ANADOLU ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖGRETİM FAKÜLTESİ İLKÖĞRETİM ÖĞRETMENLİĞİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI Türkiye Coğrafyası Ünite 1-13
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 1069 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 594 SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ Türkiye Coğrafyası Yazarlar: Prof.Dr. Selâmi GÖZENÇ Yrd.Doç.Dr. Ergin GÜMÜŞ Yrd.Doç.Dr. Gaye ERTİN Editör: Prof.Dr. Nuray SERTER
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. "Uzaktan öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 1998 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Tasarım: Yrd.Doç.Dr. Kazım SEZGİN ISBN 975-492 - 826-6
İçindekiler Ünite 1 Türkiye'nin Jeolojik Yapısı ve Jeomorfolojik Özellikleri Giriş 3, Dağlar 3, Platolar 6, Ovalar 8, Ünite 2 Türkiye'nin Hidrografik Özellikleri (Akarsular, Göller, Denizler ve Yeraltı Suları) Giriş 17, Akarsularımız 17, Göller 19, Yeraltı Suları 21, Kıyı ve Denizlerimiz 21 Ünite 3 Türkiye'nin İklim Özellikleri Giriş 29, Türkiye'deki İklim Tipleri 30 Ünite 4 Türkiye'nin Toprak Özellikleri Giriş 37, Toprak Tipleri 37, Toprak Erezyonu 40 Ünite 5 Türkiye'nin Doğal Bitki Örtüsü ve Hayvan Toplulukları Giriş 47, Orman Alanları 47, Maki ve Garig Formasyonu 52, Step Formasyonu 53, Alpin Çayırlar 53, Kıyı Bitkileri 53, Doğal Hayvan Toplulukları 54 Ünite 6 Türkiye'nin Nüfusu Giriş 61, Türkiye'de Nüfus Sayımları 95, Nüfus Artışının Sonuçları 63, Türkiye'de Nüfus Dağılışı ve Bunu Etkileyen Faktörler 64, Türkiye Nüfusunun Yapısal Özellikleri 70, Kırsal ve Şehirsel Nüfus 75, Türkiye'de Nüfus Hareketleri 76 Ünite 7 Türkiye'de Yerleşme Giriş 87, Türkiye'de Yerleşmenin Tarihçesi 87, Türkiye'de Mesken Tipleri 92, Türkiye'de Yerleşme Şekilleri 96, Türkiye'de Şehirleşme 110, Şehirleşmenin Getirdiği Başlıca Sorunlar 111 Ünite 8 Tarım, Hayvancılık, Ormancılık Giriş 119, Tarımın Genel Özellikleri 119, Ekili Alanlar 121, Dikili Alanlar 130, Hayvancılık 136, Türkiye'de Hayvancılığın Coğrafi Dağılışı 138, Su Ürünleri 143, Ormancılık 145, Ormanlardan Yararlanma ve Ormancılığın Türkiye Ekonomisine Etkisi 146, Ormancılığın Sorunları 147 ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ iii
Ünite 9 Madenler ve Enerji Kaynakları Giriş 153, Sanayinin Hammaddesi Olan Madenler 153, Enerji Kaynağı Olan Madenler 157, Diğer Enerji Kaynakları 160 Ünite 10 Türkiye'de Sanayi Giriş 165, Türkiye'de Sanayinin Tarihsel Gelişimi 165, Sanayinin Kuruluşunda Etkili Olan Faktörler 167, Türkiye'de Sanayinin Coğrafi Dağılışı 170, Başlıca Sanayi Kolları 171 Ünite 11 Ulaşım Giriş 185, Türkiye'de Ulaşımın Tarihsel Gelişimi 185, Türkiye'de Ulaşım Üzerinde Etkili Olan Faktörler 187, Başlıca Ulaşım Sistemleri 188 Ünite 12 Türkiye'de Turizm Giriş 201, Türkiye'de Turizmin Gelişmesi 201, Türkiye'de Turizmi Etkileyen Faktörler 203, Türkiye'nin Başlıca Turizm Kaynakları 205, Türkiye'de Turizmin Başlıca Özellikleri ve Sorunları 212 Ünite 13 Ticaret Giriş 219, İç Ticaret 219, Dış Ticaret 220, Türkiye'nin Ticaret Yaptığı Ülkeler 222 Cevap Anahtarı 226 AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ iv
Önsöz Türkiye Coğrafyası olarak sizlere sunduğumuz bu kitapta, ülkemizin fiziki, beşeri ve ekonomik coğrafyası hakkında bilgiler vermeye çalışacağız. Türkiye, Kuzey yarımküresinde ekvator ile Kuzey kutbu arasında eski dünya karaları adını verdiğimiz (Asya, Avrupa, Afrika) topluluğunun hemen hemen tam ortasında yer alır. Ülkemiz, üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımada (Anadolu) üzerinde bulunur. 779.452 km 2. alan kaplayan ülkenin 23.764 km 2.'si (yaklaşık %3) Avrupa kıtası üzerinde yer alırken, diğer büyük parça Asya'dadır. 36-42 kuzey enlemleri ile 26 ve 45 doğu boylamları arasında yer alan ülkemizin en kuzey ucu Sinop ilinde İnceburun, en güney ucu Hatay ilimizde Beysun koyu güneyi olurken, en batı ucu Gökçeada'daki Avlakaburnu, en doğu ucu ise Iğdır ilimizde Aras ırmağı dil kesiminde yer alır. Geometrik şekil olarak kabaca yatay bir dikdörtgeni andıran ülkemizin batı-doğu yönünde uzunluğu 1.600 km.'yi bulurken, kuzey-güney yönünde genişliği ise 650 km.'dir. Bu bakımdan ülkemizin doğusu ile batısı arasında 19 boylam, diğer bir deyişle 76 dakikalık bir zaman farkı vardır. Türkiye kuzeybatıda Bulgaristan ve Yunanistan, kuzeydoğuda Gürcistan, Ermenistan, doğuda Nahcivan, İran, güneydoğuda Irak ve Suriye ile sınır komşusudur. Bu komşular içinde en uzun kara sınırına 877 km. ile Suriye sahip olur. Jeopolitik açıdan önemli bir konumda bulunan Türkiye, Anadolu yarımadası elverişli iklim koşulları nedeniyle tarihi çağlardan itibaren büyük ölçüde yerleşmelere sahne olmuş, bunun neticesinde de çeşitli uygarlıkların kurulduğu ve geliştiği bir alan haline gelmiştir. Bu bakımdan Türkiye Doğu ile Batı medeniyetlerine köprü olmuştur. Türkiye, Ortadoğu ülkeleri içinde nüfusu yoğun olan alanlar arasında yer alır. Ülkemiz coğrafi açıdan birbirinden farklı özellikler gösteren yedi bölgeye ayrılır. Bunlar Marmara, Karadeniz, Ege, Akdeniz, İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu Bölgeleri olarak adlandırılır. Bu kitapta Türkiye'nin fiziki, beşeri ve ekonomik coğrafyasına ilişkin bilgiler, olabildiğince özetlenerek sunulmaya çalışılmıştır. Öğrencilere ve kitabı okuyanlara faydalı olacağını umar başarılar dileriz. Prof.Dr. Selâmi GÖZENÇ Yrd.Doç.Dr. Ergin GÜMÜŞ Yrd.Doç.Dr. Gaye ERTİN ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ v
Türkiye'nin Jeolojik Yapısı ve Jeomorfolojik Özellikleri Yazar Prof.Dr. Selâmi GÖZENÇ ÜNİTE 1 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra öncelikle Türkiye'nin jeolojik ve jeomorfolojik yapısı hakkında bilgi sahibi olacaksınız. Ayrıca ülkemizde temel morfolojik şekillerin (dağlar, ovalar, platolar) başlıcalarının neler olduklarını, nasıl meydana geldikleri ve nerelerde yer aldıklarını öğreneceksiniz. İçindekiler Giriş Dağlar Platolar Ovalar Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Çalışma Önerileri Bu üniteyi çalışırken mutlaka karşınızda büyük ölçekli bir fiziki Türkiye haritasının veya elinizin altında bir büyük atlasın bulunması gereklidir.
TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 3 1. Giriş Türkiye genel olarak yer şekilleri ve jeolojik bakımdan çeşitlilik gösteren bir ülke olması yanında ortalama yükseltisi (1131 m.) fazla olan bir ülkedir. Yerküre üzerinde Türkiye'nin bulunduğu alan bütün jeolojik devirler içinde en hareketli olan sahadır. Palezoikden (birinci zaman) kuaternere kadar geçen süre içinde Anadolu yarımadası çok farklı oluşumlara sahne olmuştur. Türkiye'de bugün görülen reliyef şekilleri dördüncü zamanda Pleistosende oluşmuştur. Bu dönemde dikkati çeken Alpin hareketler sonucu Anadolu bloku bütünü ile yükselmiş kıvrımlar yanında yer yer kırılmalar, çanaklaşmalar ve volkanizma olayları neticesinde lav platoları, volkan konileri meydana gelmiştir. Bu bakımdan ülkemizdeki temel yer şekillerini (Dağlar, platolar, ovalar) olmak üzere üç grupta toplayabiliriz (Harita 1.1): 2. Dağlar Harita 1.1: Genel olarak iç kuvvetlerin eseri olan dağlar ülkemizin farklı bölgelerinde farklı biçimlerde karşımıza çıkarlar. Bu bakımdan bazı bölgelerimizde yan basınçlar neticesinde Alp sistemine bağlı sıradağlar oluşurken, kimi yerde de sert kütlelerin kıvrılamayıp eprojenik hareketlerle yükselmesi neticesinde ortaya çıkan yüksek kütleler dağları meydana getirmiştir. Bazı bölgelerimizde ise kırıklar boyunca yüzeye çıkan lavların birikmesi ile dağlar ortaya çıkmıştır. Buna göre ülkemizde farklı bölgelerde farklı biçimde görülen dağlar sıradağlar, tekdağlar, kütlesel dağlar olmak üzere üç grupta incelenebilir. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
4 TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 2.1. Sıradağlar Genel olarak Alpin hareketler neticesinde meydana gelen bu dağlar ülkemizde en geniş alanı kaplarlar. Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde Kuzey Anadolu (Karadeniz dağları); ve Toroslar adı altında dizi teşkil edecek şekilde uzanan bu dağlar kıyıdan itibaren birden yükselirler. Kuzey Anadolu "Karadeniz Sıradağları" dağları kıyıya paralel birkaç sıra halinde uzanır. Kıyı dağları ve iç sıralar şeklinde uzanan bu sıralar birbirinden oluk şekilli vadiler ile ayrılmıştır. Batı ve Doğu Bölümde yüksek olan dağlar orta bölümde (Yeşilırmak-Kızılırmak) arasında alçalırlar. Batı Karadeniz Bölgesinde kıyıdan içeriye doğru Küre "İsfendiyar" dağları, Bolu-Ilgaz dağları, Köroğlu dağları ve Sündikenler olmak üzere üç dağlık alan dikkati çeker. Bunlar içinde 2550 m.'yi bulan yükseltisi ile Ilgaz dağları en yüksek kesimi oluşturur. Orta bölümde kıyı kesimde yer alan dağlar, Ordu ile Kızılırmağın aşağı keseminde Canik dağları olarak adlanır. Bunların yükseltisi yer yer 1000-1500 m.'ler arasında değişir. İç kesimde ise Deveci ve Çamlıbel dağları daha küçük diziler halinde görülürler. Doğu bölümünde görülen dağlar yüksek ve sarp oluşları ile dikkat çekerler. Kıyı kesimde Giresun dağları ve doğu Karadeniz dağları olarak anılan dizinin gerisinde "Güneyinde" Gümüşhane, Rize, Yalnızçam kütleleri yükselirken bunların güneyinde Otlukbeli, Mescit, Kargıpazarı, Allahüekber dağları uzanır. Derin vadi olukları ile birbirinden ayrılan bu diziler üzerlerinde çok az yerde geçitlere rastlanır. Bunların içinde en önemlileri Rize-Of arası kıyı şeridini Erzurum'a bağlayan Dağbaşıbeli, Sürmene'yi Bayburt'a bağlayan dağ geçidi, Trabzon, Erzurum transit yolu üzerinde Zigana geçididir. Güneyde Akdeniz Bölgesinde dikkati çeken sıradağlar Toros Dağları olarak bilinir. Toroslar Kuzey Anadolu sıradağları gibi kıyıya tam olarak paralel uzanış göstermezler. Batı Toroslar, Orta Toroslar, Güneydoğu Toroslar-Amanus Dağları olmak üzere üç kısımda ele alınmaları doğru olur. Batı Toroslar Antalya körfezinin kıyıları boyunca yay biçiminde uzanırlar. Kuzeyde Göller Yöresinde ise bu yaylar birbirlerine yaklaşırlar. Batı Toroslar Batıda Teke ve Menteşe Yöresinin Güneyine kadar Beydağları, Elmalı Dağları, Katrancık ve Boncuk Dağları dizisi halinde devam ederken Doğuda ise Akçalı, Geyik, Dedegöl, Kuyucak, Erenler sırası yer alır. Antalya körfezinin iki kıyısında uzanan bu dağlar tamamen kalker kayaçlardan meydana geldiklerinden çok sayıda karstik şekil (Dolin, polye, uvala, düden, mağara, yer altı deresi vb.) içerirler. Bu dağlar içinde Beydağlar'daki Akdağ zirvesi 3086 m. ile en yüksek noktadır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK YAPISI VE JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ Fotoğraf 1.1: Beydağlarından Bir Görünüm Orta Toroslar ise Güneybatıda Taşeli platosu ile Kuzeydoğuda uzun yayla arasında uzanırlar. 3000 m.'yi geçen yükseltilere sahip olan bu dizi içinde Bolkar, Aladağ kütleleri ile Binboğa dağları dikkat çeker. Burada 3734 m.'yi bulan yükseltisi ile Aladağ en yüksek nokta olur. Bu dizinin Güneydoğusunda İskenderun körfezinin doğusunda Güneybatı Kuzeydoğu doğrultusunda uzanan sıra Amanuslar'dır. Torosların dış yayını teşkil eden bu sıra Kahramanmaraş yakınlarında Doğuya doğru bükülür ve Ahır, Engizek, Malatya, Gördük, Maden, Akdağ, Muş, Aydınlı ve Bitlis Dağlarından oluşan Güneydoğu Toroslar dizinin doğu ucunu oluşturan Hakkari Dağlarında son bulur. Bu uzun dış yay üzerinde özellikle doğu uçta Hakkari kesiminde yer alan Cilo Dağı 4168 m. bulan yükseltisi en yüksek noktayı oluşturur. Burada Şemdinli, Şırnak arasında ve Hakkari kuzeyinde dik, eğimli keskin sırtlı birbirine paralel sıralar oluşturan küçük diziler içinde Karadağ, Sat, Sümbül, Samur, Altın, Tantanin gibi dağlar dikkati çeker. 2.2. Tek Dağlar Bu tipe giren dağlar genelde ülkemizin iç bölgelerinde dikkati çekerler. Bu dağların teşekküllerinde volkanizma olayları kadar epirojenik hareketler sonucunda kütlesel yükselmeler ile ortaya çıkanlar yanında ayrıca aşınmaya direnç gösteren eski temele ait kayaçların yükseltilerini korumaları neticesinde görülen kütleleri de sayabiliriz. Bunlar içinde çatlaklar boyunca mağmanın yüzeye çıkması neticesinde ortaya çıkan volkaniklere örnek olarak İç Anadolu'nun Güneybatısındaki Erciyes, Melendiz, Hasandağı ile Doğu Anadolu Bölgemizde dikkati çeken Tendürek, Süphan, Büyük ve Küçük Ağrı ile Nemrut Dağları sayılabilir. Ülkemizde volkanik yapıda olaçiköğretim FAKÜLTESİ 5
6 TÜRKİYE'NİN JEOLOJİK YAPISI VE JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ mayan başlıca tekdağlar ise İç Anadolu'da Kuzey kesimde Elmadağ, İdris Dağı, İçbatı Anadolu eşiği üzerindeki Türkmen dağı, Akdağ, Simav Dağı ile Uludağ, Şaphane, Murat, Honaz Dağları ve Marmara Bölgesinin Güneybatı kesimindeki Kazdağı olarak belirlenir. Fotoğraf 1.2: Türkiye'deki en Genç Volkan Reliefine Örnek: Kula Devliti 2.3. Kütlesel Dağlar Bu dağlar Doğu Anadolu Bölgemizde çoğunluktadır. Teşekküllerinde Alpin hareketlerinin rolü büyüktür. Bunlar yan basınçlar kıvrılma ve kırılmalar ile şekillenmiş kütlelerdir. Şerafettin Dağları, Şakşak Dağları, Karasu-Aras Dağları bu tipe örnek olarak gösterilebilir. Bu dağlara ayrıca Ege Bölgesinde dikkati çeken Madra, Kozak kütleleri ile Aydın Dağları, Bozdağlar ve Manisa Dağı kütleleri ilave edilebilir. Bu kütleler bölgenin yapı hatlarına uygunluk gösterip yükselmiş blokları horstları oluştururlar. Ayrıca İçbatı Anadolu eşiği üzerinde Güney kesimde görülen Sultan Dağları da kütlesel dağlara örnek olarak gösterilebilir. 3. Platolar Ülkemizin Kuzey ve Güneyinde yer alan dağların ortasında kalan kesimi genelde ortalama yükseltisi 1000 m.'yi bulan plato görünümündedir. Plato alanları ülkemizde geniş sahalar kaplar, hemen her coğrafi bölgemizde farklı şekillerde teşekkül etmiş platolar ile karşılaşılır. III. zaman yerkürenin pek çok yerinde ülkemizde de olduğu gibi bir sükun devresidir. Bu dönemde dış faktörlerin etkisiyle reliyef aşınarak büyük ölçüde düzleşmiş ve alçalmıştır. Neojen sonundan itibaren IV. zamanda başlayan iç kuvvetlerin hareketleri ile ise bu defa Anadolu bloğunda yükselme başlamıştır. İşte bu dönemde ortaya çıkan düzlük alanlar genelde ülkemizdeki plato sahalarını oluşturmuştur. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 7 Ülkemizde platoları genel olarak dört tip halinde ele alabiliriz. Bunlar peneplen platoları, Karstik platolar, Lav platoları, Hafif yarılmış aşınım platolarıdır. 3.1. Peneplen Platoları Bu platolar eski kütlelerin aşınım yüzeylerinden oluşurlar. Bu platoların yüzeylerindeki eski kütlelere ait kayaçlar ile tortul kütleleri birlikte görürüz. Bu sahalar genelde Post Neojende dış etmenler neticesinde oluşumlarını tamamlamış şekillerdir. Bu bakımdan peneplen platoları ülkemizde kimi yerde alçak kimi yerde yüksek sahalar olarak karşımıza çıkarlar. Ülkemizde tipik peneplen platoları olarak Kocaeli- Çatalca, Menteşe-Uzunyayla, Kula, Denizli, Safranbolu platolarını sayabiliriz. 3.2. Karstik Platolar Ülkemizde bu tip platoların tipik örneği Toros Dağlarının orta kesiminde yer alan Taşeli Platosudur. Taşeli platosu genelde II. zamana ait Kretase kalkerleri ile Neojen dolgu maddelerinden meydana gelmiştir. Burası deniz seviyesinden 1500-1750 m. yükseltidedir. Plato yüzeyi Ermenek, Dim, Gökdere, Tatlısu-Alamos vadilerin yukarı çığırları tarafından parçalanması yanında kalkerlerin erimesi sonucu ortaya çıkan dolin ve uvalalar ile çok parçalı bir görüntü kazanmıştır. Ancak bazı yerlerde çukurluklar içerisindeki düzlüklerin boyları 3-4 km.'yi bulabilir. 3.3. Lav Platoları Ülkemiz yerkabuğu hareketlerinin en fazla görüldüğü sahalardan biri üzerinde bulunur. III. zaman ve IV. zamanda şiddetli bir volkanizmaya sahne olmuştur. Bu bakımdan genç volkanlar yanında lavların yığılma alanları da ülkemizde çok yaygındır. Ülkemizde volkanik platoların en fazla geliştiği bölge volkanizmanın en çok görüldüğü Doğu Anadolu Bölgesidir. Bu bölgemizde Nemrut, Süphan, Tendürek, Büyük ve Küçük Ağrı'nın çıkardığı lavlar geniş sahalara yayılmış ve plato düzlükleri meydana getirmiştir. Erzurum, Kars ve Iğdır'ı içine alan saha tamamen bir lav platosu alanıdır. Gene bu bölgemizdeki Bingöl platosu Güneydoğu Anadolu'daki Karacadağ platosu, İç Anadolu'daki Niğde, Kayseri, Nevşehir arasında kalan saha Türkiye'deki lav platolarına örnek alanlardır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
8 TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 3.4. Hafif Yarılmış Aşınım Platoları Ülkemizdeki Neojen arazileri Post-Neojende yükselmeye maruz kalmış ve daha sonra dış kuvvetlerin etkisi ile aşınıp düzleşmiştir. Bu şekilde ortaya çıkan düzlükler genelde hafif yarılmış aşınım platoları olarak anılır ve çoğu kez eski göl ve deniz tabanlarında biriken tortullardan meydana gelirler. Hafif yarılmış olan bu platolar yoğun olarak İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizde çoğunlukla görülürler. Urfa-Viranşehir, Hilvan, Haymana-Cihanbeyli, Yukarı Sakarya platoları bu tipe örnek verilebilirler. 4. Ovalar Türkiye'de ovalar diğer bir deyişle düzlük alanlar yüzölçümümüz içinde son derece az yer kaplar. Ülkemizin ancak %8'i düzlük alandır. Ülkemizde teşekkül biçimlerine göre çok çeşitli ova tipiyle karşılaşılır. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Delta ovaları, Kıyı ovaları, Tektonik Çöküntü ovaları, Hafif yarılmış birikim ovaları, Dağ eteği ovaları, Eski Göl tabanı ovaları, Karstik ovalar, Lav ve tüflerden meydana gelen ovalar. Birbirinden farklı biçimlerde teşekkül etmiş bulunan bu ovalar genelde kıyı bölgelerimizde alçak düzlüklerden oluşurken, iç bölgelerimizde yüksek düzlükler şeklindedir. Kıyı bölgelerimizdeki ovalar genelde deniz seviyesinden başlamak üzere 200-300 m. yükseltiye çıkarlarken, yer yer 15-25 km, genişlik gösterip uzandıkları gibi iç kısımlara doğru 120-150 km. kadar girdikleri de olur. 4.1. Delta Ovaları Bu tip ovalar ülkemizde en yeni oluşan alüvyon dolgu alanlarıdır. Bu tip ovalar kuanterner de tarihi devreler içinde hızlı bir şekilde önemli gelişme göstermiştir. En geniş ve önemli delta ovalarımız Seyhan, Ceyhan nehirlerinin ağızlarındaki deltalar ile Karadeniz kıyısında Kızılırmağın ağzındaki Bafra ve Yeşilırmağın ağzındaki Çarşamba ovalarıdır. Bu bağlamda diğer kıyılarımızda ise önemli delta ovalarına rastlanmaz. 4.2. Kıyı Ovaları Ülkemizin üç yanının denizler ile çevrili olmasına ve de kıyılarının uzunluğunun 8000 km.'yi geçmesine karşılık kıyılarda yer alan ovalık düzlük alanlarımız çok azdır. Bunun başlıca nedeni ise dağlarımızın denizin hemen kenarında birden yükselmesi ve kıta platformunun kıyı düzlüklerini oluşturacak genişliği kazanmamış olmasıdır. Bu bakımdan Karadeniz Bölgemizdeki kıyı ovalarının genişlikleri (hemen hiçbir yerde 1 km,'yi bulmaz) az ve devamlılık göstermez iken, diğer kıyılarımızdaki ovalar nisbeten geniş olup devamlılık gösterirler. Akdeniz kıyılarında Antalya'nın doğusunda Serikten başlamak üzere Toros dağları kıyının oldukça gerisinde yer aldığından Aksu Köprüsü ve Manavgat ile diğer çok küçük akarsuların getirmiş ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 9 olduğu alüvyonlar Alanya'ya kadar olan kesimde genişçe bir kıyı ovasını meydana getirirler. Ayrıca Amanus dağları önünde de Dörtyol'dan başlayıp Arsus'a kadar olan sahil boyunca geniş bir kıyı ovası ile karşılaşılır. Marmara denizi kıyıları ovaların teşekkülüne elverişli değildir. Ancak Güney Marmara Bölümünde Edincik-Lapseki arasında genişçe bir kıyı ovası dikkati çeker. Ege denizi kıyıları diğer kıyılarımız göre daha farklı bir yapı gösterir. Dağların kıyıya dik olarak gelmesi kıyıyı çok girintili çıkıntılı yapmış sayısız koy ve körfezlerin meydana gelmesine neden olmuştur. Buradaki kıyı ovaları genelde körfezlerin gerilerindeki akarsuların alüvyonlarının birikmeleri sonucunda ortaya çıkmışlardır. Havran, Dikili, Çandarlı, Seferihisar, Kuşadası, Mandalya körfezi kıyıları ovaları Ege bölgemizin önemli kıyı ovalarıdır. Ayrıca Güneybatı'da Eşen, Dalaman çaylarının kıyı ovaları ile Kumluca Finike kıyı ovaları da bu tip ovalara örnek olurlar. 4.3. Vadi Boyu Ovaları Türkiye, akarsu ağının yoğunluk ve yaygınlık gösterdiği bir ülkedir. Bu bakımdan ülkemizin farklı coğrafi bölgelerinde yer alan akarsularımızın yer yer litolojik yapı özelliklerinin de farklılıklar göstermesi nedeniyle vadileri boyunca genişleyip daralırlar ve bir takım ovalar düzlük alanlar meydana getirirler. Bu tip ovaları ülkemizde en belirgin bir şekilde Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya nehirlerinin vadileri boylarında görebiliriz. 4.4. Tektonik Çöküntü Ovaları Bu tip ovalara ülkemizin hemen her coğrafi bölgesinde rastlamak mümkündür. Bu ovaların büyük bir kısmı çanak şekilleri ile kendilerini belli ederler. Tektonik çöküntü ovaları genelde yamaçlardan inen akarsular tarafından doldurulduğu gibi ayrı bir akarsu tarafından da dışa bağlanan düzlük alanlar olarak karşımıza çıkarlar. Bu tip ovalar içinde önemli olanları Marmara Bölgesinde Manyas, Bursa, Susurluk, Karacabey, Adapazarı; Doğu Anadolu'da Malatya, Erzincan, Pasinler; Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yamaçlar ile ova tabanı arasındaki sahada tabana doğru eğimli biçimleri ile dikkat çekerler. Ülkemizde en tipik örneklerine Uludağ'ın eteklerinde, Sultan dağlarının Akşehir ovasına bakan yamaçları önünde, Ege bölgesinde İzmir Körfezinin güneyinde Narlıdere, Kızılbahçe arasında kalan sahada Marmara bölgesinde İstanbul şehri doğusunda Bostancı, Maltepe, Kartal arasında kalan sahalarda rastlanır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
10 TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 4.5. Eski Göl Tabanı Ovaları Ülkemiz jeolojik devirler içinde özellikle III. zaman sonunda neojende derinliği fazla olmayan göllerle kaplanmıştır. İşte bu göllerin tabanlarında biriken tortullar daha sonra göllerin ortadan kalkması ile Neojen depolarını meydana getirmişlerdir. Bu düzlük alanlar ile IV. zamanda Pleistosenin nemli devrelerinde ortaya çıkan ve İç Anadolunun büyük bir bölümünü kaplayan göllerin ortadan kalkması ile meydana gelen düzlükler eski göl tabanı olarak bilinen ovalardır. Bu bakımdan Konya- Ereğli ve Tuzgölü çevreleri, Develi-Yahyalı-Yeşilhisar arasında kalan düzlük alanlar ile bu sahaların çevrelerindeki Neojen dolgu alanları ülkemizde eski göl tabanı ovalarına örnek olurlar. 4.6. Karstik Ovalar Bu tip ovalar genelde ülkemizde kalker kayaçların çoğunlukta olduğu Torosların orta kesiminde İç Menteşe ve göller yöresinde görülür. Karstik ovaların teşekküllerinde erimeler yanında çökmeler, eski nehirlerin vadilerinin genişlemesi tektonik olayların rol oynadığı söylenebilir. Burdur-Antalya arasında kalan sahada Kestel, Kovada, Gölova, Korkuteli, Gölhisar, Elmalı kasaba, Muğla, Ula, Tefenni Acıpayam ovaları ülkemizdeki tipik karstik ovalardır. Bu ovalar aynı zamanda karstik şekillerin en büyükleri olan birer uvala ve polyedirler. Fotoğraf 1.3: Karstik Şekillerin Yoğun Olarak Görüldüğü Menteşe Yöresinde Bir Dolin ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 11 4.7. Lavların Meydana Getirdiği Ovalar Bu tip ovalar yeryüzü üzerinde (volkanizma) ve tektonik olaylar neticesinde meydana gelen kırıklar boyunca ortaya çıkan lav ve tüllerin eski topoğrafik şekilleri örtmesi neticesinde meydana gelen düzlüklerdir. Ülkemizde bu şekildeki düzlükler genelde Doğu Anadolu bölgemizde görülür. Gerçekten bu bölgemizde yüksek dağlar arasında görülen Malazgirt, Çaldıran, Muradiye gibi ovalar volkanik orjinli lavların tüflerin geniş sahalara yayılıp meydana getirdiği düzlüklerdir. Özet Türkiye kuzey yarım küresinde ortalama bir mevkide eski dünya karalarının birbirlerine en çok yaklaştıkları kesimde Asyanın batısında yer alan Anadolu yarımadası üzerinde izdüşüm olarak 779452 gerçek alan olarak ise 814578 km saha kaplayan bir Ortadoğu ülkesidir. 36-42 kuzey enlemleri ile 26-45 doğu boylamları arasında kalan ülkemiz üç taraftan denizlerle çevrilidir. Alpin kuşak içinde yer alan ülke ortalama yükseltisinin (1131) fazla olması yanında oldukça arızalı bir reliyefe sahiptir. Türkiye yer şekilleri bakımından çeşitlilik "dağ, plato, ova" gösteren bir ülkedir. Birbirinden farklı şekillerin meydana gelmesinde başrolü Pleistosendeki hareketler oynamıştır. Bu dönemde Anadolu Yarımadası bütünü ile yükselmiş kenar kesimlerinde ise kırıklar meydana gelmiştir, daha sonra ise iç bölgelerdeki blokların oynamaları sonucu volkanizma olayları baş göstermiş genç volkan konileri meydana gelmiştir. Ülkemizde yer şekillerinin başlıcası olan dağlar çok geniş bir alan kaplar. Önemli olanları ise "Kuzey Anadolu" Karadeniz dağları, Istrancalar, Güneyde batı, orta, doğu ve güneydoğu olmak üzere Toros dağları, Marmara bölgesinde Samanlı Dağları, Uludağ, Ganos dağları, Kazdağı, Ege bölgesinde Murat dağı, Honaz dağı, Samsun dağı, Manisa dağı, Bozdağlar ve Aydın dağları ile Beşparmak dağları, İç ve Doğu Anadoluda ise sönmüş volkan konileri Melendiz, Erciyes, Hasandağ, Süphan, Nemrut, Tendürek, Büyük ve Küçük Ağrı dağları olarak sayılabilir. Önemli düzlük, ovalık alanlarımız ise Çarşamba, Bafra, Sakarya, Adapazarı, Ergene, Düzce, Bolu, Erzurum, Erzincan, Gediz, Büyükmenderes, Küçükmenderes, Bursa, Konya, Antalya, Elmalı Kastel, Adana, Malazgirt, Muradiye, Malatya, Elazığ ovaları olarak sayılabilir. Birbirlerinden farklı şekilde teşekkül eden bu ovalar farklı coğrafi bölgelerimizde yer alırlar. Başlıca plato sahalarımız İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerimizde yer alır. Bunlar içinde önemli olanlar Kocaeli-Çatalca, Yukarı Sakarya, Erzurum, Kars, Taşeli, Cihanbeyli, Hilvan platolarıdır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
12 TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ Değerlendirme Soruları 1. Türkiye'nin en güney ucunun olduğu yer aşağıdakilerden hangisidir? A. Edirne'nin batı kesimi B. Muğla ilinde Datça yarımadası C. Hatay ilinde Beysun köyü güneyi D. Anamur burnu E. Hiçbiri 2. Aşağıda belirtilen dağlardan hangisi volkan konisi değildir? A. Nemrut B. Erciyes C. Melendiz D. Ağrı E. Honaz 3. Karstik oluşumlu ovaların en fazla olduğu saha aşağıdakilerden hangisindedir? A. Marmara Bölgesinin batı bölümünde B. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde C. Orta Karadeniz Bölümünde D. Güneybatı Anadoluda E. İç Anadolu Bölgesinde 4. Aşağıdaki ovalardan hangisi delta ovası değildir? A. Çarşamba B. Göksu C. Bafra D. Seyhan E. Bursa 5. Ülkemizdeki lav platoları en çok aşağıdaki alanlardan hangisindedir? A. İç Anadolu Bölgesinde B. Güney Marmara Bölümünde C. İçbatı Anadolu Bölümünde D. Erzurum Kars çevrelerinde E. Ergene havzasında Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Ardel, A. Jeomorfolojinin Prensipleri I. II., İstanbul Üniversitesi Yayınları 1967-1971. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
TÜRKİ YE'Nİ N JEOLOJİ K YAPISI VE JEOMORFOLOJİ K ÖZELLİ KLERİ 13 Ardos, M. Türkiye Jeomorfolojisinde Neotonik, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1979. Atalay, İ. Türkiye Coğrafyası, Ege Üniversitesi Yayınları 1994.... Volkan Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1987.... Türkiye Ovalarının Jeomorfolojisi I.II, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1984-1985.... Türkiye Jeomorfolojisine Giriş, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1987. Chaput, E. Türkiye'de Jeolojik ve Jeomorfolojik Tetkik Seyahatleri, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1976. Darkot, B.-Tuncel, M. Ege Bölgesi Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1988.... Marmara Bölgesi Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1981. Erinç, S. Jeomorfoloji I.II, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1968-1971. Güney, E. Jeoloji Terimleri Sözlüğü, Dicle Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları. Hoşgören, Y. Jeomorfolojinin Ana Çizgileri II, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1998. Sungur, K. Kayalar ve Ayrışma, İstanbul Üniversitesi Yayınları 1979. İzbırak, R. Türkiye I. Milli Eğitim Beksulya Kültür Yayınları 1972. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ