi de temiz enerjidir. Doğalgaz bu bakımdan öne çıkan enerji türü olmuştur. Bu gelişmelerin sonucu olarak 19.Yüzyıl sonlarında küçük çaplı borular ile kısa mesafeler için başlayan petrol ve doğal gaz taşımacılığı talepteki artışa paralel olarak tüm dünyada hızla yaygınlaşmış, bu arada taşımada mesafeler artarken kullanılan boru çapları da büyümüştür. Boru hatları maden cevheri ve kömür gibi dökme yüklerin hidrolik ortamda taşınmalarında da yararlanılabilen bir taşıma türü olmakla birlikte, esas kullanım alanı petrol ve doğalgaz taşımacılığıdır. Bu sebeple dünya petrol rezervlerinin %65 nin bulunduğu tahmin edilen, üretiminin ise %30 nun yapıldığı Orta Doğu ile, Hazar Denizi bölgesinde üretilen ham petrol ve işlenmiş petrolün Basra Körfezi, Akdeniz ve Karadeniz e ulaştırılmasında boru hatları kullanılmaktadır. Birleşik Amerika da Texas eyaletindeki petrolün ülke içinde dağıtımında, ayrıca bu ülke ile Kanada arasında, Rusya da Volga-Ural bölgesinde, Libya ve Cezayir de, Güney Amerika nın bazı ülkelerinde üretilen petrolün taşınmalarında boru hatlarından yararlanılmaktadır. Boru hatlarının yaygın olarak kullanıldığı bir diğer alan doğalgaz taşımacılığıdır. Son 20-25 senede tüm dünyada hızla yaygınlaşan doğalgaz taşımacılığında en uzun gaz iletim hattı Alaska dan Kanada ya uzanmakta olup uzunluğu 7.700 km.dir. Kanada ile Birleşik Amerika arasındaki hat 3.700 km. uzunluklu ve 36 çapındadır. Rusya Federasyonu ndan Doğu Avrupa ya uzanan ve 4 ayrı hattan oluşan Transgaz hattı 3.736 km. uzunluğundadır ve 1972 yılında hizmete girmiştir. Kapasitesi 75 milyar m 3 /yıl dır. Avrupa nın doğalgaz ihtiyacını karşılayan bir diğer ülke olan Cezayir ile Akdeniz in altından Avrupa ya ulaşan Trans Med hattının uzunluğu 1955 km, kapasitesi ise 25 milyar m 3 /yıl dır. Kuzey Denizi ile İngiltere nin kuzeyi arasındaki 350 km.lik hat, Hollanda yı Almanya, İsviçre ve İtalya ya bağlayan 830 km uzunluluk TENP_Transit gaz hattı, İngiltere yi Belçika, Fransa ve Almanya ya bağlayan hat ile Rus doğalgazını Bulgaristan üzerinden Yunanistan a taşıyan 870 km.lik hat Avrupa daki başlıca doğalgaz hatları olarak sıralanabilir. Türkiye deki Durum Murgul - Hopa arasında 1972 yılında işletmeye açılmış ve 12,7 cm.lik boru ile bakır cevherinin taşındığı 63 km.lik bir hat bulunmakla birlikte tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de boru hatları esas olarak petrol ve doğal gaz taşımasında kullanılmaktadır. 4.5-1
Kuzey Irak bölgesi ile Akdeniz arasındaki petrol taşımacılığı, Hazar Denizi ve Azerbaycan bölgelerindeki petrol ile Orta Asya daki doğal gazın Akdeniz e ve Avrupa ya ulaştırılmasında ülkemiz çok uygun konumda bulunmaktadır. Bunun yanında doğalgazın evlerde ve sanayideki kullanımının hızla yaygınlaşması, ülkemiz limanlarına ulaşacak petrol ve doğalgaz taşımacılığının önümüzdeki yıllarda daha da artacağını göstermektedir. Mevcut Irak_Türkiye ham petrol boru hattı, inşa halinde olan ve 2005 yılı başında işletmeye açılması planlanan Baku-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı ile Türkmenistan-Azerbaycan-Türkiye doğalgaz boru hattı bu doğrultudaki önemli projelerdir. Ülke içindeki boru hattı taşımacılığının gelişmesini kısaca özetlersek aşağıdaki durum görülmektedir: 15 Ağustos 1974 tarihinde 7/7871 sayılı kararname ile Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) tarafından kurulan Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. (BOTAŞ) Irak - Türkiye, Ceyhan - Kırıkkale, Batman - Dörtyol ve Şelmo - Batman ham petrol boru hatlarını işletmektedir. Bu hatlardan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, Ağustos 1990 da Irak ın Kuveyt i işgal etmesinden sonra, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararı gereğince, Irak a uygulanan ambargo nedeniyle, o tarihten Aralık 1996 tarihine kadar atıl vaziyette kalmıştır. Aralık 1996 dan itibaren, BM Güvenlik Konseyi nin Irak a verdiği kısıtlı petrol sevkıyatı izinleri doğrultusunda, altışar aylık dönemler halinde sevkıyatlar yapılmıştır. Ancak, Irak-Türkiye ham petrol boru hattında pompaj, Irak ın savaş nedeniyle petrol pazarlayamayışı ve Ceyhan Terminali tank sahasında maksimum stok seviyesine ulaşılması nedeniyle, 09.04.2003 tarihinde Irak tarafından durdurulmuştur. 1970 yılında keşfedilen Hamitabat ve Kumrular Doğal Gaz Sahalarındaki üretim çalışmalarını takiben, doğal gazın bir boru hattı ile 1976 yılında Pınarhisar Çimento Fabrikasına verilmeye başlanması ile ülkemizin enerji talebinin karşılanmasında, ilk doğal gaz projesi gerçekleştirilmiştir. 1975 yılında keşfedilen Çamurlu sahasındaki doğal gaz da, 1982 yılından itibaren bir boru hattı ile Mardin Çimento Fabrikasına verilmeye başlanmıştır. Alternatif bir enerji kaynağı temin etmenin yanında, doğal gazın ekonomimizde ve enerji sektöründe daha ağırlıklı pay almasını sağlamak ve bazı şehirlerimizde gittikçe artan hava kirliliğine çözüm getirmek amacıyla, dünyanın en zengin doğal gaz rezervlerine sahip olan S.S.C.B. ile yapılan görüşmeler neticesinde, 18 Eylül 1984 tarihinde, Türkiye ve eski Sovyetler Birliği Hükümetleri arasında doğal gaz sevkıyatına dair bir anlaşma yapılmıştır. 14 Şubat 1986 tarihinde de, BOTAŞ ile Sovyetler Birliği nin doğal gaz ticareti konusunda yetkili kuruluşu SOYUZGAZEXPORT arasında, 25 yıl süreli Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması imzalanmıştır. 26 Ekim 1986 tarihinde inşaatına başlanan Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı, 23 Haziran 1987 tarihinde ilk durağı olan Hamitabat a, Ağustos 1988 de de Ankara ya ulaşmıştır. Sanayi kuruluşlarının doğal gaz kullanabilmelerini sağlamak amacıyla, Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı güzergahındaki 4.5-2
çeşitli sanayi bölgelerine dağıtım hatları yapılmış olup, talepler doğrultusunda, yeni hatların yapımı da gerçekleştirilmektedir. Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı, İzmit-Karadeniz Ereğli Doğal İletim Hattı ile Karadeniz Ereğli ye ve Bursa-Çan Doğal Gaz İletim Hattı ile Çan a, Çan-Çanakkale Doğalgaz İletim Hattı ile de Çanakkale ye kadar uzatılmıştır. Ayrıca, Ankara, İstanbul, Bursa, Eskişehir, Adapazarı ve İzmit v.s. il merkezlerinde yapılan doğal gaz dağıtım şebekeleri ile de, bu il merkezlerinde konut ve ticari sektörde doğal gaz kullanımı sağlanmaktadır. Doğal gaz yeraltı deposuna yönelik araştırma ve yatırım faaliyetleri de yoğun bir şekilde devam etmektedir. Diğer taraftan, mevcut ürün boru hatlarının tam kapasite kullanılmaması ve yeni ürün boru hatları yapılmaması nedeniyle, ülkemizde boru hattı ile ürün taşımaları oldukça yetersizdir. Sektörde Faaliyet Gösteren Önemli Kuruluşlar; Ülkemizde boru hattı taşımacılığı sektöründe faaliyet gösteren kuruluşların başlıcaları aşağıda gösterilmiştir. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı 1954 Yılında 6327 sayılı yasa ile kurulmuş olan TPAO nun ana görevi, kamu adına ham petrol ve doğalgaz aramak, bulduğu ham petrol ve doğalgaz alanlarını işletmektir. Başlangıçta ürettiği petrol ve doğalgaz terminal ve tüketim yerlerine taşıyan TPAO daha sonra bu işi BOTAŞ a devretmiştir. Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. (BOTAŞ) BOTAŞ daha önce de belirtildiği üzere, Irak ile Türkiye arasındaki ham petrolün taşınmasını gerçekleştirmek üzere TPAO tarafından 1974 yılında kurulmuştur. BOTAŞ, üstlenmiş olduğu ve üstleneceği görevler de nazara alınarak 8 Şubat 1995 tarihinde TPAO na bağlı ortak statüsünden çıkarılıp kamu iktisadi teşekkülü haline getirilmiştir. Başlangıçta sadece petrol taşımacılığı yapan BOTAŞ, 1987 yılından itibaren boru hatları ile doğalgaz taşımacılığı ve doğalgaz ticaretine de başlamıştır. Ülkemizin enerji sektörünün yeniden yapılandırılması çalışmaları kapsamında 2.Mayıs.2001 tarihinde yürürlüğe giren, 4646 Sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu gereği, BOTAŞ a verilen doğal gazın ithali, dağıtımı (şehir içi dağıtımı hariç), satışı ve fiyatlandırılması konularındaki tekel konumu sona ermiştir. Söz konusu Kanun ile doğalgaz ve piyasa faaliyetleri; İthalat, İletim, Depolama, Toptan Satış, Dağıtım, İhracat ve Sıkıştırılmış Doğal Gaz Dağıtımı ve İletimi olarak ayrıştırılmıştır. Doğal gaz piyasasında faaliyet gösterecek tüzel kişilerin Kurum dan lisans almaları şarttır. BOTAŞ, ithalat oranını ulusal tüketimin %20 sine düşürünceye kadar yeni gaz alım sözleşmesi yapamayacaktır ve bu orana 2009 yılına kadar ulaşma zorunluluğu bulunmaktadır. BOTAŞ, 2009 yılına kadar mevcut gaz alım-satım sözleşmelerini diğer ithalatçı firmalara ihale yoluyla devredecektir. 4.5-3
Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi (TÜPRAŞ) TÜPRAŞ, ülkemizdeki kamuya ait rafinerilerin bir çatı altında toplanarak daha verimli çalışmasını sağlamak amacı ile 1983 yılında kurulmuştur. Başlıca faaliyet konuları; yurt içinde ve dışında petrol rafinerileri ve ek tesisleri ile her türlü yardımcı ve tamamlayıcı tesisleri kurmak, satın almak, bu tesislere iştirak etmek, işletmektir. Sermayesi 10 Temmuz 1990 tarihinde Özelleştirme İdaresi Başkanlığı na devredilmiştir. Özelleştirme Yüksek Kurulu kararı çıkmış olup devir teslim işlemleri devam etmektedir. Sektörde Faaliyet Gösteren Özel Kuruluşlar. Türkiye de Faaliyet Gösteren Özel Petrol Dağıtım Şirketleri ve Şirket özellikleri. Tablo 4.5.1.1-A ve Tablo 4.5.1.1-B de ayrıntılı olarak sunulmuştur Tablo 4.5.1.1-A Türkiye de faaliyet gösteren özel petrol dağıtım şirketleri ve şirket özellikleri. Özel Şirket Adı Akaryakıt Depoları Açıklama Trabzon Samsun PETROL OFİSİ A.Ş. BP PETROLLERİ A.Ş. OPET PETROLCÜLÜK A.Ş. THE SHELL COMPANY OF TURKEY LTD. ŞTİ. TOTAL OIL TÜRKİYE A.Ş. Giresun Mersin Antalya Batman İskenderun Kocaeli İzmir Aliağa Kırıkkale Haramidere Avrupa Yakası Kocaeli Haramidere İskenderun Antalya İzmir Aliağa Mersin Kocaeli Kocaeli Haramidere İskenderun Antalya Haramidere Samsun İzmir Aliağa ENERJİ PETROL ÜRÜNLERİ TİCARET A.Ş. SİYAM PETROLCÜLÜK SANAYİ VE TİCARET A.Ş SUNPET OPET DIŞ TİC. NAK. VE AKARYAKIT A.Ş GÜRPET PET.ÜRN. PAZ. A.Ş. BİRLEŞİK PETROL A.Ş. ARITSAN PETROLCÜLÜK TİCARET A.Ş. ERK PETROL YATIRIMLARI A.Ş. Kaynak : PETDER. Toplam 11 Akaryakıt Deposu var. Bu dört depo boru hatları ile bağlıdır. Shell, BP ve Turcas ortaklı depolardır. Toplam 4 depo var. Kocaeli Tüpraş a boru hattıyla bağlı. Toplam 3 Akaryakıt Deposu var. Bunlardan; İzmir Aliağa ve Kocaeli Tüpraş a Boru hattıyla bağlı Shell, BP ve Turcas ortaklı depolardır. Toplam 4 Akaryakıt deposu var. Kocaeli Tüpraş a boru hattıyla bağlı Toplam 3 depo var. İzmir Aliağa Tüpraş a boru hattıyla bağlı 4.5-4
Tablo 4.5.1.1-B Türkiye de faaliyet gösteren özel petrol dağıtım şirketleri ve şirket özellikleri. Özel Şirket Adı Akaryakıt Depoları Açıklama TURCAS PETROL A.Ş. AYTEMİZ AKARYAKIT DAĞITIM PAZARLAMA A.Ş. PETLINE PETROL ALTINBAŞ PETROL VE TİCARET A.Ş BÖLÜNMEZ PETROLCÜLÜK A.Ş. TURKUAZ PETROL ÜRÜNLERİ A.Ş. İzmir Aliağa Kocaeli Haramidere İskenderun Antalya İskenderun Mersin Batman Kocaeli İzmir Aliağa Kırıkkale İzmit Kırıkkale Mersin Kocaeli Kırıkkale Antalya Mersin Kocaeli Kırıkkale Toplam 5 Akaryakıt deposu var. İzmir Aliağa ve Kocaeli Tüpraş a boru hattıyla bağlı Shell, BP ve Turcas ortaklı depolardır. Toplam 6 akaryakıt deposu var. Bunlardan; Kocaeli, İzmir Aliağa ve Kırıkkale Tüpraş a boru hattıyla bağlı Toplam 2 Akaryakıt Deposu var. Toplam 3 Akaryakıt Deposu var. Bunlardan; Kırıkkale ve Kocaeli Tüpraş a boru hattıyla bağlı. Toplam 2 Akaryakıt deposu var. Toplam 2 Akaryakıt deposu var. Her ikisi de Tüpraş a boru hattıyla bağlı. DELTA PETROL ÜRÜNLERİ TİCARET İskenderun 1 akaryakıt deposu var. A.Ş. GS PETROL ÜRÜNLERİ Mersin 1 akaryakıt deposu var. TİC. LTD. ŞTİ. TUTA PETROLCÜLÜK Kırıkkale 1 akaryakıt deposu var. A.Ş. BALPET PETROL A.Ş. Mersin 1 Akaryakıt Deposu var. Bu depo denize boru hattıyla bağlı Kaynak : PETDER. 4.5.1. Ham Petrol Boru Hatları. 4.5.1.1. Irak-Türkiye Boru Hattı Altyapı ve Taşımaları. Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi, Irak ın Kerkük ve diğer üretim sahalarından, elde edilen ham petrolü Ceyhan (Yumurtalık) Deniz Terminali ne ulaştırmaktadır. Yıllık 35 Milyon ton taşıma kapasiteli boru hattı, 1976 yılında işletmeye alınmış ve ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977 de gerçekleştirilmiştir. 1983 yılında başlayıp,1984 yılında tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattın kapasitesi 46,5 Milyon ton/yıl a yükseltilmiştir. I. Boru Hattı na paralel olan ve 1987 4.5-5
yılında işletmeye alınan II. Boru Hattı ile de yıllık taşıma kapasitesi 70,9 Milyon ton a (500 Milyon Varil) ulaşmıştır. BOTAŞ, hattın Türk topraklarında kalan kısmının mülkiyetine sahip olup, bu kısmın işletilmesi, kontrolü, bakım ve onarımını da üstlenmiştir. Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı nın, Irak ve Türkiye bölümlerinin uzunlukları ayrı, ayrı Tablo 4.5.1.2 de verilmiştir. Tablo 4.5.1.2 Irak-Türkiye ham petrol boru hattı nın uzunlukları. IRAK TÜRKİYE TOPLAM BORU ÇAPI UZUNLUK I. Hat 345 641 986 km. 40 II. Hat 234 656 890 km. 46 TOPLAM 579 1.297 1.876 km. Ham Petrol Boru Hattı Sisteminin Türkiye sınırları içinde kalan kısmında; 6 adet pompa istasyonu, 1 adet pig istasyonu vardır. Ayrıca, Ceyhan Deniz Terminali nde de, her biri 135.000 m 3 hacminde 12 adet depolama tankı, toplam 10.000 m 3 kapasiteli 1 adet relief tankı, iskeleye yanaşan tankerlerin boşalttıkları suda bulunan petrolün (slop petrol) ayrıştırılarak petrol elde edilmesini sağlayan, ikisi 30.000 m 3 ve biri 35.000 m 3 kapasiteli 3 adet safra suyu arıtma tesisi (balast), 87,5 m 3 kapasiteli 8 adet slop tankı, 3000 m 3 kapasiteli 1 adet balast slop tankı, 75 m 3 kapasiteli 2 adet surge tankı, toplam 144 m 3 kapasiteli 4 adet iskele slop tankı ve 15.000-300.000 DWT lik dört tankerin yanaşabileceği 1.950 m. uzunluğunda iskele bulunmaktadır. Terminalde, iskeleye ham petrol ikmali yapmak üzere yanaşan tankerlere gerekli hizmetleri verebilmek amacıyla da 5 adet römorkör, 5 adet palamar botu ve 4 adet pilot botu mevcuttur. Birleşmiş Milletler in Irak a uyguladığı ambargo ile Ağustos 1990 da işletmeye kapatılan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, BM ile Irak arasında varılan anlaşma doğrultusunda, sınırlı petrol sevkıyatı için 16 Aralık 1996 tarihinde, tekrar işletmeye alınmış olup, Birleşmiş Milletler tarafından Irak a verilen izinler doğrultusunda altışar aylık dönemler itibariyle, petrol sevkıyatı yapılmıştır. Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı nda pompaj, Irak ın savaş nedeniyle petrol pazarlayamayışı ve Ceyhan Terminali tank sahasında maksimum stok seviyesine ulaşılması nedeniyle, 09.04.2003 tarihinde Irak tarafından durdurulmuştur. 4.5.1.2. Yurtiçi Boru Hattı Altyapı ve Taşımaları. Bu bölümde yurt içi ham petrol boru hatları, işleten kurumlar ve kapasiteleri ile planlanan hatlar incelenmektedir. 4.5.1.2.1. Batman-Dörtyol Ham Petrol Boru Hattı. Batman ve çevresinden elde edilen ham petrolü tüketim noktalarına ulaştırmak üzere, 4 Ocak 1967 tarihinde Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı tarafından işletmeye açılan hattın mülkiyeti, 10 Şubat 1984 tarihinde, BOTAŞ a devredilmiştir. Boru hattı, Batman dan İskenderun Körfezi ne ulaşarak, Dörtyol da son bulmaktadır. Yıllık kapasitesi 3,5 Milyon Ton olan boru hattının uzunluğu 511 km.dir. Boru hattına entegre edilen besleme kollarıyla Batman, Diyarbakır ve Sarıl Bölgesi nde üretilen ham petrol 4.5-6
de Dörtyol a taşınmaktadır. Batman da ve Dörtyol Terminali nde toplam 14 adet depolama tankı ayrıca, Sarıl da 4, Diyarbakır da 4 adet tank bulunmaktadır. Ham petrol tanklarının adet ve toplam kapasiteleri Tablo 4.5.1.3 de sunulmuştur. Tablo 4.5.1.3 Ham petrol tanklarının adet ve toplam kapasiteleri. Adet Kapasite m 3 Ham Petrol Tankı (Batman Terminali) 7 175.000 Ham Petrol Tankı (Dörtyol Terminali) 7 175.000 Balast Tankı (Dörtyol Terminali) 1 6.000 TOPLAM 15 356.000 1.320 m. uzunluğunda olan Dörtyol Terminali İskelesine, azami 65.000 DWT lik tankerler yanaşabilmektedir. 4.5.1.2.2. Şelmo-Batman Ham Petrol Boru Hattı. Şelmo sahasında üretilen ham petrolü, Batman Terminali ne taşıyan boru hattının uzunluğu 42 km., yıllık kapasitesi 800.000 Ton dur. 4.5.1.2.3. Ceyhan-Kırıkkale Ham Petrol Boru Hattı. Kırıkkale Rafinerisi nin ham petrol ihtiyacını karşılayan boru hattı, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı ndan, Ekim 1983 tarihinde, BOTAŞ a devredilmiş olup, Eylül 1986 tarihinde işletmeye açılmıştır. 448 km. uzunluğunda olan hattın kapasitesi 5 Milyon ton/yıl dır. Ceyhan Deniz Terminali nden başlayarak, Kırıkkale Rafinerisi nde son bulan boru hattı sistemi 2 adet pompa istasyonu, 1 adet pig istasyonu, 1 adet DT (Kırıkkale) İstasyonu, 3 adet 50.000 m 3 lük depolama tankı, 5 adet 10 m 3 lük slop tankı, l adet 1.500 m 3 lük relief tankı ve rafineri sahasında bulunan terminalden oluşmaktadır. Ham petrol boru hattı taşımaları Tablo 4.5.1.4 de verilmiştir. Tablo 4.5.1.4 Yıllar itibariyle ham petrol boru hattı taşımaları. IRAK- TÜRKİYE CEYHAN-KIRIKKALE BATMAN-DÖRTYOL ŞELMO-BATMAN YILLAR METRİK VARİL METRİK VARİL METRİK VARİL METRIK VARİL TON TON TON TON 1984 41.681.383 312.344.601 - - 1.666.370 11.664.596 324.163 2.269.147 1985 47.905.933 358.373.386 - - 2.376.750 17.198.878 301.375 2.223.922 1986 48.082.047 359.364.601 505.037 3.756.258 2.712.200 19.935.142 258.279 1.903.990 1987 59.215.498 441.417.742 2.107.450 15.641.928 2.899.580 20.934.975 229.587 1.691.778 1988 78.557.605 584.465.255 2.520.538 18.711.898 2.778.041 19.446.291 233.375 1.633.629 1989 82.908.658 616.355.245 2.472.883 18.399.648 3.161.095 22.419.197 190.079 1.402.769 1990 45.670.052 339.939.462 2.850.850 21.129.529 3.167.416 22.544.360 218.024 1.526.169 1991 - - 2.424.102 17.697.404 3.948.704 27.943.557 180.500 1.331.954 1992 - - 2.804.287 20.374.214 3.618.253 25.731.611 175.509 1.295.005 1993 - - 3.316.484 24.209.581 3.247.414 23.041.312 108.977 804.096 1994 - - 3.086.620 22.648.049 3.150.505 22.288.827 147.514 1.088.186 1995 - - 3.373.418 24.886.953 2.854.938 20.146.397 112.742 831.632 1996 697.922 5.215.471 3.991.846 29.642.258 2.398.139 16.979.492 101.812 750.888 1997 17.340.395 134.562.359 3.713.051 27.644.116 2.646.695 18.752.768 95.338 703.099 1998 37.359.046 277.670.736 3.174.016 23.435.171 2.404.978 17.128.234 87.361 644.237 1999 41.332.656 305.603.103 3.933.109 28.896.730 2.499.113 17.767.059 82.909 610.632 2000 38.747.770 285.715.626 3.378.957 24.750.636 2.646.154 18.903.728 111.862 824.782 2001 31.280.690 230.853.656 3.412.175 24.812.901 2.775.493 19.835.875 107.631 793.448 2002 23.763.414 175.666.987 3.610.012 26.534.610 2.574.439 18.724.683 93.706 690.736 4.5-7
4.5.1.3. TPAO nun İşlettiği Ham Petrol Toplama Boru Hatları ve Kapasiteleri. TPAO tarafından işletilen ham petrol toplama boru hatları, kuyulardan çıkarılan ham petrolün küçük çaplı hatlarla (3-12 ) ana istasyonlarda toplandıktan ve burada işlendikten sonra BOTAŞ a ait terminallere taşımakta kullanı1an boru hatlarıdır. Ham petrol toplama boru hatlarının özellikleri Tablo 4.5.1.5 de sunulmuştur. Tablo 4.5.1.5 Ham petrol toplama boru hatları. Boru Hattı Uzunluk Boru Çapı Kapasite (varil/gün) Sancak-Pirinçlik 42 km. 6-8 15.000 varil/gün Adıyaman-Sarıl 82 km. 12 60.000 varil/gün 4.5.1.4. Yapılması Planlanan Dörtyol-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı. Proje ile yurt içinde üretilen ham petrolün Kırıkkale Rafinerisi ne ulaştırılması amacıyla Dörtyol Terminali nden deniz tankerleriyle Ceyhan Terminali ne yapılan tahliye işlemlerine ve bu işlemler sırasında yaşanan sıkıntılara son vermek amacıyla Dörtyol Terminali ile Ceyhan Terminali arasında yaklaşık 30 km.lik 18 lik boru hattı, pompa istasyonu ve pig istasyonu yapılması planlanmaktadır. Söz konusu hattın yapımına 2004 yılında başlanması planlanmaktadır. 4.5.1.5. Projelendirilen Baku-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı. Baku-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi kapsamında, Baku den başlayıp Ceyhan da son bulacak bir boru hattı ile başta Azeri petrolü olmak üzere Bölge de üretilecek petrolün Ceyhan a taşınması ve buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılması planlanmaktadır. Bu kritik proje, petrolün uluslararası piyasaya ihracı için kullanılacak emniyetli bir taşıma sisteminin tesis edilmesini amaçlamaktadır. Söz konusu proje ile hem ekonomik açıdan uygun hem de çevresel açıdan sürdürülebilir bir taşıma sistemi kurulmuş olacaktır. Anahtar Teslim Müteahhitlik Anlaşması çerçevesinde projenin müteahhidi olarak görevlendirilen BOTAŞ, her biri Proje nin ana aşamalarını da temsil eden, Temel Mühendislik çalışmalarını 6 ay, Detay Mühendislik çalışmalarını 12 ay ve nihayet Arazi Temin ve İnşaat çalışmalarını ise 32 ay içerisinde bitirmekle yükümlü kılınmıştır. Tüm hattın tamamlanması ve devreye alınması için hedeflenen tarih ise 2005 yılı başlarıdır. Projenin Teknik Özellikleri. Maksimum Kapasite : 50 Milyon Ton/Yıl (1 Milyon Varil/Gün) Toplam Uzunluk : 1.776 km. (Türkiye Kesimi 1.076 km) Boru Çapı : 46 /42 134 Dizayn Basıncı : 100 Bar Pompa İstasyonu : 7 adet (Türkiye Kesimi 4 adet) 4.5-8
Boru hattının asgari 40 yıl hizmet vermesi öngörülmektedir. Proje katılımcılarının talep etmesi durumunda, bu sürenin l0 ar yıllık dönemler halinde iki kez uzatılması mümkündür. 4.5.2. ÜRÜN BORU HATLARI. 4.5.2.1. Rafineriler ile Petrol Ofisi Tesisleri Arasındaki Hatlar ve Yapılan Taşımalar. Bu boru hatları kısa mesafeli olup, rafineriler ile Petrol Ofisi tesisleri arasındadır. Petrol Ofisi ne ait boru hatlarının özellikleri Tablo 4.5.2.1 de, Petrol Ofisi ne ait olan boru hatları ile yapılan taşımalar Tablo 4.5.2.2 de verilmiştir. Tablo 4.5.2.1 Petrol Ofisi ne ait boru hatları. Boru Hattı Adet Uzunluk Boru Çapı İzmit Rafinerisi (Yarımca) -POAŞ İzmit Bölge (Derince) 2 Hat 10,5 km. 12 İzmir Rafinerisi - POAŞ Aliağa Tesisleri 7 Hat 4 km. 8 Mersin Ataş Rafinerisi - POAŞ Mersin Bölge 1 Hat 0.94 km. 10 Tablo 4.5.2.2 Petrol Ofisi boru hatları ile yapılan taşımalar (Metrik Ton). YILLAR İZMİT RAFİNERİSİ POAŞ İZMİT BÖLGE TESİSLERİ (10,5 km.) İZMİR RAFİNERİSİ POAŞ ALİAĞA TESİSLERİ (4 km.) ATAŞ RAFİNERİSİ POAŞ MERSİN BÖLGE TESİSLERİ (0,94 km.) TOPLAM 1981 1.858.906-314.124 2.173.030 1982 2.115.365-372.888 2.488.253 1983 2.103.828 144.828 271.194 2.519.850 1984 2.514.729 535.137 320.008 3.369.874 1985 2.251.951 465.191 371.886 3.089.028 1986 2.341.385 575.389 574.296 3.491.070 1987 2.478.915 593.993 305.358 3.378.266 1988 2.358.356 568.566 359.462 3.286.384 1989 2.356.277 646.417 493.343 3.496.037 1990 2.243.628 729.572 409.217 3.382.417 1991 1.861.978 754.821 188.582 2.805.381 1992 1.655.839 946.942 342.302 2.945.083 1993 1.815.578 810.347 435.848 3.061.773 1994 1.640.111 904.391 285.347 2.829.849 1995 1.494.029 818.795 334.088 2.646.912 1996 1.341.664 794.247 183.258 2.319.169 1997 1.167.197 848.939 152.166 2.168.302 1998 1.009.878 867.393 194.858 2.072.129 1999 747.122 649.980 338.836 1.735.938 4.5-9
4.5.2.2. Askeri Boru Hatları ve Bu Hatlarla Yapılan Sivil Taşımalar. MSB ANT Başkanlığı nca işletilmekte olan NATO Boru Hattı Sisteminin kapasitesi ve sistemden geçirilmekte olan askeri yakıt miktarları ile sistemin atıl kapasitesi aşağıda belirtilmiştir. Boru Hattı Sistemini Batı ve Doğu olmak üzere iki bölümde ele almak mümkündür. 1. BATI BORU HATTI SİSTEMİ 1.1- Antalya-Eskişehir Hattı 8 1.2- Eskişehir-İzmit-İstanbul-Çorlu Hattı 6 1.3- Çorlu-Saroz Hattı 8 1.4- Eskişehir-Bandırma Hattı 4 1.5- Bandırma-Edincik Hattı 6 1.6- Aliağa-Çiğli Hattı 8 1.7- İzmit Rafinerisi ile irtibatı olan İstanbul hattında 80 m 3 /h çalışılmaktadır. (Günde 18 saat çalışılacağı varsayılarak) kapasitenin hemen hemen tamamına yakını sivil yakıt naklinde kullanılmaktadır. 1.8- İzmit-Eskişehir hattında ise, % 50 atıl kapasite bulunmaktadır. 1.9- Batı Boru Hattı sistemine yakıt Antalya, Saros, Edincik, deniz terminalleri ile İzmit Rafinerisi ve İzmir Rafinerisi nden girmektedir. 2. DOĞU BORU HATTI SİSTEMİ 2.1- Mersin-Osmaniye Hattı 10 2.2- İskenderun-Osmaniye Hattı 8 2.3- Osmaniye-Malatya Hattı 8 2.4- Malatya-Akgedik-Erzincan-Erzurum-Horasan Hattı 6 2.5- Malatya-Elazığ Hattı 6 2.6- Elazığ-Muş Hattı 6 2.7- Elazığ-Diyarbakır Hattı 6 2.8- Diyarbakır-Batman Hattı 4 2.9- Doğu Boru Hattı Sistemine yakıt, Mersin ve İskenderun Deniz Terminallerinden girmektedir. Doğu Boru Hattı Sisteminde yaklaşık %50 atıl kapasite bulunmaktadır. İzmit-Atatürk Hava Meydanı arasındaki hariç bu atıl kapasiteler sivil-askeri yakıt birliği sağlandığı takdirde kullanılabilir duruma gelebilmektedir. Çünkü sistemden ayrı cins olarak sivil yakıt geçirmek altyapı yetersizlikleri ve barış zamanı askeri yakıt tüketim hızının düşük olması nedeniyle mevcut haliyle mümkün değildir. 1981-1998 yılları arasında askeri boru hatlarıyla yapılan taşımalar Tablo 4.5.2.3-A da verilmiştir. 4.5-10
Tablo 4.5.2.3-A 1981-1998 Arası askeri boru hatlarıyla yapılan sivil taşımalar (ton). Yıllar İzmit ten Çukurhisar a İzmit ten Ümraniye ye İzmit ten Atatürk Hav. Meydanı na Haramidere den Atatürk Hav. Meydanı na Toplam 1981 56.713-31.140-87.853 1982 45.312-64.282-109.594 1983 120.800-44.522-165.322 1984 169.593 31.396 63.388-264.377 1985 98.189 54.964 77.117 12.000 242.270 1986 41.977 100.303 59.017-201.297 1987 63.198 154.371 67.553 75.963 361.085 1988 6.217 148.451 61.891 147.719 364.278 1989 1.134 118.365 46.859 127.964 294.322 1990-128.927 42.037 167.914 338.878 1991 180.113 95.550 24.270 159.318 459.251 1992-73.135 46.656 190.961 310.752 1993 14.318 63.703 273.035 39.793 390.849 1994 10.698 39.181 203.346 211.201 464.426 1995 6.747 27.570 225.112 254.074 513.503 1996-20.690 218.629 294.725 534.044 1997-20.880 115.567 420.093 556.540 1998-48.497 116.883 442.200 607.580 1999-2003 yılları arasında askeri boru hatlarıyla yapılan sivil taşımalar Tablo 4.5.2.3-B de verilmiştir. Tablo 4.5.2.3-B 1999-2003 Arası askeri boru hatlarıyla yapılan sivil taşımalar (ton). Yıllar İzmit ten Ümraniye ye Antalya- Hurmaköy İzmit ten Atatürk Hav. Meydanı na Haramidere den Atatürk Hav. Meydanı na İzmit ten S. Gökçen Hav. Meydanı na Toplam 1999 14.669 173.149,316 93.718,510 444.508,794-711.391,289 2000-183.572,000 268.866,783 226.219,391 2.304,626 680.962,800 2001-168.184,929 261.514,202 202.369,896 6.556,507 638.625,534 2002-195.518,501 322.905,478 170.548,829 19.002,505 707.975,313 2003-200.982,402 357.517,573 148.727,358 22.337,336 729.564,669 4.5.2.3. İzmit (İpraş)- İstanbul (Haramidere) 16 Akaryakıt Boru Hattı Sistemi. TÜPRAŞ ın İzmit Rafinerisi nden alınacak beyaz ürünlerin (Motorin, Benzin, Jet Yakıtı) İstanbul un ihtiyacını karşılamak için Petrol Ofisi Genel Müdürlüğü nün (POAŞ) Haramidere deki depolarına taşınması amacıyla DLHİ tarafından geliştirilen bu projede, boru hattının kapasitesi günde 20 saat ve yılda 300 gün çalışma esnasına göre 4.200.000 m3/yıl (3,3 Milyon Ton/yıl) olarak planlanmıştır. Proje T.C. Bayındırlık ve İskan Bakanlığının 1977 yılında Yatırım Programında yer almıştır. Projede kullanılacak kredi ancak 1984 yılında İslam Kalkınma Bankası ndan sağlanabilmiş ve 15,7 Milyon ABD Dolarlık kredi anlaşması, 9 Ocak 1985 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu kredinin 10 Milyon Dolarlık kısmı kullanılmıştır. 4.5-11
Boru Hattının Anadolu yakası 87 km., Trakya kısmı 40 km. olmak üzere, toplam 127 km ve 16 olarak tasarlanmış boru hattı sisteminde, 1 adet pompa istasyonu, 4 adet pig istasyonu ayrıca Kanlıca-Baltalimanı arasında 1.200 m. uzunluğunda Boğaz geçişi öngörülmüştür. Projede, 127 km.lik boru hattı inşaatı tamamlanmıştır. Pompa istasyonunun 3 adet pompa motor grupları satın alınmıştır. 1200 m. uzunluğundaki Boğaz geçişi inşaatı ile ilgili mühendislik hizmetleri tamamlanarak projeleri hazırlanmıştır. Proje, Yüksek Planlama Kurulu nun 1989 yılında aldığı 891T-64 sayılı karar ile T.C. Ulaştırma Bakanlığı Demiryolları, Limanlar ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü nden BOTAŞ a devredilmiştir. BOTAŞ a devredilen proje ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda, hattın doğal gaz iletim hattı olarak kullanıp kullanılamayacağı araştırılmış, ancak sonuç olumsuz olmuştur. Daha sonra, hattın şehir içi doğal gaz dağıtımında kullanılması amacıyla, İGDAŞ a (İstanbul Doğal Gaz Dağıtım Anonim Şirketi) devredilmesi için çalışmalar yapılmış ancak bir sonuca ulaşılamamıştır. 4.5.3. Doğal Gaz Boru Hatları. Ülkemizin artan enerji talebi ve enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi yönündeki çalışmalar sonunda BOTAŞ, ham petrol faaliyetlerine ilaveten 1987 yılından itibaren doğal gaz taşımacılığı ve ticareti faaliyetlerini yürütmeye başlamıştır. 4.5.3.1. Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı Altyapı ve Alım Miktarları. Ülkemize Bulgaristan sınırında Malkoç lardan giren 842 km uzunluğundaki Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı Hamitabat, Ambarlı, İstanbul, İzmit, Bursa, Eskişehir güzergahını takip ederek Ankara ya ulaşmaktadır. Hat Hamitabat üzerinden Ambarlı ya kadar 220 km 36 borularla gelmekte ve burada Marmara Denizini 2 paralel 30 ve 53 km.lik hatla geçerek, Pendik te tekrar karaya çıkmaktadır. Buradan 36 ve 33 km.lik bir hat Demirciler e uzanmakta ve Demirciler den de 24 ve 17,8 km.lik bir branşmanla Pazarcık a ve daha sonrada 12 ve 1.2 km.lik bir hat ile İGSAŞ a varmaktadır. İkinci bir kol Demirciler den 24 ve 7,3 km.lik hatla Muallim mevkiine gelmektedir. Buradan iki paralel 24 lik ve 6 km uzunluğundaki hatlarla İzmit Körfez geçişi yapılmaktadır. Hersek-Yumurtatepe bağlantısı 24 ve 48,5 km Yumurtatepe-Gemlik Hattı ise 12 10,2 km.dir. Yumurtatepe-Bursa-Bozüyük-Eskişehir üzerinden Ankara ya uzanan hat ise 24 ve 370,4 km uzunluğundadır. 4.5.3.2. Yurt içi Doğal Gaz İletimi, Loop ve Dağıtım Hatları ve Kapasiteleri. Bu alt bölümde yurt içi doğal gaz iletimi, loop ve dağıtım hatları, kapasiteleri, boru çapları ve kullanıldığı bölgeler hakkında bilgi verilmektedir. 4.5-12
4.5.3.2.1. İzmit-Karadeniz Ereğli Doğal Gaz İletim Hattı. Doğal gaz kullanımının yaygınlaştırılması amacıyla Ana Hat, 1996 yılında 16, 18 ve 24 çapında 209 km. uzunluğundaki İzmit-Karadeniz Ereğli Doğal Gaz iletim Hattı ile Batı Karadeniz Bölgesine uzatılmış olup bu hat ile Ocak 1996 tarihinden itibaren Ereğli Demir ve Çelik fabrikalarında gaz kullanımına başlanmıştır. 4.5.3.2.2. Bursa-Çan Doğal Gaz İletim Hattı. Ana Hat 8, 12, 16 ve 24 çaplarında ve 208 km. uzunluğundaki Bursa-Çan Doğal Gaz İletim Hattı ile Çan a uzatılmış ve Temmuz 1996 tarihinden itibaren gaz, hat güzergahında bulunan sanayi kuruluşları ile birlikte Çanakkale Seramik fabrikasında da kullanıma sunulmuştur. 12 çapında 107 km. uzunluğundaki Çan-Çanakkale Doğal Gaz Boru Hattı nın yapım çalışmaları da 2000 yılında tamamlanmıştır. 4.5.3.2.3. Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı. Başta İran olmak üzere doğudaki kaynaklardan alınacak doğal gazın boru hattı ile Türkiye ye taşınması amacıyla yapılan yaklaşık 1.500 km. uzunluğundaki, çapı 48 ve 40 arasında değişen Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı, Doğubayazıt tan başlayıp, Erzurum, Sivas ve Kayseri üzerinden Ankara ya uzanmakta, bir kolu da Kayseri Konya üzerinden Seydişehir e ulaşmaktadır. Hattın bölümlerinin uzunlukları; 291 km., 48, Doğubayazıt-Erzurum, 307 km., 48, Erzurum-Sivas, 260 km., 48, Sivas-Kayseri, 320 km., 40, Kayseri-Ankara, 230 km., 40 ve 110km., 16, Kayseri-Konya-Seydişehir 4.5.3.2.4. Samsun-Ankara Doğal Gaz İletim Hattı. Rus gazının Karadeniz üzerinden Türkiye ye taşınması amacıyla yapılan Rusya Federasyonu-Türkiye Doğal Gaz İletim Hattı (Mavi Akım) nın Türkiye bölümü 48 çapında ve 501 km uzunluğunda olup, Şubat 2003 de işletmeye alınmıştır. 4.5.3.2.5. Karacabey-İzmir Doğal Gaz İletim Hattı. Mevcut Doğal Gaz Ana İletim Hattı, Bursa dan (Karacabey) İzmir e uzatılarak, doğal gaz bu güzergahtaki Manisa, Balıkesir, Turgutlu gibi merkezlerde sanayi ve konut sektörlerinde kullanıma sunulacaktır. Hat 251 km. uzunluğunda ve 36 çapında olup, Nisan 2002 de devreye alınmıştır. Aliağa Bölgesinde kurulan Doğal Gaz Kombine Çevrim Santralına gaz arzı sağlamak üzere 36 çapında, 35 km. uzunluğunda bir bağlantı hattı ve 20 çapında, 6-7 km.lik Aliağa Branşman Hattı Proje kapsamına dahil edilmiştir. 4.5-13
4.5.3.2.6. Loop Hatları. 36,1 km uzunluğunda Malkoçlar-Kırklareli Kompresör İstasyonu, (CS-1) 76,5 km uzunluğunda Önerler-Esenyurt, 48,3 km uzunluğunda Hersek-Yumurtatepe, 98 km uzunluğunda Kırklareli (CS-l)-Önerler, 76 km uzunluğunda Mihallıçcık-Eskişehir, 75 km uzunluğunda Eskişehir-Bozüyük, 63 km uzunluğunda Bozüyük-Adapazarı (Faz I), 63 km uzunluğunda Bozüyük-Adapazarı (Faz II), 75 km uzunluğunda Seçköy-Karacabey 4.5.3.2.7. Dağıtım Hatları. Dağıtım Hatları Projesi kapsamında muhtelif çaplarda halen yaklaşık 1200 km. boru hattı yapılmaktadır. Bu hatlar; Bilecik-Kütahya-Uşak (Faz-1), Turgutlu-Kemalpaşa-Pınarbaşı-Torbalı (Faz-2), İzmir-Aliağa-Atatürk OSB (Faz-3), Kırıkkale-Kırşehir-Yozgat-Polatlı (Faz-4), Konya/Ereğli-Aksaray-Niğde (Faz-5), Konya-Karaman (Faz-6), Manisa OSB-Akhisar-Balıkesir-Susurluk (Faz-7), Kayseri-Sivas (Faz-8), Çorum-Samsun (Faz-9), Adapazarı Deprem Konutları (Faz-10), 4.5.3.2.8. Güney Doğal Gaz İletim Hattı Projesi. Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı ndan Sivas yakınlarından alınacak bir branşmanla Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizin doğal gaz ihtiyacının karşılanması amaçlanan hat; 168 km.lik, 40, Sivas-Malatya, 182 km.lik, 40, Malatya-Gaziantep, 215 km.lik, 40, Gaziantep-Mersin, olmak üzere üç bölüm halinde ihale edilmiş olup, çalışmalar sürdürülmektedir. 4.5.3.2.9. Konya-İzmir Doğal Gaz İletim Hattı Projesi. Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı ndan alınacak bir branşman, hattı Konya dan başlayıp Burdur, Isparta, Denizli ve Nazilli üzerinden İzmir e ulaşacak hat; 217 km.lik 40, Konya-Isparta, 203 km.lik 40, Isparta-Nazilli, 198 km.lik 40, Nazilli-İzmir, 4.5-14
olmak üzere, üç bölüm halinde ihale edilmiş olup, çalışmalar sürdürülmektedir. Ayrıca, hat üzerinden Afyon ve Antalya gibi şehirlere branşmanlar yapılacaktır. 4.5.3.2.10. Doğu Karadeniz Bölgesi Doğal Gaz İletim Hattı Projesi. Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı üzerinde Erzincan dan bir branşman alınarak, hattın Gümüşhane, Bayburt, Hopa, Artvin, Rize, Trabzon, Giresun, Ordu ve Samsun a uzatılması ile doğal gaz bu güzergahta kullanıma sunulacaktır. Projenin ilk aşaması olarak Gümüşhane, Bayburt, Trabzon ve Rize illerine doğal gaz sağlanması planlanmıştır. Bu amaçla Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattının yapımı sırasında Erzincan yakınlarında 24 lik branşman vanası bırakılmış olup, buradan başlayan hat Trabzon üzerinden Rize ye ulaşacak olup, uzunluğu 233 km. ve 24 dir. Gümüşhane ve Bayburt bağlantıları da 12 çapında ve 75 km. uzunluğunda olacaktır. 4.5.3.2.11. Batı Karadeniz Doğal Gaz İletim Hattı Projesi. Karadeniz Ereğli den alınacak bir branşmanın Zonguldak, Devrek, Çaycuma, üzerinden Bartın a uzatılarak güzergahtaki sanayi tesislerine ve yerleşim birimlerine doğal gaz arzı sağlanacaktır. 141 km.lik boru hattının, 78 km.si 16, 63 km.si 12 olarak öngörülmüştür. Ayrıca İzmit- Karadeniz Ereğli Doğal Gaz İletim Hattı üzerinde de 16 çapında 65 km. uzunluğunda bir loop hattı inşa edilecektir. Proje ile ilgili çalışmalar sürdürülmektedir. 4.5.3.2.12. Gürcistan Sınırı-Erzurum (Horasan) Doğal Gaz İletim Hattı Projesi. Azerbaycan ve Türkmenistan doğal gazlarının Türkiye içinde taşınması amacıyla yapılması planlanan yaklaşık 225 km. uzunluğunda 48 çapındaki boru hattı Gürcistan sınırından başlayıp Erzurum/Horasan a ulaşacaktır. Hat Horasan da Doğu Anadolu Doğal Gaz Ana İletim Hattı na bağlanacaktır. Proje ile ilgili çalışmalar sürdürülmektedir. Diğer taraftan, Baku-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı güzergahı üzerindeki PT-1 istasyonuna doğal gaz arzı sağlamak için yapılacak olan, PT-1 Harasan Doğal Gaz Dağıtım Hattı nın 18 Kasım 2003 tarihinde ihalesi yapılmış olup, 2004 yılında tamamlanması planlanmaktadır. 4.5-15
4.5.3.2.13. Türkiye- Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı. Doğalgaz boru hattının düşünülen Avrupa çıkışı Harita 4.5.3.1. de, Doğalgaz boru hattının Yunanistan a geçişi ise Harita 4.5.3.2 de.sunulmuştur. Kaynak : Botaş Genel Müdürlüğü, web sayfası Harita 4.5.3.1. Doğalgaz boru hattının düşünülen Avrupa çıkışı. 4.5-16
Kaynak : Botaş Genel Müdürlüğü Harita 4.5.3.2. Doğalgaz boru hattının Yunanistan a geçişi. 4.5-17
AB İNOGATE Programı çerçevesinde Hazar havzası, Rusya, Orta Doğu, Güney Akdeniz ülkeleri ve diğer uluslararası kaynaklardan sağlanacak doğal gazın, Türkiye ve Yunanistan üzerinden Avrupa pazarlarına ulaştırılmasını sağlayacak olan Güney Avrupa Gaz Ringinin gerçekleştirilmesi amacıyla, ilk aşamada Türkiye ve Yunanistan arasında iki yönlü gaz boru hattına ilişkin çalışmaların başlatılması kararlaştırılmıştır. BOTAŞ ile DEPA arasındaki alım satım anlaşması sonuçlandırılmış olup, Yunanistan a sevk edilecek ilk gazın miktarı 250 Milyon m 3, 2. yıl 500 Milyon m 3, 3. yıl 750 Milyon m 3, olarak belirlenmiştir. Mühendislik ve ÇED çalışmaları için AB TEN programından finansman temin edilmiştir. Hattın uzunluğu 17 km.lik Çanakkale Boğazı geçişi de dahil olmak üzere Türkiye sınırları içerisinde toplam 211 km. olacak, Yunanistan daki bölümle birlikte 300 km.yi bulacaktır. Söz konusu çalışmalara ilişkin ihale işlemleri sürdürülmektedir. Hattın 2006 yılında tamamlanması planlanmaktadır. Türkiye ve Yunanistan arasındaki Doğal Gaz Alım-Satım Anlaşması ve Protokol 23.Aralık.2003 tarihinde BOTAŞ ve DEPA arasında Ankara da imzalanmıştır. Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Boru Hattı nın Adriyatik Denizi nden geçecek bir hat ile İtalya ya uzatılması için İtalya dan Edison Şirketi ile DEPA ve BOTAŞ çalışmalara başlamıştır (Harita 4.5.3.1). 4.5.3.2.14. Diğer Doğal Gaz Boru Hatları. Türkiye, Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya güzergahını izleyen diğer bir doğalgaz boru hattı projesi (Nabucco projesi) de mevcut olup şirketler arasında görüşmeler devam etmektedir (Harita 4.5.3.1.). Avrupa ya açılan ikinci kapı olma niteliğindeki bu güzergah, Bulgaristan dan başlayıp Romanya, Macaristan güzergahını izleyerek Avusturya ya ulaşarak Kıta Avrupası na girecektir. Proje çerçevesinde; Bulgar gaz (Bulgaristan), Transgaz (Romanya) ve BOTAŞ arasında 25 Haziran 2002, yine Bulgar gaz, Transgaz, MOL (Macaristan), OMV Erdgas (Avusturya) ve BOTAŞ arasında ise 26 Haziran 2002 tarihlerinde, İstanbul da Avrupa ya gaz taşıma konusunda iş birliği anlaşmasının imzalanması ve çalışma gruplarının kurularak hızla çalışmalara geçilmesi konularında iki ayrı protokol imzalanmıştır. TPAO tarafından işletilen doğal gaz boru hatları, kuyulardan üretilen doğal gazın küçük çaplı hatlarla ana istasyonlarda toplanıp burada işlendikten sonra tüketim yerlerine taşınmasında kullanılmaktadır. Bu hatlar Tablo 4.5.3.1 de sunulmuştur. Tablo 4.5.3.1 Diğer doğal gaz boru hatları Boru Hattı Uzunluk Boru Çapı Çamurlu-Mardin 90 km. 6 Dodan-B. Raman 90 km. 10 Hamitabat-Trakya Cam Sanayii 34,6 km. 6 5/8-8 5/8 Değirmenköy-Trakya Cam Sanayii 48 km. 8 Silivri-Değirmenköy 18 km. 10 Değirmenköy-Ak Enerji 21 km. 8 Kaynak : Botaş Genel Müdürlüğü 4.5-18
4.5.3.2.15. Şehir Branşman Hatları. Halen yapım çalışmaları sürdürülen Güney ve Konya-İzmir Doğal Gaz İletim Hatları ile eş zamanlı olarak tamamlanmak üzere aşağıdaki 27 bölgede şehir branşman hatları ve dağıtım hatları ihalelerine 2003 yılında çıkılmıştır. Antalya, Aydın, Afyon, Adana, Amasya, Burdur, Denizli, Diyarbakır, Edirne, Elazığ, Erzurum, Erzincan, Gaziantep, Giresun, Kahramanmaraş, Isparta, İskenderun, Nevşehir, Nazilli, Malatya, Muğla, Mersin, Osmaniye, Ordu, Sorgun, Tarsus, Tokat. Potansiyel müşteri tespitleri yapılan ve buna göre güzergah etütleri tamamlanan iller için ihale paketleri oluşturulmuş ve Doğal Gaz Bağlantı/Branşman/Dağıtım Hattı ihalelerine çıkılmıştır. İhalesine çıkılan şehirlere ait ihale paketleri; Adana-İskenderun-Osmaniye, K.Maraş-Malatya-Gaziantep, Mersin-Tarsus, Ordu-Giresun, Afyon-Isparta-Burdur-Antalya, Nazilli-Aydın-Denizli, Sorgun, Ayrıca, Adıyaman-Diyarbakır-Elazığ şehirlerine yapılacak doğal gaz boru hattı için güzergah ve jeolojik etütler yapılması, kamulaştırma haritalarının ve dosyalarının hazırlanması ile ÇED Raporu alınması konularında ihaleye çıkılmıştır. Mevcut iletim hatlarından alınan branşmanlarla Sakarya Bölgesi nde Akyazı- Pamukova-Çelvit, İstanbul Bölgesi nde Tuzla-Gebze, Eskişehir Bölgesi nde İstanbul Seramik ve Kırka Eti Holding, Bursa Bölgesi nde Karacabey-Mustafa Kemal Paşa, Kütahya Bölgesi nde Emet Eti Holding, Ankara Bölgesi nde Akyurt-Sarayköy-Kazan- Elmadağ, yerleşim birimlerindeki sanayi birimlerine doğal gaz arzı için gruplar halinde Kasım-Aralık 2003 tarihlerinde yapım ihalelerine çıkılmıştır. Erzurum,Erzincan,Tokat, Nevşehir, Amasya, Muğla ve Edirne şehirleri için de 2004 yılı başında ihaleye çıkılacak olup, söz konusu hatların da 2004 yılında tamamlanması planlanmaktadır. 4.5.3.3. Marmara Ereğli si Sıvılaştırılmış Doğal Gaz (LNG) İthal Terminali. Doğal gaz kaynaklarının çeşitlendirilmesi ve arz güvenliğinin sağlanması amacıyla, Cezayir ile yılda 2 Milyar m 3 doğal gaz eşdeğeri LNG (Sıvılaştırılmış Doğal Gaz) alımı için 20 yıl süreli bir anlaşmanın 14 Nisan 1988 tarihinde imzalanmasını takiben Marmara Ereğli sinde LNG İthal Terminali yapılmış ve Ağustos 1994 te işletmeye alınmıştır. Değişik kaynaklardan satın alınan doğalgaz miktarları Tablo 4.5.3.2 de sunulmuştur. 4.5-19
Tablo 4.5.3.2 Yıllar itibariyle doğal gaz alım miktarları (Bin Cm 3 ). Yıllar Rusya (*) Cezayir Spot (***) TPAO İran Federasyonu (**) Alımlar Nijerya Toplam 1990 3.256.536 10.746 - - 3.362.282 1991 4.034.938 62.672 - - 4.097.610 1992 4.436.798 29.694 - - 4.466.492 1993 4.954.262 22.467 - - 4.976.729 1994 4.962.292 1.718-377.329 - - 5.341.339 1995 5.593.493-978.175 214.309-6.755.977 1996 5.530.352 - - 2.237.291 70.958 7.838.601 1997 6.585.859 - - 2.998.424-9.584.283 1998 6.549.393 147.639 2.766.561 579.622-10.043.215 1999 8.697.517 294.011 2.964.5-3 i 300.433 69.318 12.325.810 2000 10.082.426 151.467-3.593.960-704.459 14.532.312 2001 10.928.235 114.368 3.625.983-1.197.665 15.866.251 2002 11.573.762 660.303 3.721.675-1.139.422 17.095.162 (*)1998 yılından itibaren Turusgaz vasıtası ile alınan miktarlar da dahildir. (**) Aralık 1998 tarihinde Cezayir den spot olarak alınan 82.732 Bin Cm 3 ile 1999 yılında spot olarak alınan 331.595 Bin Cm 3 doğal gaz eşdeğer LNG de dahildir. (***) 1995 ve 1996 yıllarında Avustralya, 1998 yılında Katar dan spot olarak alınan LNG miktarlarıdır. 4.5.3.4. Doğal Gaz Yeraltı Depolama Projesi Doğal gazın mevsimsel, günlük ve saatlik tüketim taleplerini düzenlemek amacı ile doğal gazı hem ucuz hem de büyük miktarlarda yeraltına depolamak için çalışmalar devam etmektedir. Bu çalışmalar kapsamında; Tuz Gölü ndeki tuz domlarının doğal gazı yeraltında depolamak amacıyla kullanımı için geliştirilen Tuz Gölü Doğal Gaz Depolama Projesi nin mühendislik çalışmalarına Temmuz 2000 tarihinde başlanmıştır. ÇED olumlu belgesi alınmış olup, yaklaşık 1 milyar m 3 doğal gaz depolanması planlanmaktadır. Bir diğer yeraltı depolama projesi ise Tarsus Doğal Gaz Yeraltı Depolama Projesi dir. Türkiye Şişe cam Soda Sanayii A.Ş.nin Mersin deki tesislarinde hammadde temini için işletilen tuz yataklarının da ileride yeraltı deposu olarak kullanımı planlanmaktadır. TPAO nun Kuzey Marmara ve Değirmenköy Doğalgaz Sahaları nın, bu bölgelerdeki doğal gazın tüketimi sonrası doğal gaz yeraltı depolama tesisi olarak kullanılması hususunda BOTAŞ ile TPAO arasında 21 Temmuz 1999 tarihinde imzalanan Doğal Gaz Yeraltı Depolama ve Yeniden Üretim Hizmetleri Anlaşması paralelinde çalışmalar başlatılmıştır. Proje kapsamında 1.3 Milyar m 3 ü Kuzey Marmara, 0,3 Milyar m 3 ü ise Değirmenköy sahalarında olmak üzere 1,6 Milyar m 3 doğal gaz depolanabilecektir. Söz konusu tesis 2005 yılında işletmeye alınacaktır. 4.5.3.5. Yıllara Göre Doğal Gaz Alım Yerleri ve Miktarları. Tablo 4.5.3.3 de değişik ülkelerle yapılan doğal gaz ve LNG alımı anlaşmalarına ait bilgileri, Tablo 4.5.3.4 de kontrata bağlanmış doğal gazın yıllara göre miktarlarını, Tablo 4.5.3.5 de ise 1990-2002 yılları arasındaki doğal gaz satışları gösterilmiştir. Harita 4.5.3.1 de ülkemizdeki doğalgaz boru hattı sistemi görülmektedir. 4.5-20