1 19. YÜZYILIN SONLARINDA BOLU DA EĞİTİM VE BOLULU EĞİTİMCİ MUALLİM CEVDET Bahri Ata * GİRİŞ Bu bildiride 19. yüzyılın sonlarında Bolu nun eğitim durumuna ilişkin genel bilgiler verildikten sonra, Bolu nun yetiştirdiği değerli eğitimci, tarihçi ve arşivci Muallim Cevdet in Bolu da başlayıp, Bakü ye kadar uzanan ve İstanbul da sona eren öğrenim ve öğretim yaşantısı ele alınacaktır. Bu çalışmayla, Bolu örneğinden hareketle, bir nebze olsun, Türk eğitim tarihine katkıda bulunmak amaçlanmaktadır. Osman Ergin, Faik Reşit Unat, Yahya Akyüz, Türk Eğitim tarihine ilişkin genel bilgiler vermektedirler. Zekai Konrapa nın Bolu Tarihi ve Halil Aytekin in İttihat Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi adlı çalışmalarda özelde Bolu daki eğitim durumuna ilişkin bilgilere rastlanmaktadır. Bu çalışmada 1864-1908 tarihleri arasında Kastamonu ya bağlı sancak konumunda olan Bolu nun eğitim durumuna ilişkin en değerli istatistiki bilgiler içeren Kastamonu Salnameleri ve Muallim Cevdet in Yeni Nesil mecmuasındaki çocukluk ve öğretmenlik anıları kullanılmıştır. 19. yüzyılda Bolu merkez kazasındaki resmi ve özel olmak üzere iki tip okul bulunduğu dikkati çekmektedir. Resmi olarak, Bolu da bir zükûr ibtidâîsi (yani erkekler ilkokulu), bir inâs (yani kızlar), bir rüştiye ve bir idadi, bir de dâr-ül-muallimîn-i sıbyân bulunmaktadır. Özel okul olarak, iki önemli mahalle mektebi ve 15 medrese bulunmaktadır. Şimdi bunlar hakkında kısaca bilgi verelim.
2 A. RESMİ OKULLAR 1. İmaret Zükûr(Erkekler) İbtidâîsi Saffet Paşa nın Maarif Nazırlığı döneminde yürürlüğe konan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye nizamnamesine göre bu okullar 4 yıllık iken, 1891 de öğrenim süresi 3 yıla indirilmişti (Unat, 1964:40). İbtidâî ye üç yıllık ilkokul denebilir. İmaret İbtidâîsi İmaret camiinin avlusunda inşa edilmişti. İmaret İbtidâîsi 4 sınıflıydı. Öğrencinin en az 7 yaşında olması şartı aranırdı. 1890 yılında okulun başöğretmeni Ali Efendi, ikinci öğretmeni Emin Efendi, üçüncü öğretmeni, Tevfik Efendi, rık a öğretmeni Şerif Bey, Bevvâbı Mustafa Ağa, öğrenci sayısı 180 di. 1894 (H.1312) tarihli salnameye göre, bu okulun öğretmen kadrosu şöyledir; Emin Efendi, Tevfik Efendi, Hakkı Efendi, Hafız Durmuş Efendi, rık a öğretmeni M. Sabhi Efendi den oluşmaktadır. Öğrenci sayısı 193 dü (1312 Salnamesi, sf.228; Konrapa, 1964: 568). 1899(H. 1315) tarihli salnameye göre öğrenci sayısı 138 di. Öğretmenleri, Hacı Emin Efendi, Hafız Durmuş Efendi (ölm. 23 Temmuz 1907), Hafız Tevfik Efendi, Suphi ve Fevzi Beyler, Hakkı Efendi dir. Okulun baş öğretmeni Hacı Emin Efendi (ölm. 13 Temmuz 1917) dir. Emin Efendi, İdadi de aynı zamanda mümeyyizdir (Konrapa, 1964: 570). Yukarıda adı geçen Hafız Tevfik Efendi (ölm. 1922), Bolulu ünlü hattat Mehmet Emin Barın ın babası olup, bu okulda güzel yazı dersi vermektedir (Konrapa, 1964:568). Tevfik Efendi, sülüs derslerine ve ilmihal derslerine de girmektedir. Okulda el işi, müzik, beden eğitimi gibi dersler yoktur(konrapa, 1964: 571). 2. İnâs (Kızlar) Mektebi İnâs mektebi Tahir Hitit in evi yerinde bulunmaktaydı (Konrapa, 1964: 565).1890 tarihli salnameye göre, baş öğretmeni Mihriye Hanım, ikinci öğretmeni Fatma Hanım, bevvabesi Nazife Hanım, öğrenci sayısı 153 dü. * Abant İzzet Baysal Üniversitesi A.İ.İ.T Bölümü Okutmanı
3 1896 (H.1312) tarihinde başöğretmen Fatma Hanım, ikinci öğretmen Hafize hanım, İkinci öğretmen Habibe Hanım ve Fethiye Hanım dır. Hat muallimi Hacı Yusuf Efendi dir. Öğrenci sayısı 127 kişi oldu (1312 Salnamesi, sf. 228; Konrapa, 1964 :568). 1899 tarihli salnameye göre öğrenci sayısı 93 e düşmüştür. 3. Bolu Rüştiyesi Üç yıllık ilkokul üzerine okunan 3 yıllık okula Rüştiye denmekteydi. İstanbul da ilk rüştiye 1848 de açılmıştı. Vilayetlerde açılması ise 1853 de başlamıştır. 1869 Nizamnamesine göre, Rüştiye olabilmesi için en az 100 hane olması gerekmekteydi. Bu kural azınlıklar için de geçerliydi (Koçer, 1987:93; Unat, 1964:98). Konrapa, salnamelerden hareketle, Bolu sancağında ilk rüştiyenin açılması tarihi 1872 (H. 1289) olarak kabul edilmesi gerektiği görüşündedir. Rüştiyenin ilk öğretmeni Abdurrahman Zühtü Efendi di (ölm. 16 Nisan 1337) (Konrapa, 1964:425). 1872 de Bolu Rüştiyesi nin öğrenci sayısı 59, 1874 de 56, 1877 de 60 dı. 1881 de baş öğretmen Zühtü Efendi, ikinci öğretmen Arif Efendi, rık a öğretmeni Arif Efendi, Bevvab Mehmet Efendi, öğrenci sayısı 101 di. 1888 de baş öğretmen Abdurrahman Efendi, ikinci öğretmen ve sülüs öğretmeni Arif Efendi, rık a öğretmeni Abdülkadir Efendi öğrenci sayısı 75 di. 4. Bolu İdadisi: 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile ilköğretim düzeyinde müslüman ve azınlıkların ayrı ayrı okullarının olması gerektiği belirtilirken, ortaöğretim düzeyinde farklı bir politika izlenmişti. Bu bağlamda Müslüman ve Hıristiyan Osmanlı uyruğunu birbirine kaynaştıracak ve ortak kültürle yetiştirecek rüştiye üzerine 3 yıllık eğitim verecek sancak merkezlerinde açılacak idadi adı altında okullar düşünülmüştü (Akyüz, 1989: 186; Koçer, 1987:92-93). Rüştiye ile birlikte bunların süresi 7 yıla çıkarılmıştı. Hisar Mektebi olarak bilinen, Bolu idadisinin temeli Bolu Mutasarrıfı İsmail Kemal Bey tarafından 1890 yılında atılmıştı. Alman Walter Von Diest in yanında bulunan subaylardan biri olan Anton 4 Haziran 1893 tarihinde Bolu ya gelmiş ve idadi binasını görmüştü. Anton, idadi binasının ferah, aydınlık, dershanelerinin geniş koridorlara ve Avrupa
4 örneklerine uygun olduğunu yazmaktadır (Akyoloğlu, 1993:141). 1892 tarihli Kastamonu salnamesine göre, Bolu İdadisi 7 yıllıktı. 7 yıllık idadi aslında sadece vilayet merkezlerinde açılmaktaydı. Bolu uygulaması uzun sürmemiş tekrar Bolu idadisindeki öğrenim süresi 5 yıllığa indirilmişti. Bu tarihten sonra Kastamonu idadisi 7 yıllık leylî(yatılı) idadiye dönüştürülürken, Bolu idadisi de 5 yıllık nehârî(yatısız) idadiye dönüştürüldü. Bolu İdadisinin ilk müdürü Musa Kazım Efendidir. 2. müdürü Abdullah Sabri Efendidir(Konrapa, 1964: 565). 1892 (K. 1310) tarihli salnameye göre idadinin kadrosu şöyledir: Müdür ve Hikmet-i Tabiiye, Fransızca, Tarih-i Tabii Öğretmeni Abdullah Sabri Efendi Kavânîn-i Mülkiye Öğretmeni Eyüp Sabri Efendi Coğrafya, Hesap, Lisan-i Osmanî Ali Rıza Hendese, Hey et, Cerr-i Eskal, Müselselat Öğretmeni İskender Efendi Hıfzısıhha Kosti Efendi Kavânîn-i Hususiye, Tarih-i Umumi Öğretmeni Mustafa Fevzi Efendi Resim Öğretmeni Kaymakam Süleyman Bey Arapça, Farsca öğretmeni Necip Efendi Cebr-i Adi, Kimya, İlim-i servet İstafan Efendi Hat Muallimi Arif Efendi Mubassır M. İzzet Efendi Mubassır Salih Efendi(Kastamonu Salnamesi, 1892: 457; Konrapa, 1964: 565). 1893 tarihli salnameye göre okulun kadrosu şöyledir: Müdür Fransızca, Malumat-ı Fenniye, Usûl-i Defteri Öğretmeni Nuri Bey Coğrafya, Hesap Öğretmeni Ali Rıza Bey. Hendese, Tarih, Kitabet Öğretmeni Hafız İsmail Efendi
5 Tükçe Öğretmeni Mustafa Fevzi Efendi Arapça, Farsça, Resim Öğretmeni Necip Efendi Hat Öğretmeni Arif Efendi Mubassır Hafız Salih Efendi Hademe Ali Ağa diğer Hüseyin Efendi Öğrenci sayısı 66 kişidir. 1898-99 öğretim yılında salnameye göre Bolu idadi okulunun kadrosu şöyledir: Müdür, Mehmet Salih Efendi Lisan-i Osmani, Farisi M. Hacı Abdurrahman Efendi Kitabet ve Hesap Muallimi Ali Rıza Efendi Hendese, Tarih ve Malumat-ı Nafia Muallimi Hafız İsmail Efendi Ulûm-i Dîniye ve Arabi Mehmet Fevzi Efendi Hüsn-ü Hat M. Tahsin Efendi Mubassır Salih Efendi Hademe Mehmet Ağa 103 Müslüman, 7 Müslüman olmayan öğrenci olmak üzere 110 öğrencisi vardır (Konrapa, 1964: 573). 1899 tarihli salnameye göre öğrenci sayısı 88 dir. 1914 de Bolu idadisi 12 yıllık eğitim veren sultani şeklini almıştır. Hisar tepesindeki bu bina 1 Şubat 1944 deki depremde yıkılmış, yerine bugünkü binalar yapılmıştır.
6 5. Bolu Dâr-ül-muallimîn-i Sıbyânı 1868 de ilkokullara öğretmen yetiştirmek için İstanbul da Dâr-ül-muallimîn-i Sıbyân okulu açıldı. Taşrada ise 1882-90 arasında Sivas, Bursa, Amasya, Kastamonu, Trabzon, Edirne de bu okullar açıldı (Unat, 1964: 31-33; Akyüz, 1989: 275). 1890 salnamesine göre Bolu da da bir dâr-ül-muallimîn-i sıbyân açılmıştır. Okulun tek öğretmeni vardı. O da öğretmen Ali Efendi dir. Diğer vilayetler ve sancaklardaki uygulamalardan farklı olarak, Bolu sancağında Seyyar İbtidâî Muallimliği (Gezici İlkokul Öğretmenliği) de uygulamaya başlanmıştır. Bu gezici öğretmenler, belirli mevsimlerde okulu olmayan köylerde açılan kısa süreli okumayazma kurslarını vermektedir(aytekin, 1988: 5). B. MAHALLE MEKTEPLERİ VE MEDRESELER 1. Mahalle Mektepleri: Bunlar bir tür anaokulu görevini yerine getirmektedir. Bolu merkezinde iki tane önemli okul vardır. 1.1. Taş Mektep: Kadı camisinin karşısındaydı. Öğretmeni, Hafız Hamdi Efendidir (Konrapa, 1964: 567) 1.2. Somuncu Mektebi: Somuncu Camii karşısındaydı. Öğretmeni, Kayyumoğlu adında biridir. 2. Medreseler: Bolu merkez kazasında; Yıldırım Beyazıt, Şemsi Ahmet Mustafa Paşa, Alaybeyi, Müftü Hacı Emin Efendi, Duhanizade Zeki Efendi, Rüştü Efendi, Hüsnü Efendi, Tayyip Efendi, Mehmet Ali Hoca, Akhoca, Davut Hoca, Tebbetçi Hoca, Kalaycılar, Tabaklar, Hamzalar adında medreseler mevcuttu. Bolu medreselerinden yetişenler genellikle İstanbul a Çorlulu Ali Paşa medreselerine giderler; eğitimlerini orada devam ettirirlerdi(konrapa, 1964: 577).
7 20. yüzyılın başlarında diğerlerinden farklı olarak, Yıldırım Beyazıt medresesinin 6800 kuruş, Kalaycılar medresesinin 5000 kuruş geliri olmakla beraber, hiçbirinde eğitim-öğretim yapılmamaktaydı. C. MAARİF MECLİSİ 1869 tarihli Maârif-i Umumiye Nizamnamesine göre vilayetlerde ve sancaklarda eğitim-öğretim sorunları çözümlemek için birer Maârif Meclisi teşkili öngörülmüştür. Maârif meclisi, Müslüman ve gayri-müslim unsurlarda içermekteydi. 1890 da (H. 1306) Bolu maârif meclisi şu kimselerden oluşmaktaydı; Reis-i Naip Mahmut Mazhar Efendi, üye Defter-i Hakani memuru Reşit Efendi, üye Hacı Abdurrahman Efendi, üye Hacı Arif Efendi, üye mahkeme-i bidâyet azasından Hacı İzzet Efendi, üye Tevfik Bey, Müderris Mehmet Ali Efendi, Katip Yusuf Efendi. 1896 da (H.1312) ise Bolu maârif meclisi, Reis Naib Ahmet Tevfik Efendi, İcra memuru Talat Efendi, Mahkeme-i Bidâyet başkatibi Hakkı, Eşraftan Şeref, Katip ve Sandık Emini Mehmet Bey den oluşmaktadır. İşte bu eğitim atmosferi içinde Muallim Cevdet 7 Mayıs 1883 de Bolu da doğmuştur. D. MUALLİM CEVDET VE BOLUDAKİ TAHSİLİ 1. KİMDİR? Muallim Cevdet in asıl adı Mehmet Cevdet İnançalp ti. Muallim Cevdet in ailesi aslen Niş lidir. Büyükbabası Şeyh Sait Efendi Türk basın dünyasının ünlü ismi Ahmet Mithat Efendinin Arapça öğretmeniydi. 93 harbi(1876) sonrasında aile Niş den Bolu ya yerleşti. Kız kardeşi Mezruka hanım Bolu da yarbay olan Arif Bey ile evlenmişti.(ergin, 1937: 1). Babası Mehmet Sadi Efendi Bolu Evkaf müdüriyetinde memurdu. 1905 de (H.1321) vefat etmişti. Muallim Cevdet, Babası Mülazım Mehmet Sadi Efendi nin en güç vakfiyeleri çözümleyen, en girift divani yazıları kolayca okuyabilen bir paleograf olduğunu belirtmektedir. Muallim Cevdet, Bolu Mutasarrıfı Mustafa Zihni Paşa babasını tanıdığını ve onun bu becerisine şaştığını yazmaktadır. (Ergin, 1937: 9). 2. TAHSİL YILLARI
8 Mualim Cevdet, Yeni Nesil adlı mecmuada çocukluk ve öğretmenlik anılarını anlattığı yazılarında yer yer Bolu Rüştiye ve İdadisindeki eğitim ve öğretimi, hangi öğretmenlerden ne şekilde yararlandığını anlatmaktadır. Bolu daki öğretmenlerini şöyle sıralamaktadır; 1. Türkçe Öğretmenleri; Hafız Hacı Emin Efendi, İstanbullu Hoca, Hacı Vehap Efendi, Küçük Arif Bey, Hafız Tevfik Efendi. 2. Riyâziyyat Öğretmenleri; Dâr-ül-muallimîn mezunlarından Ali Efendi, Hafız İsmail Efendi, Dâr-üş-şafaka nın eski mezunlarından İdadi Müdürü Mehmet Bey, Tekfur Efendi, 3. Ma lûmât-ı Nâfıa Öğretmenleri, Sami Bey, Mehmet Bey, 4. Arapça, Farsça Öğretmenleri; Hafız Hacı Emin Efendi, rüştiye hocası olan Hacı Hüsnü Efendi, Hafız Durmuş Efendi, 5. Fransızca Öğretmenleri; Sami Bey, Mehmet Bey, Frengi mütehassısı Doktor Rüştü Bey(Muallim Cevdet, 1337: Sayı: 10). Muallim Cevdet e göre, Bolu ibtidâîsinde alfabe dersinde Selim Sabit in kitabı okutulmaktadır. O dönemde harften cümleye gidilmektedir ve kitap buna göre yazılmıştır. Sekiz-dokuz yaşındaki çocuktan Karabaş Tecvidinin ezberlenmesi istenmektedir. Sarf ve Nahiv dersin de Cevdet Paşa nın çocuklar için yazdığı Kavâid-i Osmaniye si okutulmaktadır. Bu konuda Muallim Cevdet şunları yazmaktadır: Sarf ve nafiv dersini ibtidâînin 6. sınıfına kadar sevememiştim. Cevdet Paşa nın güya çocuklar için olduğu halde çocuk ruhuna taban tabana zıt bir uslupla yazılan Kavaid-i Osmaniyesini bir türlü anlayamazdım (Muallim Cevdet, 1337;sayı 5:). Muallim Cevdet, babası tarafından hediye edilen Ahmet Rasim in sarf kitabını, Cevdet Paşa nın kitabına göre daha çekici bulmuştur. Tarih ve coğrafya ya ilişkin olarak, Muallim Cevdet Hocalarımdan bana tarih ve coğrafya yı ilk defa sevdiren İstanbullu hoca namıyla maruf ismi meçhulum olan zata medyunum. demektedir(ergin, 1937:6).
9 10 Eylül 1899 tarihli Bolu idadisinden aldığı diploma (şehadetname) Atatürk kitaplığında M. Cevdet Evrakı kataloğuna kayıtlıdır. 700 ü değerli yazma eser 11000 cilt kitabı da Atatürk kitaplığındadır (Ata, 1996: 5). Diploma üzerindeki mühür ve imzalar incelendiğinde diplomanın dönemin Bolu Mutasarrıfı Mustafa Zihni Paşa tarafından mühürlendiği görülmüştür. Mustafa Zihni Paşa 10 Nisan 1896 Bolu da göreve başlamış, 1903 tarihinde Bolu dan ayrılmıştır. Mustafa Zihni Paşa aynı zamanda Mikyas-ül Ahlak ve İlim ve İslam, İslam da Hilafet gibi kitapların da yazarıdır (Konrapa, 1964: 561). Dönemin Bolu İdadi müdürü de Mehmet Salih Bey dir. Mehmet Salih Bey 1896 ve 1900 tarihleri arasında Bolu idadi müdürlüğü yapmıştır. Muallim Cevdet, 1901 de öğrencisine 1 altın para harçlık veren İstanbul Dâr-ülmuallimîn e (Erkek Öğretmen Okulu na) gitmiştir. Mezuniyet sonrası Darüşşafaka da öğretmenlik yaptı. 1907-1909 da Bakü de öğretmenlik yaptı. Bu sırada Tolstoy ve Wilhelm Barthold ile görüştü. 1910 da Pariste Henri Bergson, Gabriel Monod, Emile Durkheim, M.Ch.-V.Langlois, Seignobos, Cenevre Üniversitesinde J. L. Claparède ın derslerini takip etmiştir. Sâtı Bey in müdürlüğü döneminde Dâr-ülmuallimîn-i Aliye de öğretmenlik yapmıştır. 1926-30 yıllarında Robert Kolej inde çalıştı. Muallim Cevdet, öğretmenlik yıllarında Niş, Bolu ve Kastamonu şivelerine ilişkin konferanslar vermiştir (Ergin,1937: 352). Kendi evrak katalogu arasında Bolu livasının erkam-ı müfredat defterine rastlanmıştır. 1932 de Başbakanlık Arşiv Tasnif Heyeti başkanlığına getirildi. 9 Eylül 1933 de Türk Tarih Kurumuna aslî üye olarak seçildi (Çağatay, 1987:306). 3 Aralık 1935 yılında vefat etti. Ölümünden sonra arkasından yazılanlar arasında onun Boluluğunu vurgulayan sadece Ziyaettin Fahri Fındıkoğlu dur. Sonuç olarak; Tanzimatçılar eskiye dokunmadan yenisini yapmak siyasetini eğitim sisteminde de sürdürmüşlerdir. Tanzimat döneminde eğitimdeki bu uygulama Bolu da da devam etmiştir.
10 Bir yanda Tanzimat ruhuna uygun modern okullar açılırken, diğer yanda geleneksel mahalle mektepleri ve medreseler eğitimlerini sürdürmüştür. 20. yüzyılın başlarına gelindiğinde Bolu salnamesinde de belirtildiği üzere medreselerin pek çoğunda eğitim ve öğretim yapılmamaktadır. Nihayet, eğitimde bu ikiliğe Atatürk ün girişimiyle çıkarılan Tevhid-i Tedrisat kanunuyla son verilmiştir. İşte bu şartlar altında Bolu da öğrenim gören Muallim Cevdet eğitim ve öğrenimini Tanzimat anlayışı ile kurulan okullarda görmüştür. Anılarında dönemin ilköğretim düzeyinde okutulan ders kitaplarının çocuğun zihinsel gelişim düzeyine uygun bulmadığını belirten Muallim Cevdet, çocuk ruhuna uygun olmayan her şey onun nazarında hiçtir anlayışı ile bizde çocuğa göreli eğitim anlayışının savunucusu olmuş bir eğitimcidir. Ahilik hakkında ilk yayını yapan ve Türk kültür tarihi konusunda da çalışmaları bulunan Muallim Cevdet e Bolu umarım sahip çıkar, yakın gelecekte onun eğitim anlayışına ilişkin bir sempozyum düzenleyerek anısını tazeler. KAYNAKÇA AKYOLOĞLU, ismail Hakkı, 1993, Kültür, Uygarlık ve Folklor Cumhuriyetin 70. Yılında Bolu, Bolu Gazeteciler Cemiyeti. AKYÜZ, Yahya, 1989, Türk Eğitim Tarihi, Ankara Ünv. Eğitim Bilimleri Fak. Yay., Ankara. ATA, Bahri, 1996, Bolulu Bir Eğitimci: Muallim Cevdet ve Diploması Bolu Üçtepe, Yıl:6, Sayı:68, sf. 15-16. AYTEKİN, Halil, 1988, Bolu da Eğitim Müesseseleri Bolu Haber, 23 Eylül, sf. 5. -------------------,1991, İttihat ve Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi, Gazi Eğitim Fak. Yay., Ankara. ÇAĞATAY, Neşet, 1987, İnançalp, Mehmet Cevdet Cumhuriyet Dönemi Eğitimciler, Unesco, Ankara. ERGİN, Osman, 1937, Muallim Cevdet in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, Bozkurt Basımevi, İstanbul.
11 İNANÇALP, Mehmet Cevdet, 1921, Çocukluk ve Hocalık Hatıraları Yeni Nesil, sayılar: 5, 6,7, 9, 10,12, 17, 26 Mayıs 1921-22 Eylül 1921. KASTAMONU VİLAYET SALNAMESİ, Kastamonu Vilayet Matbaası, 1893(H.1310). KOÇER, Hasan Ali, 1987, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu Uzman Yay., Ankara. KODAMAN, Bayram, 1988, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara. KONRAPA, M. Zekâi, 1963, Tanzimat Devrinde Bolu da İlk Rüştiye Mektebi Ne Zaman Açıldı? İlk Rüştiye Muallimi Kimdi? Çele, Yıl:1, Sayı:8, sf.4-6. ----------------------------, 1964, Bolu Tarihi, Bolu Vilâyet Matbaası. UNAT, Faik Reşit, 1964, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, Ankara.