YENİ BİR YÜKSEKÖĞRETİM YASASINA DOĞRU Yükseköğretime yönelik talep küresel olarak artmakta, bütün dünyada yükseköğretim alanı genişlemektedir. Türkiye yükseköğretim alanı da gerek küresel eğilimlere ve gerekse 21. Yüzyıl Türkiye sinin ihtiyaçlarına uygun olarak büyümektedir. Türkiye Yükseköğretimi erişim sorununun önemli ölçüde azalmaya başladığı, her ilimizde en az bir üniversite açıldığı, İstanbul, Ankara ve İzmir in yanısıra bazı büyük Anadolu kentlerimizde de sayıları üçü, dördü bulan üniversite sayılarına ulaşıldığı ve kontenjanların genişlediği bir dönemi yaşamaktadır. Gelişmiş, müreffeh ve küresel dünyada rekabet edebilen bir Türkiye için söz konusu büyüme trendinin sağlıklı bir biçimde sürdürülmesi elzemdir. Bununla birlikte mevcut yükseköğretim sistemimiz, bu büyüme sürecinin sağlıklı bir biçimde sürdürülebilmesi ve kaliteli bir yükseköğretim alanı inşa edilebilmesi noktasında bir yeniden yapılandırma ihtiyacı ile karşı karşıyadır. Söz konusu yeniden yapılandırma sürecinde, üniversitelerimizin çeşitliliğine, evrensel kalite standartları içerisinde gelişebilmesine, kurumsal özerklik ve hesap verebilirliğine, rekabet imkânlarının geliştirilmesine ve finansal esneklik içerisinde faaliyet gösterebilmelerine imkân tanıyacak bir sistem hedeflenmektedir. Yükseköğretim sistemimizin yeniden yapılandırma süreci, bölgesel ve küresel bir güç olma iddiası taşıyan ülkemizin rekabet üstünlüğünün geliştirilmesi, yaşam kalitesinin arttırılması, sürdürülebilir kalkınma hedefine ulaşılabilmesi ve demokratik bir siyasal kültürün geliştirilmesi için de bir araç olarak görülmektedir. Üniversitelerimizi çatışma, kısıtlama ve yasakların değil, bilimsel ve akademik özgürlüğün teminat altına alındığı, farklı bilim anlayışlarının bir arada varolduğu, farklı paradigma, yaklaşım ve tezlerin birbirileriyle etkileşerek bilim, öğretim ve toplumsal hizmet faaliyetlerinde bulunulduğu mekanlar olarak tescil etmenin yolu da yeniden yapılandırma sürecinden geçmektedir. Önümüzdeki yılların bütün dünyada yükseköğretim alanında yoğun bir uluslararasılaşma, kitleselleşme ve kalite rekabetinin yaşanacağı bir zaman dilimi olacağı dikkate alındığında yükseköğretim kurumlarımızın kurumsal olarak daha özerk, rekabete daha açık, daha esnek ve daha güçlü bir biçimde örgütlenebilmesinin önü açılmalıdır. Yükseköğretim kurumlarımızın dünyadaki saygınlıklarının artması, 1
bir yandan bölgesinin zenginliklerinden beslenen diğer yandan dünyayla daha çok bütünleşen bir yapıya kavuşabilmelerine, daha çok ve nitelikli uluslararası öğrenci ve araştırmacı çekebilmelerine, uluslararası araştırma ve yenilik kapasitesi geliştirebilmelerine ve rekabette daha avantajlı konumlar elde edebilmelerine bağlıdır. Yeniden yapılandırma sürecinin başlıca adımı, yeni bir yükseköğretim yasasıdır. Yaklaşık 1.5 yıldır Yükseköğretim Kurulu bünyesinde çeşitli safhalardan geçerek tartışılan yeni yasa çalışmaları belli bir olgunluğa erişmiş, bütün paydaşlarla tartışmak ve fikir alışverişinde bulunmak aşamasına varılmıştır. Bu süreçte, Yükseköğretim Kurulu bünyesinde şekillendirilmeye çalışılan yasa çalışmalarının ana dayanağı, Mart 2011 de kamuoyuna ilan edilen Yükseköğretimin Yeniden Yapılandırılmasına Dair Açıklama da belirtilen temel amaçlar ve ilkeler olmuştur: (bkz. https://basin.yok.gov.tr/?page=duyurular&v= read&i=248). 1. Çeşitlilik 2. Kurumsal özerklik ve hesap verebilirlik 3. Performans değerlendirmesi ve rekabet 4. Mali esneklik ve çok kaynaklı gelir yapısı 5. Kalite güvencesi Tartışmaya açılan yasa çalışmasının dayandığı temel ilkelerin başında çeşitlilik ilkesi gelmekte, üniversiteleri farklılaştırmaya eğilimli bir yapı hedeflemektedir. Özellikle üniversite yönetimlerinin tek-tip ve merkezî politikalar ekseninde yapılandırılması yerine, farklı özelliklerdeki üniversitelerin farklı yönetim modelleri eşliğinde faaliyette bulunabilmeleri öngörülmektedir. Bunun yanında yükseköğretim kurumlarımızın özellikle bölgesel dinamikleri ve ihtiyaçları da gözeterek farklı alanlara odaklanabilmelerini, gerekli yetkinliklere sahip üniversite ve/veya yükseköğretim birimlerimizin araştırma işlevlerini öne çıkarabilmelerini mümkün kılan bir yapı tasarlanmaktadır. Yine bu çerçevede çeşitlendirilmiş eğitim tekniklerine imkan tanıyan bir yapı kurulmakta, yüz yüze eğitimi önemsemekle birlikte çeşitlendirilmiş uzaktan eğitim model ve örgütlenmelerine de imkan tanıyan bir öğretim ortamı oluşturulmaktadır. 2
Bu doğrultuda Yükseköğretim Kurulu bünyesinde yürütülen yasa çalışmaları, yükseköğretimde kurumsal özerkliği teşvik etmekte, yükseköğretim kurumlarımıza yaptıkları akademik üretim (eğitim, araştırma ve toplumsal hizmet alanlarında) üzerinden kendi alanlarını genişletme imkanı sağlanmaktadır. Yükseköğretim Kurulu bünyesinde tartışılamaya başlanan yasa hazırlıkları, kurumsal özerkliğin teminat altına alınabilmesi adına şeffaflığı ve hesap verilebilirliği de bir zorunluluk olarak görmekte, yükseköğretim kurumlarımızın yerel, ulusal ve uluslararası düzlemlerde hesap verebilir hale gelmelerini öngören bir yapı tasarlamaktadır. Bu bağlamda bütün yükseköğretim kurumları şeffaf bir yapı içerisinde kendi kurullarına, öğrencilerine, öğretim elemanlarına, bulunduğu bölgeye, ilgili üst-kurula ve ulusal ve uluslararası kalite kuruluşlarına hesap verebilecektir. Çeşitlilik ve kurumsal özerklik ilkelerini bütünleyen bir diğer ilke ise rekabet imkan ve ortamlarının geliştirilmesidir. Yeni bir yükseköğretim yasası öngörülürken, yapılan tespitlerden biri ülkemiz yükseköğretiminin en önemli sorunlarından birinin mevcut rekabetsizlik ortamı olduğudur. Rekabeti teşvik etmek, yükseköğretim kurumlarının performansı öne çıkaran bir yönetim modeli geliştirmesini zorunlu kılmaktadır. Akademik üretimi merkeze alan bir yapı önerildiği için, akademisyenlerin performansları doğrudan kurumun performansına yansımaktadır. Önerilen bu yapının arkasındaki zihinsel önermelerden biri de, nitelikli öğretim elemanlarının akademik yapının kilit taşları olduğudur. Zira yükseköğretim kurumlarının, bünyelerindeki öğretim elemanlarının akademik başarı puanları üzerinden konumlandırılmaları ve böylelikle Türkiye yükseköğretim alanı içindeki yerlerinin farklılaşabilmesi düşünülmektedir. Bütün bu sürecin önemli adımlarından biri de yeni bir yükseköğretim finansman modeli geliştirebilmektir. Bu nedenle yeni yasanın tasarım sürecine yön veren ilkelerden biri de yükseköğretim kurumlarımızın mali esneklik içerisinde hareket edebilmeleri ve finansal kaynaklarını çeşitlendirebilmeleridir. Bu yapı içerisinde üniversitelerimizin bölgesinden ve mezunlarından daha fazla katkı alabilmelerini teşvik eden bir sistem öngörülmektedir. Bunun yanında üniversitelerimizin uluslararası projeler üreterek kaynak sağlamalarının da yolu açılmaktadır. Mali kaynakların çeşitlendirilmesi (çok kaynaklı gelir yapısı) tek başına yeterli değildir; Buna, kaynak kullanımında esneklik de dahil edilmektedir. Yeni yasa, üniversitelerin 3
bütçe kullanımında daha esnek bir çerçeve içerisinde hareket edebilmelerine imkan tanımayı amaçlanmaktadır. Yeni yasanın tartışma sürecine yön veren ilkelerden biri de Türkiye yükseköğretiminin başarılı uluslararası muadilleri ile yarışabilecek ölçüde bir kalite ve denetim sistemine kavuşmasının elzem olduğudur. Bu bağlamda Yükseköğretim Kurulu bünyesinde şekillendirilmeye çalışılan yasa önerisi uluslararası tanınırlığı olan bir kalite sisteminin inşasını temel almakta, Yükseköğretim Kurulu nun en önemli işlevlerinden biri olarak rekabetçi bir ortamın oluşumuna katkıda bulunacak bir kalite ve akreditasyon sistemi geliştirmeyi bir zorunluluk olarak görmektedir. Yükseköğretimin yeni yasal çerçevesi içerisinde Yükseköğretim Kurulu, bugüne kadar olduğu gibi sadece girdi kontrolü değil, süreç ve çıktı kontrolü de yapmak zorundadır. Yeni yükseköğretim yasasının aciliyetlerle değil, Türkiye nin gerçek ihtiyaç ve potansiyelleri gözetilerek hazırlanması gerektiği, bunun yanında yükseköğretim birikimimizin birbirini dışlayan ikilemlerin (piyasa-devlet, yerel-ulusal, küreselulusal, araştırma-eğitim, atama-seçim) tuzağına düşmeden özgün modeller geliştirebilecek potansiyeli taşıdığı sürekli hatırda tutulması gereken bir durumdur. Bütün bu gerekçe ve hedeflerle Yükseköğretim Kurulu, yukarıda ifade edilen genel kabuller doğrultusunda yeni yükseköğretim yasası çalışmalarını başlatmış ve daha nitelikli eğitim-öğretim, araştırma ve toplumsal hizmet girişimlerine imkan tanıyan bir yasal zemin arayışına girişmiştir. Yükseköğretim Kurulu, söz konusu arayışın bir uzantısı olarak bugüne kadar geliştirdiği, uzun bir tartışma süreci içerisinde olgunlaştırdığı ve yasa yapım sürecinin ana unsurlarını oluşturacak olan yaklaşımları, temaları ve modelleri tartışmaya açmaktadır. Aşağıdaki metin, Yükseköğretim Kurulu bünyesinde yeni Yükseköğretim Yasası etrafında yapılan çalışmalarda öne çıkan eğilimleri ve bazı tartışma başlıklarını özetlemektedir. Bu metnin Türkiye Yükseköğretiminin bütün paydaşları ile paylaşılmasındaki başlıca amaç, burada öne çıkan öneri, eğilim, model ve alternatiflerin Yükseköğretim Kurulu tarafından kabul edilen çeşitlilik, kurumsal özerklik ve hesap verilebilirlik, performans değerlendirmesi ve rekabet, mali esneklik ve çok kaynaklı gelir yapısı ile kalite güvencesi ilkeleri etrafında zenginleştirilerek, 4
ülkemizin 21. Yüzyıl vizyonuna uygun, nitelikli bir yükseköğretim alanı inşa edilmesine katkıda bulunmaktır. Aşağıda gündeme getirilen öneri, eğilim, model ve alternatiflerin yükseköğretim uzmanları, yükseköğretim kurumlarının yönetici ve mensupları, kamu ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcileri başta olmak üzere toplumumuzun farklı kesimlerince tartışmaya açılarak zenginleştirilmesi en temel beklentimizdir. ***** Yeni yasanın tasarım sürecinde, yükseköğretim kurumlarının finansman ve işleyiş, yönetim ve yoğunlaşma alanları itibariyle farklılaştırılması gerektiği fikri ön plana çıkmaktadır. Bu doğrultuda yükseköğretim kurumlarının, finansman ve işleyiş açısından devlet, vakıf ve özel yüksek öğretim kurumları, yönetim açısından kurumsallaşmış ve kurumsallaşmakta olan yüksek öğretim kurumları ve yoğunlaşma alanları itibariyle araştırma ve eğitim ağırlıklı yüksek öğretim kurumları olarak farklılaştırılabileceği fikri belirginleşmiştir. Aşağıda sunulan modeller ve tartışma başlıkları yükseköğretim kurumlarının bu üç alan içindeki konumları esas alınarak öne sürülmektedir. Bu çerçevede elinizdeki metin sekiz ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, yükseköğretim kurumu statüleri, ikinci bölümde yükseköğretim kurumunun yönetimindeki ana organlar, üçüncü bölümde yükseköğretim alanının koordinasyonu ve üst yönetimi, dördüncü bölümde eğitim, beşinci bölümde yükseköğretimde araştırma, altıncı bölümde yükseköğretimin toplumsal hizmet rolü, yedinci bölümde yükseköğretimin denetimi ve kalite sistemi ve sekizinci bölümde öğretim elemanı atama yükseltme süreçleri ele alınmaktadır. Bir kaç not: Bütün paydaşların tartışmasına açılan bu metinde ortaya konulan düşünce, öneri ve modeller mevcut Anayasadaki ilgili maddelerin değişeceği varsayımıyla hazırlanmıştır; burada önerilen bütün sayılar ve yeni adlandırmalar tartışmaya ve farklı önerilere açıktır; mali ve idari teşkilatla ilgili konular ayrıca tartışmaya açılacaktır; metinde geçen Kurul ifadeleri Yükseköğretim Kuruluna atıf yapmaktadır. 5
1. YÜKSEKÖĞRETİM KURUMU STATÜLERİ Yükseköğretim Kurumlarının görevlerinin, Bireylerin fırsat eşitliği içinde bilgi, beceri ve yetkinlik ile donatılmasına, eleştirel düşünme becerilerine sahip, insan hakları, demokrasi ve kültürel değerler konusunda duyarlı ve aktif olmasına yönelik eğitim öğretim hizmeti vermek, Bilimsel bilgi ve teknoloji üretimine yönelik araştırmalar ve yayınlar yapmak, Toplumsal ihtiyaçların giderilmesi bakımından kamu hizmeti üretmek, ülkenin gelişmesini ilgilendiren sorunlarını öğretim ve araştırma konusu yapmak, ihtiyaçlara uygun meslek elemanlarının yetişmesine katkıda bulunmak, Yükseköğretim kurumlarında özgürce araştırma ve bilimsel çalışma yapılması ve topluma sunulması için uygun ortam hazırlamak, olarak nitelendirildiği yeni yapıda üç farklı yükseköğretim kurumu statüsü öngörülmektedir: 1) Kamu tüzel kişiliğini haiz ve kanunla kurulan Devlet yükseköğretim kurumu, 2) Özel hukuk tüzel kişiliğini haiz ve Yükseköğretim Kurulunun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu kararı ile kurulan Vakıf yükseköğretim kurumu ve 3) Özel hukuk tüzel kişiliğini haiz ve Yükseköğretim Kurulunun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu kararı ile kurulan Özel yükseköğretim kurumu. Bu yeni yapıda Yabancı Yükseköğretim Kurumları da öngörülmektedir. Buna göre, yabancı yükseköğretim kurumlarının Türkiye de fakülte, enstitü ve meslek yüksekokulu açabilmesine Kurulun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu kararı ile izin verilebilir. Ayrıca, Türkiye deki devlet yükseköğretim kurumlarının yurtdışında yükseköğretim birimi açabilmesine Kurulun teklifi üzerine Bakanlar Kurulu kararı ile izin verilebileceği; Türkiye deki vakıf ve özel üniversitelerin ise Kurula bilgi vermek suretiyle yurtdışında birim kurabileceği değerlendirilmektedir. 6
Devlet Üniversitelerinin üst yönetiminde kurumsallaşma derecelerine göre farklı modellerin uygulanması bu üniversitelerde sağlıklı ve etkin bir yönetim süreci için gerekliliktir. Bu nedenle belirlenen şartları taşıyan kurumsallaşmış bazı üniversitelerde Üniversite Konseyi kurulabilecektir. Devlet üniversitelerinde Bakanlar Kurulu kararı ile kurulacak olan Üniversite Konseyinin kuruluş şartları arasında, şu anki tartışmalar itibariyle, en az 10 yıldan beri faaliyette olması; son 5 yıl içinde yükseköğretim kurumunun bütçesinin, Kurul tarafından belirlenen miktarının kendi öz gelirlerinden elde edilmesi; öğretim elemanlarının son 3 yıllık akademik faaliyet puan ortalamasının, 10 yıldır faaliyetini sürdüren devlet üniversitelerinin öğretim elemanlarının ortalamasından fazla olması; öğretim elemanlarının en az üçte ikisinin katıldığı bir oylamada katılanların salt çoğunluğunun oyu ile kabul edilmesi ya da oylama olmaksızın Yükseköğretim Kurulu tarafından doğrudan Bakanlar Kuruluna teklif edilmesi gibi şartlar bulunmaktadır. Üniversite Konseyi, mevcut öneride, 11 kişiden oluşur. 5 üye üniversitenin her biri farklı fakültelerden ve bölüm başkanı ve üstü herhangi bir idari görevi olmayan kendi öğretim üyeleri arasından; 2 üye Bakanlar Kurulu tarafından; 2 üye Yükseköğretim Kurulu tarafından (ilgili üniversitenin profesörleri) arasından seçilir. Bu 9 üyenin seçeceği 1 üye ilgili üniversitenin mezunları arasından; 1 üye üniversitenin bulunduğu ilde en çok vergi verenler arasından ve/veya üniversiteye en çok bağışta bulunanlar arasından seçilir. Üniversite Konseyi, rektör ve dekanları seçer ve atar; Üniversite stratejik planını ve performans programını onaylar; üniversite yatırım programını karara bağlar; Üniversite adına kamulaştırmaya, gayrimenkul satın alınmasına ve üniversitenin mülkiyetindeki gayrimenkuller üzerinde üçüncü kişiler lehine ayni hak tesisine karar verir; öğrenci kontenjanlarını ve öğrenim ücretlerini Yükseköğretim Kurulu tarafından belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde belirler; sözleşmeli öğretim elemanlarına ve idari personele yapılacak ücret ve diğer ödemeleri belirler; senatonun ve üniversite yönetim kurulunun bazı kararlarını onaylar. 7
Kurumsallaşmış ancak üniversite konseyi kurulabilmesi için öngörülen kriterleri karşılamayan üniversitelerde ise mümkün olduğu kadar, kurumsal özerklik, şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkeleri ve Kurulun belirlediği standartlar çerçevesinde, senato ve üniversite yönetim kurullarına (aşağıda ilgili kısımlarda görüleceği üzere) yetki devri yapılması planlanmaktadır. Yeni kurulan veya kuruluşu üzerinden belli bir süre geçmemiş (örneğin 10 yıl) ve/veya öğretim üyesi sayısı belli bir sayıya ulaşmamış (örneğin 100) olan yükseköğretim kurumları ise kurumsallaşmakta olan yüksek öğretim kurumları olarak tavsif edilmektedir. Henüz kurumsallaşmasını tamamlayamamış bu üniversitelerin ise, bir yandan bulundukları ilin ve bölgenin, diğer yandan ülkenin ihtiyaçları doğrultusunda stratejik planlama ve kalite güvencesi süreçleri doğrultusunda yapılandırılmaları ve bu bağlamda kurumsallaşmalarını tamamlayana kadar Yükseköğretim Kurulu (ve ilgili kurum ve kuruluşlar) ile koordineli bir şekilde çalışmalarına devam etmeleri planlanmaktadır. 2. YÜKSEKÖĞRETİM KURUMUNUN YÖNETİMİNDEKİ ANA ORGANLAR Yükseköğretimin yeniden yapılandırılma sürecinde düzenlenmesi gereken en önemli alanlardan biri de üniversitelerin hangi ana organlar tarafından yönetileceği, bu organların nasıl belirleneceği konusudur. Bu çerçevede yükseköğretim kurumlarının rektörlük, senato, üniversite yönetim kurulu, fakülte, enstitü ve bölüm gibi temel organları, yönetici ve üyelerinin kompozisyonu, üniversite yönetim süreçlerindeki yetki, görev ve sorumlulukları aşağıdaki şekillerde formüle edilmektedir. Rektör Yeni yasa süreci ile ilgili yürütülen tartışmada devlet üniversitelerinde Rektör ün, profesör unvanına sahip olan öğretim üyeleri arasından 5 yıllığına atanması; Bir kişinin aynı devlet üniversitesinde üst üste iki defa rektörlük yapamaması; Bir devlet üniversitesinde üç bilim alanından (fen ve mühendislik bilimleri, sosyal ve beşeri bilimler, sağlık bilimleri olmak üzere) iki defa üst üste rektör seçilememesi önerilmektedir. Öğrenci sayısının 50.000 in üzerinde olduğu üniversitelerde 5 rektör 8
yardımcısı görevlendirilebilmesi tartışılmaktadır. Bu bağlamda rektörün görevleri, üniversiteyi stratejik planına ve performans programına, Yükseköğretim Kurulunun, üniversite senatosunun ve üniversite yönetim kurulunun kararlarına uygun olarak yönetmek; Senato ve üniversite yönetim kuruluna başkanlık etmek; Üniversite birimleri arasında düzenli ve uyumlu çalışmayı sağlamak; Üniversite tüzel kişiliğini temsil etmektir. Rektör atama süreçleri Rektör atama süreçleri, Üniversite Konseyi kurulan, kurumsallaşmış fakat konsey kurulmamış ve kurumsallaşmakta olan devlet üniversitelerinde farklı şekillerde işlemektedir. Üniversite Konseyi oluşturulan üniversitelerde rektör atama süreci, Üniversite Konseyi tarafından Rektör Adaylarını Belirleme Komisyonu marifetiyle yürütülür. Komisyonun belirlediği ve Konseyin onayladığı başvuru şartları ile ilana çıkılır. Komisyon, bu ilana başvurmuş profesör adaylar arasından gerekçesini belirterek 3 kişi belirler. Bu 3 kişiden biri, üniversite konseyi tarafından seçilir ve konsey başkanı tarafından atanır. Kurumsallaşmış fakat konsey kurulmamış üniversitelerdeki rektör atama süreçleri söz konusu olduğunda farklı alternatifler gündeme gelmektedir. Birinci alternatife göre bir Yükseköğretim Kurulu üyesi başkanlığında Rektör Adaylarını Belirleme Komisyonu oluşturulur. 2 komisyon üyesi Kurul tarafından, Yükseköğretim Kurulu üyeliği, rektörlük veya dekanlık yapmış öğretim üyeleri arasından seçilir. 3/4 üye, ilgili üniversite senatosu tarafından, farklı fakültelerden seçimle gelen kendi üyeleri arasından belirlenir. Bu 5/6 kişi tarafından: 1 üye, üniversitenin bulunduğu ildeki en çok vergi verenler ve/veya üniversiteye en çok bağışta bulunanlar arasından seçilir. 1 üye ise varsa ilgili üniversite mezunlarının kurduğu en çok üyeye sahip mezunlar derneğinin başkanından oluşur. Öğrenci konseyi başkanının bu sürece dahil olması da tartışılmaktadır. Komisyonun belirlediği, Kurulun onayladığı başvuru şartları ile ilana çıkılır. Komisyon, bu ilana başvurmuş profesör adaylar arasından gerekçesini belirterek 3 kişi belirler. Bu 3 kişiden biri, Kurul tarafından gizli oyla seçilerek atanır. 9
İkinci alternatife göre yukarıda tanımlanan Rektör Adaylarını Belirleme Komisyonu tarafından belirlenecek 3 kişi arasından Üniversitede yapılacak seçimde en çok oy alan kişi Kurul tarafından rektör atanır. Üçüncü alternatifte ise birkaç model söz konusudur. Bunlar arasında, A) ilk turda beşte üç oy aranan iki turlu seçim; B) aynı seçimde üniversite yönetim kurulu üyeleri, senatörler ve dekanların da seçilmesi; C) belli kesimlerin (Öğretim üyeleri, öğrenciler, idari personel, mezunlar) belli kotalarla ikinci seçmenleri (yüzde 50 öğretim üyesi, yüzde 25 dış paydaş, yüzde 25 iç paydaş- mezunlar, idari personel ve öğrenci) seçmesi gibi modeller tartışılmaktadır. Bu modellerde en çok oy alanın rektör olarak atanması veya en çok oy alan üç kişinin Kurula ya da Cumhurbaşkanına sunulması da tartışılmaktadır. Yeni kurulan veya kuruluşu üzerinden belli bir süre geçmemiş ve/veya öğretim üyesi sayısı belli bir sayıya ulaşmamış kurumsallaşmakta olan üniversitelerde ise Rektörün, Kurul tarafından yapılan ilan üzerine, başvuran adaylar arasından, Kurul tarafından seçilerek atanması düşünülmektedir. Vakıf üniversiteleri ve Özel üniversitelerde ise Rektörün, üniversite mütevelli heyeti tarafından teklif edilerek Kurul tarafından atanması öngörülmektedir. Senato Üniversitenin akademik konularda en üst karar organı olan Senato, her dönemde en az iki defa olmak üzere, rektörün çağrısı üzerine toplanır. Rektörün başkanlığında, rektör yardımcıları, dekanlar ve her fakülteden fakülte öğretim üyeleri tarafından 3 yıl için seçilecek birer öğretim üyesinden, enstitü müdürleri ve ayrıca meslek yüksekokulları müdürlerinin kendi aralarından seçeceği en fazla 3 müdürden, ve öğrenci temsilcisinden oluşur. Senatonun öngörülen görevleri arasında şunlar sayılabilir: Üniversitenin stratejik planını karara bağlamak; Üniversitenin akademik konularda çıkarabileceği yönetmelikleri kabul etmek; Üniversite bünyesinde fakülte, enstitü, araştırma enstitüsü ve konservatuar kurulmasını teklif etmek; Üniversite bünyesinde meslek yüksekokulu, araştırma veya uygulama merkezi, bölüm, anabilim ve ana sanat dalı ile bilim dalı ve sanat dalı kurulmasını karara bağlamak. 10
Üniversite Yönetim Kurulu Üniversitenin idari konularda en üst karar organı olan Üniversite Yönetim Kurulunun, rektörün başkanlığında dekanlar, enstitü müdürleri, konservatuar müdürü, meslek yüksekokulları müdürlerinin kendi aralarından seçeceği 1 müdür ve üniversite öğrenci temsilcisinden oluşması öngörülmektedir. Rektör yardımcıları oy hakkı olmaksızın toplantılara iştirak ederler. Görevleri arasında, Üniversite stratejik planını hazırlamak; Üniversitenin performans programını karara bağlamak; Üniversitenin her yıl düzenli olarak eğitim öğretim, araştırma, topluma hizmet faaliyetlerini belirlenen performans ilkelerine göre değerlendiren öz değerlendirme raporunu hazırlamak ve kamuoyuna açıklamak; Üniversitenin yatırım programını ve bütçe tasarısını hazırlamak; Akademik personelin atanmasını karara bağlamak sayılabilir. Fakülte Fakülte Yönetiminin ana organları, Dekan, Fakülte Yönetim Kurulu, Fakülte Kurulu ve yılda en az bir defa fakültenin kadrolu bütün öğretim elemanlarıyla toplanacak olan Akademik Kurul olarak öngörülmektedir. Dekan Temel görevleri fakülteyi üniversitenin stratejik planına ve performans programına; Senatonun, üniversite ve fakülte yönetim kurullarının kararlarına uygun olarak yönetmek olan Dekanın atanması Üniversite Konseyi olan ve olmayan devlet üniversitelerinde farklı şekillerde öngörülmektedir. Üniversite Konseyi olan Devlet Üniversitelerinde Dekan ilan üzerine başvuran profesör unvanına sahip adaylar arasından Konsey tarafından üç yıl süreyle atanır. Üniversite Konseyi, dekanın, başvuran adaylar arasından, fakültede kadrolu olarak görev yapan öğretim üyeleri tarafından seçilmesine de karar verebilir. Üniversite Konseyi Olmayan Devlet Üniversitelerinde ise üç alternatif üzerinde tartışılmaktadır. Birinci alternatifte Dekan, ilan üzerine başvuran profesör unvanına sahip adaylar arasından üniversite yönetim kurulu tarafından üç yıl süreyle atanır. İkinci alternatife göre üniversite yönetim kurulu, dekanın, başvuran adaylar arasından, fakültede kadrolu olarak görev yapan öğretim üyeleri tarafından seçilmesine karar 11
verebilir. Üçüncü alternatifte ise, Üniversite senatosu tarafından seçilen, Dekan Seçme Komisyonu tarafından belirlenen şartlar dahilinde internet sitesinde yapılan ilan üzerine başvuran profesör adaylar arasından seçilen 3 aday arasında fakültede kadrolu öğretim üyelerince yapılan seçimde en fazla oy alan kişi üniversite yönetim kurulu tarafından dekan olarak atanır. Üç yıl için atanan dekanlar aynı fakültede üst üste en fazla iki dönem görev yapabilir. Vakıf ve Özel yükseköğretim kurumlarında ise ilan ve müracaat şartı olmaksızın dekan doğrudan rektör tarafından atanır. Fakülte Yönetim Kurulu Fakültenin en üst idari ve akademik organı olan Fakülte Yönetim Kurulu, dekanın başkanlığında, dekanın ya da fakülte kurulunun belirleyeceği 3 veya 5 bölüm başkanı; Fakültede kadrolu profesör, doçent, yardımcı doçent ve diğer öğretim elemanlarının kendi aralarından seçeceği birer temsilci; ve fakülte öğrenci temsilcisinden oluşur. Bölüm sayısı dörtten az olan fakültelerde eksik kalan üyeler öğretim üyeleri arasından dekan tarafından atanır. Dekan yardımcıları oy hakkı olmaksızın toplantılara iştirak eder. Üyelerin görev süresi dekanın görev süresi ile sınırlıdır. Fakülte Yönetim Kurulu, fakültenin eğitim-öğretim, bilimsel araştırma ve yayın faaliyetleri ile bu faaliyetlerle ilgili esasları, plan ve programların uygulanmasını sağlamak, eğitim ve öğretim takviminin uygulanmasını temin etmek ve öğrencilerin kabulü, ders intibakları ve çıkarılmaları ile eğitim-öğretim ve sınavlara ait işlemler hakkında karar almakla mükelleftir. Fakülte Kurulu Yılda en az iki defa Dekanın çağrısı üzerine toplanması öngörülen Fakülte Kurulunun başlıca görevi, eğitim-öğretim, bilimsel araştırma ve yayım faaliyetleri ile bu faaliyetlerle ilgili esasları, plan ve programlara ilişkin fakülte yönetim kuruluna öneride bulunmak, görüş bildirmek olarak tanımlanmaktadır. Fakülte Kurulunun şu üyelerden oluşması öngörülmektedir: Dekanın başkanlığında, fakülteye bağlı bölüm başkanları ile profesörlerin kendi aralarından seçecekleri 3, doçentlerin kendi aralarından seçecekleri 2, yardımcı doçentlerin kendi aralarından seçecekleri 1 12
öğretim üyesi. Tek diploma programı olan fakültelerin bu uygulamanın dışında tutulması tartışılmaktadır. Enstitü Yeni sistemde iki tür enstitü öngörülmektedir: Lisansüstü Enstitüleri ve Araştırma Enstitüleri. Bir üniversitede, sosyal ve beşeri bilimler, sağlık bilimleri ile fen ve mühendislik bilimleri enstitüleri olmak üzere en fazla üç lisansüstü enstitü kurulabilmesi önerilmektedir. Enstitünün en üst yöneticisi olan enstitü müdürü, Üniversite Yönetim Kurulu tarafından öğretim üyeleri arasından üç yıl için atanır. Enstitü Yönetim Kurulu, müdürün başkanlığında, müdür yardımcıları ile üniversite yönetim kurulu tarafından kendi üyeleri dışından, varsa farklı fakültelerden seçilecek 7 öğretim üyesinden oluşur. Üyelerin görev süresi müdürün görev süresi ile sınırlıdır. Lisansüstü program teklifleri bölüm başkanları tarafından yapılır. Bir veya birden çok bölümün ortak olarak teklif ettiği disiplinler arası lisansüstü programlar için enstitü yönetim kurulu ilgili bölümlerden bir öğretim üyesini koordinatör olarak görevlendirir. Bölüm Bölüm başkanı, bölümün akademik derecesi en yüksek kadrolu öğretim üyesi arasından yine kadrolu öğretim üyelerinin oyları ile belirlenir ve Dekan tarafından 3 yıllığına atanır. Bölümün öğretim üyesi sayısının beşten az olması durumunda bölüm başkanı doğrudan dekan tarafından atanır. Bölümlerin altında anabilim veya ana sanat dalları kurulması halinde anabilim dalı veya ana sanat dalı başkanı, anabilim dalı veya ana sanat dalı öğretim üyeleri tarafından seçilir. Lisans düzeyinde doğrudan öğrenci alan fakültelerde bölüm kurulmaz. Meslek Yüksek Okullarının genel yapısı ve fonksiyonları aynı kalmakla birlikte, ülkenin ihtiyaç duyduğu önlisans düzeyinde yeterliliklere sahip, mesleki ve teknik insan gücünü yetiştirmek amacıyla, Türkiye Yüksekögretim Kurulu bünyesinde, Mesleki ve Teknik Eğitim Koordinatörlüğü (METEK) kurulması planlanmaktadır. 13
Türkiye Öğrenci Konseyi Sunulan hizmetler ile eğitim öğretim ortam ve şartlarının iyileştirilmesi, üniversite yaşamının kalitesinin arttırılması, öğrencilerin üniversite sonrası döneme hazırlanması amacıyla üniversite karar süreçlerine öğrencilerin katkılarının sağlanması amacıyla rektörlüğe önerilerde bulunmak gibi amaçlarla her üniversitede bir öğrenci konseyi oluşturulur. 3. YÜKSEKÖĞRETİM ALANININ KOORDİNASYONU VE ÜST-YÖNETİMİ Türkiye yükseköğretiminin yeniden yapılandırma süreci içerisinde en önemli tartışma başlıklarından biri de yükseköğretimin koordinasyonu ve üst-yönetiminin nasıl şekillendirileceği konusudur. Bu bağlamda Yükseköğretim Kurulu nun nasıl örgütleneceği ve işlevlendirileceği konusu gündeme gelmektedir. Halihazırda yapılan tartışmalarda Yükseköğretim Kurulu, Türkiye Yükseköğretim Kurulu olarak isimlendirilmekte ve üç organdan müteşekkil bir yapıya kavuşturulmaktadır. Türkiye yükseköğretim üst-yönetimi bağlamında Üniversitelerarası Kurul un bir akademik danışma kurumu olarak faaliyet gösterecek Rektörler Kurulu na dönüştürülmesi ve bunun yanında daha geniş bir danışma birimi olarak Yükseköğretim Şurası adıyla yeni bir yapı oluşturulması öngörülmektedir. Türkiye Yükseköğretim Kurulu Türkiye Yükseköğretim Kurulu, Genel Kurul, Yürütme Kurulu ve Başkanlık olmak üzere 3 organdan müteşekkil yapısını muhafaza etmektedir. Bu yeni yapıda, Türkiye Yükseköğretim Kurulu nun bir kurum gibi yapılandırılması, çalışanlarının yükseköğretim uzman yardımcılığı ve yükseköğretim uzmanlığı şeklinde örgütlendiği bir yapı öngörülmektedir. Yükseköğretim Genel Kurulu Kurulun en üst karar organıdır ve başkan dâhil 20/21 üyeden oluşur. Çeşitlilik, akademik ve bilimsel özgürlük, kurumsal özerklik, şeffaflık, hesap verilebilirlik, rekabet, kaynak kullanımında esneklik ve kaliteyi esas alarak 14
aşağıdaki görevleri ifa etmesi tartışılmaktadır: Yükseköğretim kurumlarının kurulması, birleştirilmesi veya kapatılması için Bakanlar Kuruluna teklifte bulunmak; ulusal yeterlilikleri belirlemek, yurtiçinden ve yurtdışından öğrenci kabulü, değişimi, ortak dereceler, dikey ve yatay geçiş için gerekli düzenlemeleri yapmak; yükseköğretim kurumlarının öğrenci kontenjanlarını, bu konuyla ilgili ilke, usul ve esasları belirlemek; yurtdışından alınan akademik derece ve unvanların denkliğini yapmak ve öğretim elemanlarının yurtiçi ve yurtdışında yetiştirilmesini sağlamak; öğretim elemanı kadrolarını dengeli bir surette tespit etmek, rektörlerin disiplin işlerini yürütmek; erişimde fırsat eşitliğini sağlamak; üniversite rektörlüklerine aday göstermek; Yükseköğretim Şurası düzenlemek; merkezi veritabanı oluşturmak; ve performans ölçütlerini belirlemek. Yükseköğretim Genel Kurulu nun kompozisyonunun nasıl oluşturulacağı ile ilgili iki alternatif gündeme gelmektedir. Birinci alternatife göre 5 üye Cumhurbaşkanı, 5 üye Bakanlar Kurulu, 5 üye Rektörler Kurulu ve 5 üye TBMM tarafından seçilir. İkinci alternatife göre ise 7 üye Cumhurbaşkanı, 7 üye Bakanlar Kurulu ve 7 üye Rektörler Kurulu tarafından seçilir. Yürütme Kurulu nun Başkan ve 2 başkan vekili dâhil 9 kişiden oluşması öngörülmekte olup yapısı ve görevleri genel kurul üzerindeki tartışmalar etrafında şekillendirilecektir. Yürütme Kurulu üyelerinin sürekli görev yapmaları öngörülmektedir. Yükseköğretim üst yönetimi içerisinde Türkiye Yükseköğretim Kurulu gibi icracı bir organ yanında iki danışma organı yer almaktadır. Bunlar Rektörler Kurulu ve Yükseköğretim Şurası dır. 15