Yeşilırmak ve Kızılırmak Nehirlerinde Su Kalite Kriterleri YEŞİLIRMAK VE KIZILIRMAK NEHİRLERİNDE SU KALİTE KRİTERLERİNİN İNCELENMESİ Ali ALKAN 1, Serkan SERDAR 1, Bayram ZENGİN 1 1 Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Konuşmacı: Ali Alkan-Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Trabzon Giriş Proje kapsamında mersin balıklarının muhtemel yaşam ve üreme alanları olan Kızılırmak ve Yeşilırmak nehirlerinde su kalite kriterlerinin izlenmesi amacıyla belirlenmiş bazı parametreler takip edilmektedir. Projenin başlangıç tarihi olan 26 yılının Nisan ayından itibaren iki aylık periyotlarla arazi örneklemesi yapılmaktadır. Bugüne kadar toplam 15 çalışma yapılmıştır. Proje başlangıcında nehirlerin mevcut durumları gözönüne alınarak ölçüm ve örnekleme istasyonları tespit edilmiştir. Çalışma yapılan nehirlerde barajların ve taşkın önleme setlerinin mevcut olması çalışma alanının sınırlanmasına neden olmuştur. Bu sınırlamalar nedeniyle Kızılırmak üzerinde iki, Yeşilırmak üzerinde üç adet istasyon tespit edilmiştir. İstasyonlara ait bilgiler aşağıda verilmiştir Kızılırmak İstasyon Bilgileri: Kızılırmak üzerinde baraj ve denize kadar olan mesafede kıyı ile mersin balıklarının geçişini engelleyen bent bölgelerinde iki istasyon belirlenmiştir. Tablo 1. Kızılırmak istasyon bilgileri ve koordinatlar. İstasyon No Koodinat Açıklama 41 43 684 N 35 57 636 E 41 37 867 N 35 54 887 E Kızılırmak Nehir Ağzı Taşkın Önleme Bentinin Altı Şekil 1. Kızılırmak Nehir Ağzı ( İstasyonu) ve Bafra Köprüsü aşağısında taşkın önleme amaçlı yapılmış bir bent ( İstasyonu). 64
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 3-31 Ekim 28 Yeşilırmak İstasyon Bilgileri: : Yeşilırmak üzerinde Suat Uğurlu Baraj bölgesinden denize kadar olan mesafede üç istasyon belirlenmiştir. Tablo 2. Yeşilırmak istasyon bilgileri ve koordinatlar. İstasyon No Koodinat Açıklama Y1 41 22 358 N 36 39 471 E Yeşilırmak Nehir Ağzı Y2 41 15 789 N 36 4 891 E Durakbaşı Köyü Mevkii Y3 41 4 865 N 36 4 426 E Suat Uğurlu Barajı Altı Şekil 2. Yeşilırmak Nehir Ağzı, (Y1 İstasyonu) Yeşilırmak Durakbaşı Köyü Mevkii ve (Y2 İstasyonu) Suat Uğurlu Barajı Altı (Y3 İstasyonu) Tablo 3. Proje kapsamında ölçüm ve örneklemelerin yapıldığı tarihler. 1. Çalışma Dönemi : Nisan 26 9. Çalışma Dönemi : Eylül 27 2. Çalışma Dönemi : Haziran 26 1. Çalışma Dönemi: Kasım 27 3. Çalışma Dönemi : Eylül 26 11. Çalışma Dönemi: Ocak 28 4. Çalışma Dönemi : Kasım 26 12. Çalışma Dönemi: Mart 28 5. Çalışma Dönemi : Ocak 27 13. Çalışma Dönemi: Mayıs 28 6. Çalışma Dönemi : Mart 27 14. Çalışma Dönemi: Ağustos 28 7. Çalışma Dönemi : Mayıs 27 15. Çalışma Dönemi: Ekim 28 8. Çalışma Dönemi : Temmuz 27 Elde Edilen Bulgular Proje süresince yapılan ölçüm ve örneklemelerde parametreler üzerine etki eden faktörlerin başında nehirlerdeki su akış rejimlerinin düzensizliği gtelmektedir. Proje süresince Kızılırmak nehrinde sıcaklık en düşük 5.6 C ile Ocak 28 ayında istasyonunda, en yüksek 24.5 C ile Mayıs 27 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin çalışma dönemleri boyunca ortalama su sıcaklılığı 15.2 C olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde sıcaklık en düşük 3.61 C ile Ocak 28 ayında Y3 istasyonunda, en yüksek 27.6 C ile Eylül 27 ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin çalışma dönemleri boyunca ortalama su sıcaklılığı 15.8 C olarak tespit edilmiştir. 65
Yeşilırmak ve Kızılırmak Nehirlerinde Su Kalite Kriterleri Tablo 4. Ölçüm ve analizlerde kullanılan yöntemler aşağıda verilmiştir. PARAMETRE Sıcaklık E. İletkenlik ph Çözünmüş Oksijen Permanganat İndeksi Toplam Sertlik Askıda Katı Madde Nitrat Nitrit Amonyak Sülfat Ağır Metaller YSİ 556 Su Analiz Seti ANALIZ METOTLARI Winkler Metodu İle Titrimetrik Permanganat İle Titrimetrik EDTA İle Titrimetrik Gravimetrik Yöntemle Kadmiyum İndirgeme Metot Diazolama Metot Spektrofotometrik Salisilat Metot Turbidimetrik Metot GBC 95 Atomik Absorpsiyon Spektrofotometre 3 3 25 25 2 2 Sıcaklık 15 1 5 Şekil 3 Kızılırmak ve Yeşilırmak sıcaklık değerleri Sıcaklık 15 1 5 Şub.7 Ağu.7 Şub.8 Çözünmüş Oksijen değerlerinin Kızılırmak nehrinde minimum 7.4 mg/l ile Eylül 26 ayında istasyonunda, maksimum 11.58 mg/l ile Ocak 28 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin çalışma dönemleri boyunca ortalama Ç. Oksijen değeri 9.72 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum 5.93 mg/l ile Temmuz 27 ayında Y3 istasyonunda, maksimum 13.6 mg/l ile Ocak 28 ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Ç. Oksijen değeri 9.55 mg/l olarak tespit edilmiştir. Kızılırmak nehrinde ph değerlerinin minimum 7.1 ile Eylül 27 ayında istasyonunda, maksimum 8.7 ile Mart 28 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama ph değeri 8.3 olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum 7.1 ile Haziran 26 ayında Y1 istasyonunda, maksimum 8.29 ile Mart 27 ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama ph değeri 7.93 olarak tespit edilmiştir. 66
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 3-31 Ekim 28 E. İletkenlik değerlerinin, Kızılırmak nehrinde minimum 1.25 ms/cm ile Ocak 28 ayında istasyonunda, maksimum 2.95 ms/cm ile Mayıs 28 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama E. İletkenlik değeri 1.79 ms/cm olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum.29 ms/cm ile Ocak 28 ayında Y1, Y2 ve Y3 istasyonlarında, maksimum.71 ms/cm ile Mayıs 28 ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama E. İletkenlik değeri.45 ms/cm olarak tespit edilmiştir. 14 16 Çözünmüş Oksijen 12 1 8 6 4 2 Çözünmüş Oksijen 14 12 1 8 6 4 2 Şekil 4 Kızılırmak ve Yeşilırmak Çözünmüş oksijen değerleri 8,5 8,5 8, 8, ph 7,5 7, 6,5 6, 5,5 5, Şekil 5. Kızılırmak ve Yeşilırmak ph değerleri ph 7,5 7, 6,5 6, 5,5 5, 2,5 2,5 E. İletkenlik 2, 1,5 E. İletkenlik 67 2, 1,5 Şekil 6. Kızılırmak ve Yeşilırmak Elektrik İletkenliği değerleri
Yeşilırmak ve Kızılırmak Nehirlerinde Su Kalite Kriterleri Amonyak değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum <.2 mg/l ile Mart 28 ayında ve Ağustos 28 ayında istasyonunda, maksimum 1.9 mg/l ile Ocak 28 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Amonyak değeri.22 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum <.2 mg/l ile Eylül 26 ayında Y1 ve Y3 istasyonlarında, maksimum.42 mg/l ile Mart 27 ayında Y3 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Amonyak değeri.13 mg/l olarak tespit edilmiştir. Nitrat değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum.44 mg/l ile Kasım 27 ayında istasyonunda, maksimum 1.2 mg/l ile Haziran 26 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Nitrat değeri 3.1 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum.88 mg/l ile Eylül 27 ayında Y3 istasyonunda, maksimum 11.5 mg/l ile Nisan 26 ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Nitrat değeri 4.56 mg/l olarak tespit edilmiştir. Nitrit değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum.11 mg/l ile Mayıs 27 ayında istasyonunda, maksimum.135 mg/l ile Mart 28 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Nitrit değeri.42 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum.3 mg/l ile Mayıs 28 ayında Y3 istasyonunda, maksimum.197 mg/l ile Eylül 27 ayında Y1 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Nitrit değeri.46 mg/l olarak tespit edilmiştir.,8,8 Amonyak,3 Şekil 7. Kızılırmak ve Yeşilırmak amonyak değerleri 15, Amonyak,3 15, 12, 12, Nitrat 6, Şekil 8. Kızılırmak ve Yeşilırmak nitrat değerleri Nitrat 68 6,
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 3-31 Ekim 28,4,4 Nitrit,3,2,1 Şekil 9. Kızılırmak ve Yeşilırmak nitrit değerleri Nitrit,3,2,1 Fosfat değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum.3 mg/l ile Mayıs 27 ayında istasyonunda, maksimum 2.61 mg/l ile Kasım 26 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Fosfat değeri.56 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum.8 mg/l ile Ocak 28 ayında Y1 istasyonunda, maksimum 2.55 mg/l ile Kasım 26 ayında Y3 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Fosfat değeri.5 mg/l olarak tespit edilmiştir. Askıda Katı Madde değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum 1.5 mg/l ile Nisan 26 ayında istasyonunda, maksimum 52.6 mg/l ile Kasım 26 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama AKM değeri 12.21 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum.3 mg/l ile Kasım 27 ayında Y3 istasyonunda, maksimum 75.6 mg/l ile Haziran 26 ayında Y1 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama AKM değeri 11.13 mg/l olarak tespit edilmiştir. Permanganat İndeksi değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum 1.38 mg/l ile Nisan 26 ayında istasyonunda, maksimum 4.4 mg/l ile Ağustos 28 ayında istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Permanganat İndeksi değeri 2.44 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum 1.3 mg/l ile Mayıs 28 ayında Y3 istasyonunda, maksimum 5.18 mg/l ile Kasım 27 ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama Permanganat İndeksi değeri 2.33 mg/l olarak tespit edilmiştir. 2,5 2,5 Fosfat 2, 1,5 Şekil 1. Kızılırmak ve Yeşilırmak fosfat değerleri Fosfat 69 2, 1,5
Yeşilırmak ve Kızılırmak Nehirlerinde Su Kalite Kriterleri 1 9 8 7 1 9 8 7 6 6 AKM 5 4 3 2 1 AKM 5 4 3 2 1 Şekil 11. Kızılırmak ve Yeşilırmak askıda katı madde değerleri 1 1 Permanganat İndeksi 8, 7, 6, 5, 4, 2, Permanganat İndeksi 8, 7, 6, 5, 4, 2, Şekil 12. Kızılırmak ve Yeşilırmak permanganat indeksi değerleri Toplam Sertlik değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum 37.5 F S ile Ocak 28 ayında ve istasyonlarında, maksimum 5 F S ile Mayıs 28 ayında ve istasyonlarında ölçülmüştür. Nehrin ortalama toplam sertlik değeri 44.92 F S olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum 15. F S ile Nisan 26 ve Mayıs 28 aylarında Y1 istasyonunda, maksimum 29. F S ile 28 Mart ayında Y2 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama toplam sertlik değeri 2.17 F S olarak tespit edilmiştir. Sülfat değerleri, Kızılırmak nehrinde minimum 142. mg/l ile Nisan 26 ayında istasyonunda, maksimum 475. mg/l ile Eylül, Kasım 27 ve Ocak 28 ayında istasyonunda, 27 Kasım ayında ise istasyonlarında ölçülmüştür. Nehrin ortalama Sülfat değeri 373.8 mg/l olarak tespit edilmiştir. Yeşilırmak nehrinde minimum 33. mg/l ile Haziran 26 aylarında Y2 istasyonunda, maksimum 64. mg/l ile Nisan 26 ayında Y3 istasyonunda ölçülmüştür. Nehrin ortalama sülfat değeri 48.2 mg/l olarak tespit edilmiştir. 7
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 3-31 Ekim 28 6 6 5 5 Toplam Sertlik 4 3 2 1 Toplam Sertlik 4 3 2 1 Şekil 13. Kızılırmak ve Yeşilırmak toplam sertlik değerleri 5 5 4 4 Sülfat 3 2 1 Şekil 14. Kızılırmak ve Yeşilırmak sülfat değerleri Sülfat 3 2 1 Yapılan ölçümlerde elde edilen değerler mersin balıkları yetiştiricilik kriterleri ile kıyaslanarak Tablo 5 te verilmiştir. Proje kapsamında bazı ağır metal anlizleri de yapılmış olup bundan sonraki aşamada sediment örneklerinde metal analizlerinin yapılması planlanmaktadır. Ağır metallere ilişkin sonuçlar Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 5 Kızılırmak ve Yeşilırmak bazı su kalite kriterleri Parametreler Mersin Balığı Yetiştiriciliği İçin Minumum-Maksimum Değerler Aranan Su Kalite Kriterleri* Kızılırmak Yeşilırmak Sıcaklık ( C) 7-25 5.6-24.5 3.6-27.6 ph 6.5 8.5 7. - 8.7 7. - 8.3 Ç.Oksijen (mg/l) > 4 7.4-11.5 5.9-13.6 E. İletkenlik (ms/cm) 1.25-2.95.29 -.71 Amonyak NH3 (mg/l).1.2 <.2-1.9 <.2 -.42 Nitrat NO3 (mg/l) < 4.44-1.2.88-11.5 Nitrit NO2 (mg/l) <.5.11 -.135.3 -.197 Sülfat SO4 (mg/l) 142-475 33-64 o-fosfat PO4 (mg/l) < 1.3-2.61.8-2.55 Permanganat İndeksi (mg/l) 1.38-4.4 1.3-5.18 Askıda Katı Madde (mg/l) 5-8 1.5-52.6.3-75.6 Toplam Sertlik (F S) 5-4 37.5-5 15-29 * : Su ürünleri yetiştiriciliği yönetmeliği 27; Mims, S. D., 22. Production of Sturgeon, Southern Regional Aquaculture Center,SRAC Publication No. 72 71
Yeşilırmak ve Kızılırmak Nehirlerinde Su Kalite Kriterleri Tablo 6 Kızılırmak ve Yeşilırmak ağırmetal değerleri Mersin Balığı Ortalama Değerler Ağır Metaller Yetiştiriciliği Su Kızılırmak Yeşilırmak (ppb) Kalite Kriterleri* Mangan 1 23.6 38.5 71.8 57 19.9 Demir 5 19.9 233.4 59.9 257.8 1.8 Çinko 1 25.7 9 7.2 8.4 7.9 Arsenik 1.6.8.7.9.8 Civa 5 < 1 < 1 < 1 < 1 < 1 Bakır 1 4.1 4.1 6.1 3.7 2.7 Kurşun 1 1.3 1.5 1.1 1.3 1.3 Kadmiyum 3.2.2.3.3.2 * : Su ürünleri yetiştiriciliği yönetmeliği 27; Mims, S. D., 22. Production of Sturgeon, Southern Regional Aquaculture Center,SRAC Publication No. 72 Nehirler üzerinde gerçekleştirilen faaliyetlerin (belirtilen sebeplerler debilerdeki değişimler, kum çakıl alımlar vb) nehir ekosistemleri üzerine birçok parametreden daha çok etki gösterdiği düşünülmektedir. Bununla birlikte özellikle Yeşılırmak nehrinin evsel katı atıklarla kirletildiği bilinen bir gerçektir. Örneklemelerin iki aylık periyotlarla yapılmış olması yılın bazı dönemlerinde gerçekleşen problemlerin tespitini güçleştirmektedir. Soru Cevap: Yrd. Doç. Dr. Ekrem Buhan: Ben sonuçlara şaşırdım. Oksijen ve sıcaklık değerleri her iki istasyonda da hemen hemen aynı çıkıyor. Demeki burada termoklin oluşmuyor. Çünkü barajdan çıkan su barajın altından çıkıyor. Eğer termoklin tabakası oluşsaydı, su sıcaklığında farklılık olması gerekirdi. Bunula bağlantılı olarak sormak istiyorum. Yumurtanın bu sıcaklıklarda açılması için ne kadar zaman gerekiyor? Barajlarda o kadar değişken bir su rejimi var ki bundan dolayı balık nehire girse bile yumurta bırakması ve bu yumurtalardan larva çıkması ve büyümesi için çok büyük sorunlar var. Dr. Atilla Özdemir: Ben bu yaklaşıma katılmıyorum. Şöyleki, balıkların doğal ortamdaki davranışlarını kültür ortamındaki davranışlarıyla karşılaştırmak çok zordur. Sıcaklığın, bırakalım bir ayı bir günü veya yarım gün için de bile değişmesinden dolayı burda inkübasyon ve büyüme olmaz diyemeyiz. Bunu diyebilemek için habitatdaki değişimi çok iyi takip etmeniz gerekir. Prof. Dr. Sedat Yerli: Her iki akarsu kaynağının mersin balıkları açısından irdeliyorsak, su kütlesinin de irdelenmesi gerekiyor. Ne zaman azalıyor ve ne zaman çoğalıyor bunları bilmemiz gerekiyor. Akarsu rejimi sürekli değişebilir. Bunu da işbirliği yaparak belirlenebilir. Diğer taraftan analizlerde DR2 kullanılmış. Hala DR2 kullanılıyor mu? Ali Alkan: Bu konsantrasyonlar için kulanilabilir. Zaur Salmanov: Karadeniz de bulunan mersin balıklarını hangi aylarda ve sıcaklıklarda nehirlere girdiği bellidir. Arkadaşın dediği gibi gün içinde su sıcaklığı değişiyorsa embiryonun gelişmesine olumsuz etkisi olabilir. Ama hocamın buyurduğu gibi bu işte hiç mümkünsüz gibi değildir. Diyelim ki nehirde 1 tane mersin balığı var. Yüzü de aynı gün ve aynı zamanda yumurta bırakmıyor. Farklı zamanlarda yumurta bırakırlar. Balıkların nehire girdiği ayda örneğin mayıs ayında göstergelerin izlenmesi daha doğru olur. 72
Mersin Balığı Koruma Stratejisi ve Üretim Çalıştayı 3-31 Ekim 28 Ali Alkan: Sanırım sıcaklık değişimleri biraz yanlış anlaşıldı. Bu sıcaklık değişimleri çalışma süresince yıllar itibariyle görülen aylık ortalama değişimlerdir. Dr. İlker Z. Kurtoğlu: Bu projede amacımız durum tespitiydi. Deniz ve nehirlerimizdeki durumu belirledikten sonra elde ettiğimiz verileri ilgili kurumlara sunmaktı. Aslında Ekrem beyin söyledikleri Serap Hanımın sunusunda söyledikleri ve bizim burda söylediklerimiz ile olaya aynı yerden bakıyoruz. Projede elde edilen verilerin ilgili kuruluşlara bir şekilde iletilmesi gerekiyor. İlgili kuruluşların balıkların nehirlere girdiği ve yumurta bıraktığı dönemlerde su rejimi üzerinde gerekli hassasiyeti göstermeleri gerekiyor. Dr. Mehmet Ulupınar: Geçtiğimiz yılarda su kanunu çıkarılmasıyla ilgili bizden görüş sorulmuştu. Kanun taslağını incelediğimizde suyun kullanımıyla ilgili önceliklerin olduğu görülmekteydi. Balıkların önceliğinin sonuncu sırada olduğunu gördük. Dolayısıyla şöyle bir şey var. Türkiye de akarsular genellikle enerji öncelikli kullanılıyor. Daha sonra sulama ve içme suyu olarak sıralama devam ediyor. Su ürünlerinin ülke ekonomisine katkısı çok düşük %3 gibi olduğundan su ürünleri yetiştiriciliği ve koruma adına biyolojik çeşitliliğe birinci öncelik verilmiyor. Dr. Mustafa Zengin: Ben tekrar Yeşilırmak üzerinde konuşacağım. Çevre ve Orman Bakanlığı Yeşilırmak üzerinde bir çalışma yapıyor. Bu su rejimi açısından çok önemlidir. Balıklandırma çalışması da büyük ihtimalle burada yapılacaktır. Sonuç olarak Yeşilırmağın rehabilitasyonu, özellikle üreme döneminde su rejiminin düzenlenmesi çok önemlidir. Ramazan Çelebi: 138 sayılı su ürünleri kanunun ön gördüğü koşullar yerine getirilmek kaydıyla nehirler üzerine kurulacak yapılara izin verilir. Malesef görülüyorki bu kanunun ön gördüğü koşullar gerçekleşmeden gerekli raporlar veriliyor. 73