DARENDE CEViZLERİNİN (Juglans regia L.) SELEKSiYON YOLUYLA ISLAHI ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR

SAC Fen Bilinıleri Enst1tüsü Dergisi 9Ci1t, lsayı 2005 Darende Cevizlerinin (Juglans Regia L) Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerinde AraştırınalarÖBEYHAN DARENDE CEViZLERİNİN (Juglans regia L) SELEKSiYON YOLUYLA ISLAHI ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR ümer BEYHAN* 't\rage t l)arendc ilçesinde üç yıl süreyle yürütülen bu hsiyon çalışn1asında; yaklaşık 6000 ceviz ağacı lenerek 416 ağaçtan meyve örneği alınmış ve lardan 62 ceviz tipi ümitvar olarak seçilmiştir ı en bu tiplerde meyve ağırlığı 12391849 gr, iç, ll ğı 650988 gr, iç oranı 0/o 4206 67 73, kabuk ı lığa 066156 mm arasında değişmiştir tlerdc yağ o ra n ı (1<, 5000 75,61, protein oranı 0/o t kül oranı ise (Yo 210295 arasında değişmiştir ilen tipierin (y, 6866 sı protandrous, 0/o 2537' si )togynous, ve (y, 587 ise homogamous çiçeklenme ll i ü i gü s t e r ın i ş t i r llıtar Kelilue/er: Ceviz, Sert Kabuklu Meyveler, h,sele/(s( 'Oil, Po nı ol oj i t ra ct 'I' h is st u d v w as carried out to determine "' pro ınising \Valnut types on breeding by selection 'ng the 3 years in Darende In this study 416 types seh < tcd frorn about 6000 wild walnut trees and ruit sanıples was collected from these 62 watout types,ıs ret'onınıendcd as promising types from point of,u it quality characteristics In these selected types the fruit \\'eight ranged between 12391849 gr, kt rnel vveight 650988 gr, kernel percentage 4206 6,'2 (Yc, shell thickness 066156 mm, fat content "0007361 (Yo, protein content 11142372 /o and as h l orhent (1<,210295 o/o, flowering habits \vas drterrnined as protandrous 6866 /o, protogynous 2537 (Yc,, and homogamous 587 /o 'in selected types K ey JVord\ : Walnut,Nuts,Breedilıg, S eleeti on, Po nı ology ;, \Cı A ı ya; ı Meslek Yüksek Okulu, ( obeyhan@sakaryacdu tr ) I GİRİŞ Çoğu nıeyve türlerinde olduğu gibi, cevizin de anavatanı olan ve diğer ülkelere yayılmasında köpıü vazifesi gören ülkemiz, gününıüze kadar Ömer Seyhan, Sakarya Üniversitesi, Akyazı Meslek Yüksekokulu tohunıla yapılan yetiştiricilik sonucunda sayıları dört milyonu aşan bir ceviz ağacı varlığına sahip olmuştur [1,2,3,4] Gerek ağaç varlığı ve üretim, gerekse ıslah nıateryali olnıası bakınıından çok kıynıetli bir hazine diyebileceğinıiz bu ceviz zenginliği, dünyanın hiçbir ülkesinde bulunnıayan bir avantaj olarak karşıınızda durnıaktadır Buna karşılık, standart çeşitlerle bilinçli bir yetiştiricilik yapılmadığından,yani hem çeşitte, hem de yetiştiricilikte standardizasyon sağlanamadığından üretim ve pazarlamada bir takım problemlerle karşı laşı lnıaktadır Dolayısıyla nı evcut potansiyelden gereği gibi yararlanılamanıaktadır Bu soruna çözüm amacıyla ülkemizde cevizi tanıma ve ıslah etnıe amacına yönelik olarak ilk çalışmalar 1970'li yıllarda Marnıara Bölgesi'nde başlatılmış, 1980 'li yıllarda ŞEN tarafından Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesinde yürütülen seleksiyon çalışmalarıyla devanı etnıiş ve ülkenıizin değişik bölgelerinde halen bu çalışmalar devanı etnıektedir Islah çalışmaları için ilk adımlar diyebileceğinıiz bu çalışmalar varlığından ve kıynıetinden habersiz olduğumuz ceviz potansiyelinin ortaya konulması bakımından oldukça büyük bir önenıe sahiptir Bu çalışnıalar sonucunda, öyle çeşitler ortaya çıkartılnııştır ki; bu gün dünyada standart çeşit olarak yetişti ri le n çeşitlerden çok daha üstün özelliklere sahiptirler [5,6] Ulkenıizin sahip olduğu bu ceviz varlığının en önemli avantaj ı geniş bir genetik varyasyon oluşturmasından dolayı ıslah çalışmaları için zengin bir kaynak teşkil etmesidir Başlangıçta uzun zaman alan çalışmalar ve büyük ınasraflarla istenen özellikleri bünyesinde toplayan yeni bir genetik yapının elde editınesine yönelik ınelezleme çalışmaları yerine; tabii olarak hazır melezlennıiş bir kaynak içerisinden seleksiyon yoluyla 35

SAÜ Fen Bilinıleri Enstitüsü Dergisi 9Cilt, lsayı 2005 Darende Cevizlerinin (Juglans Regia L) Seleksiyon Yoh) Islahı Üzerinde AraştırnıalarÖBEYHA üstün özellikli tipierin scçilnıesi ve standart çeşit olarak kazandırılnıası gerek ülke ekononıisi, gerekse karlı bir nıeyvecilik için en kestirnıe yol olacaktır Dünyanın çeşitli yerlerinde standart çeşit olarak yetiştirilen Franquette, Parisienne, Cornc, Marbot Sorcnto, Sibişel ve Payne gibi çeşitler de seleksiyon yoluyla elde edilınişlerdir [7,8,9] Son uç ları n ı sunduğu nıu1 bu ça 1 ışnıa ü 1 keıııizi n sa h ip olduğu bu genetik kaynağı bütün açıklığıyla ortaya koynıakla beraber ben:tcr çalışnıaların ülke çapında yaygınlaştırılarak devanı ettirlnıesi ve sonuçlarının en kısa zanıanda uygulanıaya dönüştürülnıesi gerekliliğini de ortaya koynıu tur meyve ve iç ağırlıklan belirlenen ıneyvelerde 0 randıman fornıülü kullanılarak elde edilmiştir [6, 14] Iç oranı(% Rand) = Iç Ağırlığı K Meyve Ağır I ı ğı X 100 Kabuk kalınlığı 1 O ıneyvede kabuk ortasındaki kalınlığı 0,01 nını lik kunıpasla ölçülnıesiyle elde edilmişti: Meyve eni, nıeyve boyu ve nıeyve yüksekliği 0,01 mn duyarlı kunıpasla ölçülnıüştür Boyutları belirlene nıeyveler aşağıdaki şekil indeksi kullanılarak oval yuvarlak olarak iki gruba ayrılmışlardır Il MA'TERY AL VE METOD 11 Materval Ş eki 1 i nd ksi Meyve Boyu Meyve Eni+ Meyve Yüksekliği 2 Bu çal ışnıa Malatya iline bağlı Darende Ilçesinde yürütülnıü tl ir Ilçe sınırları içersinde tanıanı t tohumdan y etiştirilnıiş yaklaşık 12000 adet ceviz ağacı (Juglans regia L) bulunnıaktadır! 10] 19901993 Yılları arasında üç yıl süren çalışnıalar sonucunda nıevcut ceviz ağaçlarının 6000'den fazlasına ulaşılnıış, ön ineeıeıneler yapılarak örnek alınan 41 6 ceviz ağacında meyve ve ağaç özellikleri incelenerek üstün özellikli ünıitvar tipler belirlennıiştir 112 Metod Uç yıl üren bu çalışnıada daha önce yapılan seleksiyon çalışnıalarından farklı olarak nokta seleksiyon metodu uygulannıış, gözden kaçabilecek ağaç miktarını en aza i nd i rnıek anıacı yla hassas ve derinlenıesine bir inceleme yapılnııştır eleksiyon gezileri sırasında 6000 den fazla ceviz ağacı incelennıiş ve ön elemelerle 416 ağaçtan nıcy e örneği alınnııştır Örneklerin 200\i birinci yılda, 200\i ikinci yılda, kalan 16 ' s ı ise üçüncü yılda alınnııştır Alınan nıeyve örnekleri yeşil kabuktan ayrı ldıktan sonra gölge ortamda bir hafta süreyle kurutulnıuştur Kurutulan meyve örnekleri, nenı oranının honıojen alnıası için 30 C 'lık fırında 24 saat süreyle b ek leti 1 nı iştir [ 6,1 1, 12] Meyve örneklerindeki analizler birinci yıl alınanlarda 3 yıl, ikinci yıl alınanlarda 2 yıl, son yıl alınanlarda ise bir yıllık ortalanıa değerlerdir Ceviz tiplerinin değerlendirilnıesinde başlıca şu özellikler Lizc ri nde d urul nıuştu r II 1 1 Fiziksel Özellikler Kabuklu nıeyve ağırlığı 1 O meyvenin 01 graına duyarlı tera/ide teker teker tartılarak ortalanıalarının alınnıası suretiyle: iç ağırlıkları ise meyvelerin aynı sırayla k ı rı 1 ara k iç 1 eri ni n tartılıp ortalamaların ın alın nı as ı suretiyle b e l i rlennıiştir İç oranı (o/o Randıman) ortalanıa Ş eki I indeksi 1,25, den büyük olanlar "Oval" 1,25'deı küçük olanlar yuvarlak olarak isin1lendirilmiş [6,13,14] Meyve iriliğinin belirlenmesinde TSE Kabuklu Cevi Standardı kullanılınıştır [13] Buna göre, nıeyvc ş eki i yuvarlak olan cevizlerde çapı 2, mm ve yukarı olanlar extra, 2427 mm olanlar 1 sınıf 2024 nını olanlar ise 2 sınıf olarak değerlendirilmiştir Kabuk pürüzlülüğü, kabukta aynlnıa, kabuk rengi kabukta yapı n1a, dolu ve sağlam iç oranı, iç rengi, v danıarlılık durunıu, hacinı ve yoğunluklar, Ş tarafından belirlenen skalalara göre ölçülmüştür [614] 1112 Meyvelerde Kimyasal Özellikler Uç yıl sonuçlarına göre seçilen ilk 50 tipte yağ, protein kül ve nenı oranları o/o olarak tayin edilnıiştir Kjhelda nıetoduna göre alot tayini yapılmış ve elde edilen azo ıniktarı 6,25 ile çarpılarak % protein oranı hesaplanmıştı [ 15] Yağ oranları Soxholet ınetoduyla belirlenmişti [16] Kül tayinleri örneklerin kademeli olarak 200 C 'de 24 saat, 500600 C'de 6 saat yakılması suretiyl yapılmıştır Toplanı oranların 100 'der çıkarılnıasıyla diğer maddeler belirlenmiştir [6] 1113 Bitkisel Özellikler Çeşitlerin seçinıinde ağaçların verin1 durunılan hastah ve zarariara dayanıklılık dununlan, taç yapıları, çiçek özellikleri, çiçeklcnnıe tarihleri erkek ve dişi çiçek açın1 tarihleri, salkınıda meyve sayıjarı, Protogynous Protandrou: v' Hon1ogan1ous ağaçların oranları tespi edilıniştir[6] 36

"\l Fen Bılinılcri Enstitüsü Dergisi 9Cilt, lsayı 2005 Darende Cevizlerinin (Juglans Rcgia L) Seleksiyon Yoluyla fslahı Üzerinde AnıştırnıalarÖBEYHAN Il 1 4 'eşitlerin Seçilmesi ı scıreıı seleksiyon çalışn1aları sonunda birinci yılda, Lc, izden örnek alınarak n1cyvelerde fi?iksel ler yapılnııştır Analiz sonuçlarına göre, kabuklu ı 1 2 gl iç ağ ı r lı ğı i s e, ra n d ı nı an o/o 45, i n ai t1 na 11ck kaydı) la 60 gr dan ağır olan tipler ur Sayıları I 1 O olan bu ceviz tiplerinden ikinci niden örnek alınnııştır İlkbahar döneıninde bu ı,jğaç ve çiçek özellikleri bclirlenıniştir Ikinci ıt döncnıinde ise birinci yıldan seçilen tiplerle '00 ağaçtan ilk olarak nıeyve ön1eği ahnarak özellikleri bclirlennıiştir Bu belirlemeler bırinci yılın kriterlerine göre 80 ceviz tipi tekrar ılınınak LiLcre scçilıniştir Uçüncü yılda, daha önce liplerle birlikte 16 yeni tipten ilk olarak n1eyve ltlınnıı, önce seçilen tiplerden örnek alınıına cdiln1i tir Sonuçta tünı değerlerin ortalanıaları \c tartılı dcrl'cclcndirn1e nıetoduna göre 62 pı ti rnitv ar olarak seçiln1iştir [6] III,;\1 \ flirl\'li\ SONUÇLARI 111 Birinci Yıl Sonuçları ığaçlarının yoğun olduğu ilçe merkezine bağlı lerde yürütülen ilk yıl çalışınalan sonucunda 200 nıcyvc örnekleri alınnıış ve analizleri tır Ilk yıl örnek alınan ceviz tiplerinde elde ııeyve ve çiçek özellikleri topluca Tablo ı' de, tır Tablodan da görülebileceği gibi; ilk yıl ncn tiplerde ortalanıa meyve ağırlığı 13 30 gr olurken; iç ağ1rhğı 646 gr iç oranı o/o 4857, kabuk kalınlığı 125 mm, nıeyve boyu 4160 nım,nıeyve eni 3334 mm,meyve yüksekliği 3443 nını ve şekil indeksi 123 olarak belirlennıiştir Incelenen nıeyvelerin tanıarnı extra sı n ı fa girnıiş lerdir İncelenen bu tiplerde erkek ve dişi çiçekler 20 N isan07 Mayıs tarihleri arasında olgunlaşnıışlardır Ayrıca seçilen bu tipierin % 7402 si protandrous, o/o 1299 u protogynous ve %1299'u hoınogamous çiçeklenme öze ll i ği gösternıiştir 1112 İkinci Yıl Sonuçları İlçe nıerkezinin bir bölünıü ile nıerkeze yakın bazı köyterin tarandığı ikinci yıl seleksiyon gezileri sırasında da yine 200 ağaçtan yeni örnekler alınnıış ve analizleri yapılarak, çiçek özellikleri belirlennıiştir Bu örneklere ait nıeyve analiz sonuçları ile çiçeklenıne özellikleri ve bu özelliklerin değişinı aralıklaıı Tablo 2de verilnıiştir Buna göre ikinci yıl alınan örn klerde ortalanıa nıeyve ağırlığı ı 303 gr, iç ağırlığı 618 gr,iç oranı o/o 4743, kabuk kalınlığı 1 31 nını, nıeyve boyu 4081 mın,nıeyve eni 3265 ııını, nıeyve yüksekliği 3377 nını olurken rneyvelerin tanıanıt extra sınıfa girnıişlcrdir Erkek ve dişi çiçekler O 120 Mayıs tarihleri arasında olgunlaşnıışlardır Bu tipierin o/o 6042 sinde protandrous, % 3125 inde protogynous, o/o 833 ünde ise hon1ogamous çiçek yapısı gözlennıiştir ı ll) O ı 8" ı rı ncı yı ı ı üzellikler, 'c J\üırlıtq (ur) b Ç_ \ frırlığı (gr) t > ra n ı ( (X> ) Ht K e1lı n lı p ı ( ı n nı) : 'c Boyu (ıı1n1) h \ \ l' E ıı i ( n1ın) \! '(' )'üksekliği (n1n1) 'k i ı I ndeksi nce cncn \1 C\ \C lr i lio i & r 1 rkch Ç'içck Açn1a Tarihi D i (içek Açnıa Tarihi 1 > ro ta ıı dr o u s ( <X> ) Protognous (CX)) l lonıogan1ous CX)) 200 C ev ız T ıp ın e A ıt 0 rta ama Ortalama 1330 646 4857 125 4160 3334 3443 123 7402 1299 1299 M cyve ve ç,ıçe kö /C ıı kı ı erı ı ı c B ll Ö ze ıı kı ı en n D cğışını Ara ı ı k ı arı Değişim Aralığı minmax) 9002005 4061040 33956185 079211 33815240 269239 ı o 28704373 103160 20 Nisan07 Mayıs 20 Nisan07 Mayıs 37

SAÜ Fen Bilinıleri Enstitüsü Dergisi 9Cilt, 1 Sayı 2005 Darende Cevizlerinin (Juglans Regia L) Seleksiyon Yoluyla Islah ı Üzerinde AraştırmalarÖBEYHAN T a bl o 2 1 k ın cı Y ı 1 I nce enen cv ız ıpıne ı aama üzellikler ç k Ö ll' ki ı B Ö ll' ki D A 1 ki an 200C T A'tOrt 1 M eyve ve ıçe ze ı erı ı e u ze ı en n egışım ra ı Ortalama Meyve Ağırlığı (gr) 13 O İç Ağırlığı (gr) 618 İç Oranı (%) 4743 Kabuk Kalınlığı (mm) 131 Meyve Boyu (ının) 4081 Meyve Eni (nını) 3265 Meyve Yüksekliği (n1m) 3377 Şekil Indeksi 123 Meyve iriliği Erkek Çiçek Açnıa Tarihi Dişi Çiçek Açnıa Tarihi Protandrous(o/o) 6042 Protognous (0/o) 3125 Honıoganıous (o/o) 833 1113 Üçüncü Yıl Sonuçları Uçüncü yılda hasat dönen1inde 16 ağaçtan örnek alınarak analizleri yapılınış ve bu yıl elde edilen sonuçlar topluca Tab]o 3 'te veri]nıiştirson yıl örnek alınan tiplerde ortalaına nıeyve ağırlığı 1422 gr, iç T bl 3 U Y 1 1 16 C T A'tOrt I M Ö ll'kl ı B Ö ll'kl Değişim Aralığı (minmax) 8842131 410900 32146083 072218 34085300 26504 ı 30 28094114 102150 O l20 Mayıs O 120 Mayıs ağırlığı 745 gr, iç oranı % 5273, kabuk kalınlığı 109 mm, nıeyve boyu 4306 ının, meyve eni 35, ı 6 nı nı, n1eyve yüksekliği 3695 mm, ve şekil indeksi 119 olurken; tüın tiplerde n1eyveler sınıfa girn1işlerdir a o çuncu ı nce enen ev ız ıp ın e ı a anıa ey ve ze ı erı ı e Ll ze ı cnn D cgışım A ra ı arı Ozellikler ve A_ğırlığı (gr) Iç Ağırlığı (gr) r Iç Oranı (%) Kabuk Kalınlığı (mm) 'lu (m m) Y, Ş_s> Meyve Eni (ınnı) Meyve Yüksekliği (n1m) s _L _ Meyve Iriliği Ş e _ ill 9 Ortalama 1422 745 5273 109 4306 3516 3695 119 1 ki Değişim AI_alığı (mi max) ı 1 ı 61600 618988, 43436773 066133 39384456 32923725 34264026 102128 I I 14 Seçilen Tiplerde Fiziksel üzellikler Alınan nıeyve örneklerinde fiziksel özellikler olarak kabuklu meyve ağırlığı, iç ağırlığı, iç oranı, kabuk kalınlığı, nıeyve boyu, meyve eni, ıneyve yüksekliği, şekil indeksi,kabuk pürüzlülüğü, kabuk rengi, iç rengi, kabuktan ayrıln1a durumu, kabukta yapışma, dolu iç oranı, sağlam iç oranı, meyve iriliği, meyve iç hacıni, n1eyve ve iç yoğunluğu gibi özellikler belirlenıniştir Tartılı derecelendirme sistemine göre 62 ceviz tipi daha sonraki çalışnıalara materyal olması amacıyla ümitvar tip olarak belirlenn1iştir Seçilen tipiere ait bazı öneınli neyve özelliklerinin ortalaına değederi ile bu değerlere ait değişim aralıkları Tablo 4 'de; ayrıca bu tiplerden tartılı derecelendirnıede ilk 20 sıraya giren tipiere ait önen1li bazı fiziksel meyve özellikleri de Tablo 5 'de veril miştir Tablo 4 'den de görülebileceği gibi üınitvar görülerek seçilen 63 ceviz tipinde ortalama meyve ağırlığı 1491 gr, iç ağırlığı 753 gr, iç oranı % 5050, kabuk kalınlığı 1 18mm, n1eyve boyu 4278 mm, meyve eni 3468 mm, meyve yüksekliği 3611 ının, ve şekil indeksi 121 olarak belirl enmiştir Tüm tiplerde ıneyve irilikleri extra sınıfa ginniştir 38

S,\ C Fen Bılin1leri Enstitüsü Dergisi 9Cilt, I Sayı 2005 Darende Cevizlerinin (Juglans Regia L) Seleksiyon Yoluyla Islah ı Üzerinde AraştırmalarÖ BEYHAN L l?}o 4 Scç Ccvi T EJ _ j_ ı 0it Ortalama Mevve ÖLelli leri ile Bu Özelliklerin Değişim Araltkları < )zellikler Ortalama Değişim Aralığı (minmax) \1 c yy c Ağırlığ!J gr) 1491 1239 ı849 \ \ğırlığı (gr) 7 5 3 6 5 O 9 8 8 1 Oranı CX>) 5050 4206 6773,_,, ünık Kalın!ığı (nını) 118 066 156 c)\ e Boyu (nı nı) 4278 36 38 483 7 l ) ve _r! i (ı ı ) ' _,, ı 3 68 + 3082 3932 1 1 \',c Yü k s e k li ğ i ( nı nı) 3 6 ı 1 3 ı 8 8 3 9 3 2 Y ı l Inde ks i 12ı 102 142 \'\c lriliq i ' ' 1 _,,,,,,,_,,,,, _,,,,) lo 5 ince lend iğinde; tünı tiplerde kabuklu me yve lığı 1239 1849 gr, iç ağırlığı 650988 gr, iç oranı ") 066773 k ab u k kalınl ığı 066 ı 56 mm, meyve ı 36R8t837ınnı, nıeyve eni 30823932 ııncyvc yüksekliği 31883932 mnı, şekil indeksi _ 142 arasında de ğişinı gösternıiştir Şekil indeksine se çilen tiplcrin<yo 6935 i "Yuvarlak", % 3065 i \ ı l olarak dcğerlend irilnıiştirseçilen tipierin % "'2 sinde dış kabuk 'l)liz'',0/o 7419unda"Or1a", o/o 1129 unda purü/ lü" olın uştur Kabuk rengi 0/o 1774'ünde "Açık ",% 8064' ünde "Esnıer,, o/o 1 6ı 'inde "Koyu" olmuşturlç rengi, tipierin /o4 1 64 ünde "Açık Sarı", 0/o 5080'inde "Sarı", 0/o 766's ında ise "Kahverengi" olmuşturk abuktan ayrılma durumu o/o 7420' sinde "Kolay", % 2419' unda "Orta", o/o'16 ı' inde "Zor" olurken; seçilen tipierin heps inde sağlaın ve büz üşmeyen iç oranları % 80 in üzerinde bulunmuştur 1'\o 1\11 ey ve A oırlığı b ' (gr) Tablo S Seçilen Ceviz Tiplerinde Baz1 Önemli Fiziksel Meyve Özellikleri Iç Iç Ağırlığı (gr) Oranı (o/o) Kabuk Meyve Meyve Meyve Şekil Meyve Şekli Kalınlığı Boyu Eni Yüksekliği Indeksi (mm) (mm) ( 111111) (mm) f)\ 107 f)\266 ı);\ 40 1 1)/\ 402 l)\201 [)/\ 15 [)\35 I )1\ 406 :J)A 2 15 [) 369 40!\59 fl I) A 84 44 l) t\ 208 ı 752 1452 1438 1 43R ı 740 1705 18 49 1458 1708 16 88 16 20 13 73 ı 3 19 951 5428 80 ı 55 17 826 5744 884 6147 893 5132 851 499 ı 925 500 ı 988 6773 849 49 7 ı 902 5341 960 5925 7ı7 5220 769 5826 098 5065 3673 3884 136 OVAL 106 ı 295 3309 3564 125 OVAL 096 4456 3630 36 66 ı22 YUVARLAK 090 4294 35 38 3426 123 YUVARLAK ı ı 3 4146 37 ı 4 3882 109 YU VARLAK ı20 4239 3524 3822 115 YUVARLAK 103 42 16 3932 4120 105 YUVARLAK 066 4513 35 ı 5 3785 123 YUVARLAK 139 4079 361 o 38 ı 2 ıı o YU VARLAK 10 ı 468 7 3699 3939 ı23 YU VARLAK 088 4736 3857 4168 118 YUVARLAK 099 46 ı o 3556 385 1 124 YU VARLAK 098 407ı 3427 3537 ıı7 YUVARLAK 4DA260 ı3 14 732 5571 108 43 78 3256 3438 131 OVAL 4L DAJ53 14 76 758 5132 102 4400 3682 3826 117 YUVARLAK 1 44 DA403 ı 405 748 53 20 098 4078 3536 3784 11 7 YUVARLAK f ı l D!\ l 24 ı 604 870 5424 104 4483 3450 3704 125 OVAL,_ 44DAI6 1454 740 5089 111 4592 35 51 3683 117 OVAL r 44 DA54 ı 7 81 932 5230 121 4474 44 DAü 1 1445 7 ı 4 494 1 129 3995 3879 4058 1 ı3 YUVARLAK 3290 34 ı o 1 19 YUVARLAK 1115 Meyvelerde Kimyasal üzellikler Üç yı llık verilere göre ümitvar olarak seçilen tipler içersinden 50 ceviz ti pinin meyvelerinde, yağ, protein, kül ve nenı tayin leri yapılmış ve elde ed i len sonuçlara göre diğer maddeler o/o olarak hesaplanmıştır İlk 30 tipe ait toplu sonuçlar Tablo 6'da; özet sonuçlar ise Tablo 7'de sunulmuştur 39

SAÜ Fen Bilinıleri Enstitüsü Dergisi 9Cilt, lsavı 2005 Da ren de C\ \ i/1 eri n in ( J uglans Rcgia L) Seleksiyon Yoluyla lslölıı CILerinde AraştırnıalarÖBEYHAN Tablo 6 K i nı yasal Yapıları 1 nccknen 50 Cc' i1 Tipi ne Ait Orta Inma Değeri er ve Bu Değerlere Ait Değişi nı Aralı k ları Özellikler Ortalama 6378 Protein Oranı (o/tı) 1679 Kül Oranı Cllo) 242 Di cr Maddeler (0/o ı 7 11 Neın Oranı o/o) 327 50007361 1 114 2372 210295 7682892 180 706 Tablo 6 ve Tablo 7 den de görülebileceği gibi: incelenen tiplerde oı1alanıa yağ oranı o/o 63,78 olurken protein oranı o/o ı 6,79,kül oranı <X> 2,42, diğer nıaddclcr <Yc> 17,1 1,nenı oranı 0{>3,27 olarak bclirlcnnıiştir Tipiere göre yağ oranının /o 50,00 73,61, protein oranının %11,14 23,72, kül oranının o/o 2,10 2,95, diğer ınaddclerin oranının ' '<> 7,68 28,92, nem oranının ise c/u 1,R0706 arasında değiştiği belirlennıiştir Tablo 7 Seçilen B uı Ci!\ iz Tiplerinde Önemli Kimyasal Ö;clliklcıııı Dağılımı Tip No Yağ CX,) Protein (<X,) 44DAO ı 6443 1705 44DA02 6849 ı 895 44DA15 5575 19 19 44DA35 6234 1558 44DA54 59 ı 8 ı 436 44DA55 6595 1939 44DA84 6667 1712 44DA87 6237 1430 44DA107 6563 1566 44DA ı 24 6428 ı 702 44DA128 6271 145 ı 44DA201 5947 1870 44DA208 5378 1599 44DA2lS 6074 1764 44DA250 6268 153R 440/\253 6681 2004 44DA254 6880 ı 549 44DA266 5862 1360 ' 44DA353 59 ı 3 1955 44DA40 ı 6252 17 ı o K iii CX) J)iğrr M ad(of«,) Nem {0/o) 228 1624 350 2 ı o ı 046 402 268 2438 2,95 289 ı 9 ı 9 415 229 24 ı7 256 236 1230 293 268 ı 553 374 23 ı 2102 193 223 ı 648 397 238 ı 632 313 221 2057 237 237 ı 946 401 240 2783 272 276 ı 884 706 263 ı 9 31 347 2 12 ı 103 335 233 1388 246 229 2505 273 224 1908 367 238 ı 800 272 IJ I 6 Bitkisel Özellikler Sc çi le n tiplerde ağaçların gövde çevreleri 40350 c nı, gövde yükseklikleri 1,50500 c ın, tahınini yaşları 1 O l 50 yıl arasında değişmiştir Yan dalların verinıliliği ağaçların <Yo 47,44'nde o/oso den fazla, o/o 34,46'sında <Yo I 050 arasında olurken; o/o 18, lo'unda verimsiz olnıuştur Tiplerde hasat başingıcı Eylül ayının birinci haftası başlayarak Eki nı ayının birinci haftasına kadar devanı etnıiştir Seçilen tipierin % 68,66'sının protandrous, 0/o 25,37 'sin in protogynous, 0/o 5, 97 'sin i n ise honıogonıous çiçek yapısına sahip olduğu be 1 i rlennı iştir B u tip lerde i lk yı I erkek ve di şi çi çek ler, Nisan ayının son haftasıyla Mayıs ayının ilk haftasında, ikinci yıl ise 710 günlük bir geciknıeyle açnıışlardır IV T ARTlŞMA VE SONUÇ Bilindiği gibi ceviz tiplerinde kalitenin belirlennıesinde birinci derecede önem arz eden nıeyve özellikleri; kabuklu meyve ağırlığı, iç ağırlığı ve iç oran ıdır [ 6] Çalışmamız sonunda elde edilen değerleri ülken1izde ve yurtdışında yapılan çalışnıaların sonuçlarıyla karşılaştırdığınıızda, seçtiğinıiz tipierin bu özellikler bakınıuıdan oldukça ünıitvar oldukları açıkça görülnıektedir Nitckinı ŞEN tarafından yürütülen çalışnıada seçilen 26 tipin 24 ünde kabuklu nıcyve ağırlığı 13 granıın altında olurken; yalnız iki tipte 13 gratnın üzerine o lnıuştur Kabuklu nıeyve ağırlığı ortalanıası 1129 gr olarak belirlennıiştiraynı çalışnıada seçilen tiplerde iç ağırlığı 54086 ı gr arasında değişirken; bu değer ortalama 60 gr olarak 40

S \ C ı F c n B i 1 i nı! er i E n st i tü s ü D ergi s i 9 C i 1 t, 1 Say ı 2 O O 5 Darende Cevizlerinin (Juglans Regia L) Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerinde AraştırnıalarÖ BEYH/\N )tılunınuş tipierin cx> 85'inde bu değer 65 in altında 'lınu tur Tiplerde iç oranı <Y<> 4926 ile 0/o 6307 hında dcğişnıi ortalama iç oranı o/o 5492 )lıııuştur[6] Çalı nıanıızda ise seçilen 62 ceviz tipinden dccc üç tanesinin nıcyve ağırlığı 1309 gr 'den aşağı ı nt 0 o 95 ' inde 1 J O gr üzerinde olnıuştur Seçilen lerde ortalanıa ıncyve ağırlığı 149 1 olınuştur Iç ılıqı ortal<ıına 753 gr, seçilen tipierin tanıanıında iç ılığı 650 gr üz rindc olnıuştur Iç oranı bakınıından 1 edilen sonu<; lar ise ŞEN 'in sonuçlarına,qdır[6j Marnıara Bölgesinde yapılan çalışnıada, 20 L\'1 lnıi bu tiplerde nıeyve ağırlığı l 00 gr ile 218 gr, ırlığı 53 ilc ı O ı gr, iç oranları ibe 0/o 428 0/o ' arasında dcği nıiştir Seçtiğinıiz tiplerde elde edilen u lura göre ilk 20 sıraya giren tipierin hepsi bu Tlcı dcn üstündl'ır[6] Gerek ülkenıizde gerekse ı,jı ında yapılan seleksiyon çalışnıaları sonucunda l cıı vc standart yetiştiriciliği yapılan çeşitlerin nıeyve l c ö z c I I i k 1 c ri n i, c I d e ettiği nı i z ü nı i tv ar t i p 1 er 1 e ılt!itırdığııııız<ht: kabuklu nıeyvc ağırlığı, iç ağırlığı ı oranı hakıı11ıııdaıı Anıerika, Fransa, Ahııanya, J Polonya, ivl acaristan, Rusya ve Yugoslavya gibi \İ/ ) c i tiriciliğindc söz sahibi ülkelerde standart ak \ l'ti ıirilcn çc itlerin özellikleri bu çalışmada elde :n sonuçlardan daha düşüktür Ayrıca son 11 1ıılarda yurtdı ında yapılan seleksiyon ıııdlarında elde edilen yeni tipierin sonuçları da, bu ı lerc yakındır Nitekinı Yugoslavya'da yapılan bir ı na da s eç i k ıı tıp lerde, nıeyvc ağı ri ıkiarı 9 841300 ı ağırlıkları 50564 ı gr ve iç oranları o/o 4933 ;;J, arasında deği nıiştir[ı9] Polanya'da yapılan bir "ıııada nıcyve ağırlıkları 640 I 18 gr arasında ı ırkcn, iç oranları 0/o 3765250 arasında isnıiştir[20] Slovenya'da yapılan bir çalışmada ık ıı tipierin ıııcyve ağırlıkları 901 340 gr, iç ı rlıkları, 4536, 13 gr, iç oranları, o/o 429 15522 hında 1 12] Macaristan'da yapılan bir çalışnıada 1 leri 11 nıey\'c ağ ı rlı k ları 8381482 gr,, iç ağırlıklan _7790 gr İç oranları % 50085231[11] İtalya'da 1 p ıla n b i r ç a 1 ı n ı ada, çeşit I er d e ın ey ve ağ ır lı k 1 arı ı O, 92 1(>,10 gr, iç oranları ise % 41105310 arasında Lk'ğ i: ıııişt ir [ 8] Fransa' da standart çeşitlerin adaptasyonu Cl/erine yapılan bir çalışnıada meyve ağırlığının ı 000 1 075 gr iç ağırlığının 375495 gr, iç oranın % 3750 +600 arasında değişi nı gösterdiği kaydedilnıiştir[2ı] Yabancı ülkelerde yapılan diğer bütün çalışınaların sonuçları yukarıda önemli bir kaçını sunduğunıuz çal ışmaların sonuçlarına yak ı nd ır [22,23,24] Seçilen ceviz tipleriınizde kabuk kalınlığı 0,66 ınnı ile 1,56 nını arasında değişirken bu değer ortalaına 1, 18 mm olmuştur Bu değerler ŞEN ve OLEZ tarafından ülkenıizde yapı lan ça lışnıalarda elde edilen sonuçlara ve yurtdışında da yapılan çalışnıaların sonuçlarına yakınlık gösternıektedir Ayrıca yapılan bir çalışnıada kaliteli tiplerin kabuk kalınlığı 070 150 mnı arasında alnıası istennıektedir [25,26] Buna göre seçtiğinıiz tipierin 0/o 90' ı bu sınırlar içerisinde kalnıaktadır Seçilen tipierin tanıanıı ıneyve iriliği bakınınıdan TSE standartlarına göre extra sınıfına girnıişlerdir [ 13] Çalışına sonucunda tiplerde elde edilen kinıyasal analiz sonuçları da gerek yurt içi ve gerekse yurtdışında yapılan çalışnıa sonuçlarıyla uyu nı! udur Bizi nı tiplerde yağ oranlan o/o 5000 ile <yo 7361 arasında değişnıiştir ŞEN tarafından yapılan çalışnıada bu değer % 6302 72 ı 2 OLEZ tarafından yapılan çalışnıada <>;(> 5834 7254; Polonya' da yapılan bir çalışnıada % 55 O 700; Yugoslavya' da ki bir çalış nı ada o/o 610725, Ernıenistan'da ise cyo 550 700 oranında değişnıiştir [23,27] Protein oranları seçilen tiplerde % 1114 2372 arasında değiş nı iştir Yalova' da yapılan bir çalışnıada bu değer, % 97234; ŞEN tarafından yapı lan çalışmada, % 1608 %2527 arasında değişnıiştir Yurtdışında yapılan çeşitli çalışınalarda da bu değerlerin % 90 o/o240 arası nda değiştiği kaydedilmektedir [23,27] Çiçek1enıııe özelliği bakınınıdan seçilen tipierin /o 6866 'sı protondrous, % 2537'si protogynous, % 597 si ise honıoganıous yapı gösternıiştir Protandrous olan tiplerde erkek ve dişi çiçek olgun laşnıa1arı arasında 35 günlük bir fark tespit edilıııiştir Yugoslavya da yapılan bir çalışnıada seçilen tipierin taınamının protondrous [28], Ukrayna'da yürütülen bir çalışn1ada % 67'sinin protondrous, 0/o 33 'ünün ise Protogynous o ldukları bel i rlennıiştir [29] KAYNAKLAR r ı ı [2] Şcn,SM, Production And Economics Of Nut Crops Courses Booklets 1829 May Adana ı 998 Şen,SM Cevizlerde Önenıli Meyve Kalite Faktörleri Arasındaki Ilişkiler IMeyve Ağırlığı ile İç Ağırlığı Ye İç Oranı Arasındaki i lişkileratatürk Üniver Ziraat Fak Dergisi, 13 (3 4):112 1, Erzurum 1982 [3] [4] Şen,SM, Anatolia İs A Walnut Garden I InterCong On Walnuts Atatürk Central H ort Resarch EnstSept 1923,2 127 Yalova/Turkey, ı 988 Germain, E W alnut Breeding In France,Survey And Outland Canıptes Rendus DesScances De Acadenıie Agriculture De France 72:4, 25330 1, 9RefFRANCE ı986 41

SAÜFen Bilinıleri Enstitüsü Dcrgisı 9Cilt, lsayı 2005 Darende Ccvi7lerinin (Juglans Regia L) Seleksiyar YoJuyla lslahı C'zerindc AraştırınalarÖBEYHAJ\ [5] [6] Ölez,H, M arnıara Bö lgcsi Ccvizlerin in Seleksiyon Yoluyla Islahı Uzerindc Araştırnıalar Bahçe Kültürleri Araştırnın Ve Eğitin1 Merkezi Dergisi 4 ( l/4 ): 72 ı Y nlovn ı 97 ı Şen,S M, Kuzeydoğu Anadolu V c Doğu Karadeniz Bölgesi Cevizlerinin Seleksiyon Yoluyla Islahı U/crinde Araştırn1alar Atatürk Üniv Ziraat Fak Bahçe Bitkileri Tezi ErLuruın I 980 BöLDoktora [ 1 8] rı 9J MrtıD\1C, M Ogasanovıc,D, Bugarcıc, V, Korag M l9rr, Se leetion Of Walnuts In Yugoslavic: And Futurc Prospects I InterCong Or Walnuts /\tatürk Central Hort Resaren EnstScpt I 9 23, Yalova/Turkey, 1988 Paunovıc,S /\, The Walnut Cultıvars Selcctcd Fron1 lndıgenous Populatıons Of JRcgia L İn SerbiaSfrYugoslavia First [7] Gernıain,E, Walnut Production And lndustry In Europa,The Middlc East And North Afrıca,Nut Int Syınp ()f Walnut Prod Acta Hort Scpt2X4, l3 udapeşt I Iungary 1990 Productıon AndInd Near East And North [20] Pıc lo, 1\ C'zynczyk, A, Evaluatıon Of AıTRcur TechSeries l 3, Mafra Atatürk Cent HortRcsEnst June l 922J 19131 Sclcctcd 'Types Of Walnuts İn Poland First Int Syınp ()f Walnut Prod Acta Hort t [8] YA LOVA/TU RKEY ı 980 Radıcatı,L, V crgano,g,zann ı n ı,p, Yegetatıvc And Productıve Evaluatıon Of 19 Walnut Cultıvar [2 ı ] Scpt2X4, Budapeşt llungary, 1990 Gcrınain E Main Characteristics Of The Populations And Varıeties Of French In Pıanıontc (ltaly)fırst IntSynıp On \Valnut \Valnut (JRcgia L) I InterCong On [9] Prod Acta llortscpt 2529, Budape thungary 1990 H su, W, Y,Chu,Il, Y H u,g L, I nıproved Walnut [221 \V alnuts J\ tatürk Central Hort Resarch EııstScpt 1 9 23, Yalova/Turkey 1988 Granahan/ 1, Forde,I1 I,Snyder,R G,Sıbbert Varieties For Our Country Obtained By Selection, G S, vv ılnur, R J I as ey,j,ramos,d Tulare [ ı O] [ ı ı ] Studies Of Superior lndıvidual Plants In Nonpicncheng In The Fenyang District Of Shinasi Pl Breeding Abs 39(2),448 (33 1 0) 1 96Q A non i nı, Tarını Il M üdürlüğü Istatistik leri Malatya I 999 Szentıvanyı, P, Brceding Early Fruiting High [ 23 ] Persiaıı Walnut, Hortscience 27(), l X() 1 X7, ı 992 REVIN,/\ i\, Selection Of Walnut Varieties I n Ci i ınce ı 1 l n ter Cong On W alnuts Atatürk ('cntral Hort Resareh EnstSept 1923, YALC)YA/TURKEY 1988 [ı 2] Producing Walnut Cultıvars Leafıng After Late Spring FrostsFirst Int Synıp Of Walnut Prod Acta I I ort Sept2529, BudapeştHungary 1990 Solar,A, Phenolgical And Ponıological [24] Jeleııkovıc, T, Sonıe Characteristics Of Sclectcd Ecotypes Of Walnut In The Fnıit,Piant Brceding Abst Yo145,No5 313, 1975 Charactcristics Of Walnut Cultivars İn [25] Stnh'fYc,MdnıchıkGG,Boltıvds, VS, Qualıty Northcastcrn Slovenia First Int Synıp Of Ch araeter istic Of The Fruit Of Some Forms [ 13] lı 4] Walnut Prod Acta Hort Scpt284 293, Budapeştl lungary l 990, Anoninı,,TSEKabuklu Ceviz Standardı TS 1275 Ankara 1999 Anoninı, Walnut Descriptors For Walnut (Juglans [26] Of (J Rcgia L) Hort Abst Voi5X,No:9,6065525 1988 Zhadan \IM,Strukov,MV Breeding Walnut ror Fruit Size,Plant Breeding Abst V o 1 :4 7, N <Y 1 1, 9 ı 8 ı O 8 O 5 1 9 77 [ 1 5] Regia L)İnternational Plant Geneticresources Instituc Ipgrı : Ronıe Italy 1994 Bayrald ı, F, Toprak Ve Bitki Analizleri Ondokuz Mayıs ÜniversitesiZiraat FakYay [27] EsayaııG S Barsegyan,RM, Cheınİcal Conıposition And Medicinal ınıportance Of Nu ts or C1cntral Arnıen iahort Abst Vol:54 No: I 0,6636857,1 984 No: ı 7 (J Ch Schouwenburg' dan Çeviri ) Sanısun 1987 [28] Mrtıo\ c,m,bugarcıc,v, Ogasanovıc,D, Selectin Of Walnuts And Characteristics Of Selected [ 1 6] [ 1 7] Akyüz,N, Kaya İ, Gıda Kinıyası Laboratuarı Ders NotlarıYüzüncü Yıl ÜnivFenEdeb Fak Kinıya Böl Yan 1992 Serr, EF, Selecting Suitable Walnut Yarieties Calıfornia Agricultural Experiınental Station Leat 1 44,Davi s,calı fonı ia, U SA 1962 [29] Typcs I lntercong On Walnuts Atatürk Central tlort Resarch EnstSept 1923, Yalova/Turkey 1 988 Yadrov,AA,Zının,G V Dunaeva,LA, Dichoganıy And Fruit Production In Walnut Plant Breed Abst Vol:55 No:9, 792 7221, 1985 42