ÇİVRİL İN TIBBİ BİTKİLERİ Sefa Gez PAÜ Mediko-Sosyal Merkezi ÖZET Denizli nin nüfus, yüzölçüm ve ekonomik olarak en büyük ilçesi olan Çivril; Akdeniz ve Karasal iklimin geçiş bölgesindedir. Tıbbi bitkilerinin saptanması için Mayıs 2001-Haziran 2001 döneminde değişik bölgelerinden bitki örnekleri toplandı. Toplanan 110 bitki örneğinden 45 tanesinin tıbbi bitki olarak kullanıldığı belirlendi. 1.GİRİŞ Güvenlik aralığı geniş, etkili ve yan etkisi az ilaç bulmak önemlidir. Bilim adamları yıllardır en iyi ilacı bulma uğraşısı içindedirler. En önemli kaynakları ise doğadır. Yıllar yılı halkın ilaç olarak kullandığı bitkilerden yararlanmaktadırlar. Son 1 / 44
yıllarda izole edilerek kimyasal sentez yolu ile yapılmış ilaçlardan çok bitkinin tamamının ilaç olarak kullanılması düşüncesi hakim olmaya başlamıştır. Endüstriler doğayı alabildiğince kirletmekte ve besin kaynaklarımız, suyumuz kullanılamaz hale gelmekte ve besin-su-hava ile zararlı maddeler organizmamıza girmektedir. Tıbbi bitkilerin ilaç olarak kullanılması, doğal maddelerle tedavi daha az yan tesir oluşturmakta ve toksik maddelerin vücutta birikimini önlemektedir. Ülkemiz bitki türleri bakımından diğer ülkelere göre oldukça zengindir. Ülkemiz ekonomik koşulları da dikkate alındığında sentezle değil de doğada olan bitkilerden ilaç elde edilmesi hem ucuz hem daha sağlıklı olacağından daha mantıklı bir yaklaşım olacaktır. 2.MATERYAL-METOT 2 / 44
Mayıs-Haziran 2001 tarihinde Çivril in değişik bölgelerinden toplanan bitkiler uygun ortamda kurutuldu. Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Ali Çelik ve ekibince teşhisleri yapıldı.literatür taraması yapıldı ve toplanan 110 bitkiden 45 inin tıbbi olduğu saptanmıştır. 3.BULGULAR 1. Capparis spinosa, C. ovata (Kebere) Glukokapparin, metil izotiyosiyanat, flavanoid ve glikozit(1), tanen ve rutik asit(2) içerir. Çiçek, meyva veya kök kabuğunun %1-3 lük infüzyon veya dekoksiyonu kullanılır(3). 3 / 44
Analjezik olup(4) romatizma ve amenorede(2) kullanılır. Karaciğer koruyucu(5), idrar söktürücü, kuvvet vericidir ve kabızlıkta kullanılır(3). 2. Centaurea cyanus (Peygamber Çiçeği) Acı maddeler, sabit ve uçucu yağ içerir(3). Çiçek infüzyonu göğüs yumuşatıcı, iştah açıcı, kuvvet verici ve ishal kesici (3), haricen saç dökülmesi, göz hastalıkları, yara ve kesik tedavisinde kullanılır(6). 4 / 44
3. Centaurium pulchellum (Kantaron Çiçeği) Uçucu yağ, rezin ve glikozitler içerir(3). Çiçekli dallarının %2-5 lik infüzyonu veya tozu hazım kolaylaştırıcı ve iştah açıcı olarak kullanılır(3). 4. Cichorium intybus (Hindiba) İnülin, uçucu yağ, acı maddeler ve glikozitler içerir(3). 5 / 44
Kök, çiçek ve topraküstü kısımlarının %1-5 lik infüzyonu idrar artırıcı, terletici, safra söktürücü, müshil etkili ve iştah açıcıdır(3). 5. Cistus creticus ve C. salviafolius (Pamukluk) Rezin, uçucu yağ ve tanen içerir(3) Yapraklı dallarının %5 lik infüzyonu balgam söktürücü, uyarıcı ve kabızlık için kullanılır(3). Antistafilokoksaldir(7). 6 / 44
6. Crataegus monogyna (Alıç) Aminler, tanen, C vitamini, triterpen türevleri, flavon türevleri ve acı maddeler içerir(3,8). Çiçek infüzyonu ve meyvaları yatıştırıcı, tansiyon düşürücü, spazmları azaltıcı, idrar söktürücü, kalp atış hızını azaltıcı ve kabızlığı giderici etkisi vardır(3,8). Çiçek ve yaprakları yüksek tansiyonu düşürür, kalp ritmini düzenler ve miyokardı güçlendirir(9). 7. Cornus mas (Kızılcık) 7 / 44
Meyvasında organik asitler, müsilaj ve şeker, gövde-dal kabukları ise tanen içerir(3,8). Yaprağı toz halde yara iyi edici, meyva haşlaması ishal kesicidir(3,8). Gövde-dal kabuklarının %5 lik infüzyonu ateş ve kurt düşürücü olarak kullanılır(3). 8. Dracunculus vulgaris (Yılan Yastığı) 8 / 44
Zamk, müsilaj, nişasta, saponin ve alkaloid içerir(3). Yumrusu ve yaprağı lapa halinde hemoroid için kullanılır(3). 9. Flipendula ulmaria (Keçi Sakalı) Çiçekli dalları idrar artırıcı, terleticidir, kabızlık için kullanılır(3). Ateş düşürücü, ağrı kesicidir, soğuk algınlığında, çocuk ishallerinde ve alkol ya da ilacın toksik etkisi sonucu oluşan sindirim sistemi sorunlarında kullanılır(6). 9 / 44
10. Fragaria vesca (Çilek) Tanen, şeker ve triterpen içerir(3). Kök ve rizomlarının %3-5 lik dekoksiyonu ve infüzyonu idrar artırıcı, iştah açıcıdır ve kabızlıkta kullanılır(3). 11. Geum urbanum (Su Karanfili) Kökte tanen, acı maddeler ve glikozit içerir(3). 10 / 44
Kök veya topraküstü kısımlarının %6 lık infüzyonu kuvvet verici, midevidir ve kabızlık için kullanılır(3). 12. Glacium flavum (Sarı Boynuzlu Gelincik) Çiçek ekstresi kalbi yavaşlatır(3). 13. Hedera helix (Duvar Sarmaşığı) Glikozit(3), saponin(8,9) içerir. 11 / 44
%1 lik çiçekli dalları kullanılır, çıban açıcı(3,8), adet getirici, kurt düşürücü, terletici(3), ödem çözücü(8), öksürük kesicidir ve astımda kullanılır(8,9).haricen ülser, yara, deri döküntüsüne iyi gelir, salgıları artırır,kusturucudur(9). Antifungal etkilidir(10). 14. Hyoscyamus niger (Banotu) Alkaloid içerir(3,8,9). Terlemeyi azaltır(6), ağrı kesici(3,6,9), yatıştırıcıdır(3) ve yağı tremorda kullanılır(9). 12 / 44
15. Hypericum perforatum (Binbirdelik Otu) taşır(3). Tanen, uçucu yağ, flavon türevleri ve hiperisin Çiçek, yaprak veya topraküstü kısımlatının infüzyonu, ekstresi ya da yağı kullanılır. Spazmolitik, kurt düşürücü(3), kabızlığı giderici(8), haricen yara ve yanık iyi edici olarak kullanılır(3,6,9). Antidepresiftir ve gece idrar kaçırmaya iyi gelir(9,11,12,13,14). Mevsimsel affektif bozuklukta kullanılır(15). AİDS te immüniteyi güçlendirir(6). Antienflamatuvar-analjezik(16), antiromatizmal, idrar söktürücüdür ve uykusuzlukta kullanılır(17). Güçlü antioksidandır(18). 13 / 44
Sperm hareketini azaltır(19), sperm hücrelerine mutajeniktir ve oosit penetrasyonunu azaltır(20). Prostat ameliyatlarından sonra sonda lavajı yapılarak kanama, iltihap ve bakteriüriyi azaltmıştır(21). 16. Malva silvestris (Ebegümeci) Müsilaj, glikoz, pektin(3), antosiyan(9) içerir. Çiçek ve yaprağı kullanılır(3,9). Balgam çıkartıcı etki gösterip nezle ve bronşitte çayı içilir(8).lapası çıban açmada ve ağrısını kesmede etkilidir(3,8). Ağıziçi yara(9) ve solunum sistemi tahrişlerinde(3) gargarası kullanılır. İltihablı egzamada kompres uygulanır(9). 14 / 44
17. Myositis arvensis (Unutma Beni) Afrodiziyak etkili, göz hastalıklarında da lapası kullanılır(3). 18. Nigella arvensis (Çörekotu) Tohumu sabit yağ ve alkaloid içerir(3). Tohumu idrar artırıcıdır(3). Yağı, tadı kokusu hoş 15 / 44
olmayan ilaçların tat ve kokusunu değiştirmede kullanılır(8). 19. Nymphea alba (Beyaz Nilüfer) Çiçeği yatıştırıcı ve uyuşturucudur, kökü kabızlıkta kullanılır(3). 16 / 44
20. Origanum onites (İzmir Kekiği) Uçucu yağında karvakrol(3) ve timol(3,8) bulunur. Balgam söktürücü, antiseptik ve spazmolitiktir, bronşit ve nezlede semptomlarını azaltır(8). Hekzanik ekstresi ontioksidandır, yağı şeker hastalığı komplikasyonlarını geciktirir(22) 21. Papaver rhoeas (Gelincik) 17 / 44
Müsilaj, renk maddaleri ve alkaloit içerir(3,9). Uykusuzluk ve ağrıda kullanılır(6). Öksürük kesici(3,9), balgam söktürücü(3,8), yatıştırıcı ve hafif uyuşturucudur(3). 22. Peganum harmala (Üzerlik) 18 / 44
Tohumunda sabit yağ ve alkaloitler bulunur(3,8,9) Tremorda kullanılr(9). Tohum ve kökünün %2-5 lik infüzyonu kurt düşürücü, yatıştırıcı, uyuşturucu, terletici ve adet söktürücüdür(3). 23. Pistacia terebinthus (Menengeç) 19 / 44
vardır(3). Sakızında rezin, uçucu yağ ve mazısında tanen İdrar ve balgam söktürücüdür(8). İdrar ve solunum yoları antiseptiğidir, mazısı kabızlıkta ve öksürükte kullanılır(3). 24. Plantago major ve P. lanceolata (Sinirliot) Tanen, müsilaj, pektin, iridoit glikozit taşır(3,8). 20 / 44
Göğüs yumuşatıcı, idrar ve balgam artırıcı, kabızlğı iyi edici(3), antioksidandır(18). Yara ve böcek sokmasında ilk yardım amacıyla kullanılabilir(9). Antigiardiaziktir(23). Prostat ameliyatlarından sonra sonda lavajı yapılarak kanama, iltihap ve bakteriüriyi azalttığı gözlenmiştir(21). Farelere derialtı uygulandığında meme kanserinde profilaksi sağlamıştır(24). 25. Portulaca oleracea (Semizotu) İdrar söktürücü, tohumu kurt düşürücü ve lapası hemoroid için kullanılır(3). 21 / 44
26. Rhus coriaria (Sumak) Tanen, şeker, mum, flavon türevleri, meyvası; tanen, organik asitler ve tuzlarını taşır(3). Yaprağının %5 lik infüzyonu boğaz ve dişeti hastalıklarında gargara olarak kullanılır. Kabızlıkta, kanı durdurmada dahilen kullanılır(3). 22 / 44
27. Rubus ideaus (Ahududu) Yaprağı tanen, organik asit, C vitamini ve meyvası şeker, organik asit, C vitamini taşır(3). İlaçlara tat ve koku vermede kullanılır, taze meyva iştah açıcı, kuvvet verici ve idrar söktürücüdür(3). Yenidoğan ishali, küçük çocukların kusmasına iyi gelir. Menstruel ağrıyı azaltır kan akışını düzenler ve gebelikte de uterin duvarı güçlendirir, doğum ağrısını ve doğum sonu uterin kanamayı azaltır(6). 23 / 44
28. Rosa canina (Kuşburnu) Şeker, tanen, organik asitler, vitaminler özellikle C vitamini ve mineralleri içerir(3,8). Çekirdekleri yatıştırıcı, meyvasının infüzyonu kuvvet verici, kabızlıkta ve şeker hastalığına karşı kullanılır(3). Orta dereceli diüretiktir, soğuk algınlığı ve gripte kullanılır(9). Prostat ameliyatlarından sonra kanama, iltihap ve bakteriüriyi azaltır(21). Sitotoksik etkilidir(25,26). 24 / 44
) 29. Salvia fructicosa, S. tomentosa, S. viridis (Adaçayı Tanen, uçucu yağ ve acı madde içerir(3). %1-5 lik infüzyonu uyarıcı, kuvvet verici, antiseptiktirler ve S viridis terlemeyi azaltır ve sindirim sistemini düzenler(3). Mide rahatsızlıkları, soğuk algınlığı, yara, kesik kanamaları, deri döküntüleri, mental konsantrasyonun artırılması, saç bakımı ve sıcak basması için kullanılır. Adetleri düzenler ve laktasyonda sütü azaltır(6). 25 / 44
30. Sambucus nigra (Mürver) Uçucu yağ, tanen, rezin, müsilaj ve flavon glikozitleri içerir(3,8). %4-8 lik infüzyonu kullanılır. Çiçek terletici, çiçek-yaprak-gövde idrar söktürücü ve müshil etkilidir(3,8,9). Çiçek çayı akne, soğuk algınlığı ve nezle tedavisinde kullanılır. Çiçek yağı deri çatlaklarına, yaprakları yara ve böcek ısırıklarına iyi gelir.cildi temizler, kan yapımını artırır, iltihap ve ateşi tedavi eder, solunum yollarını yumuşatır(6). 26 / 44
31. Scutelleria orientalis (Kaside) Kuvvet verici, yara iyi edici, kanamayı durdurucu ve kabızlıkta etkilidir(3). 32. Silene (Gıvışgan Otu) 27 / 44
Saponin taşır(3). Kök ve topraküstü kısımlarının %5 lik infüzyonu mesane ve idrar yolu enfeksiyonlarında kullanılır(3). 33. Tanecetum balsamita (Marsuvan Otu) Tanen, rezin ve uçucu yağ taşır(3). 28 / 44
Çiçekli dallarının %2 lik infüzyonu idrar artırıcı, gaz söktürücü, midevi ve safra taşı düşürücüdür(3,9). 34. Thymbria spicata (Karabaşkekik, Mercanköşk) Karvakrol, ester ve uçucu yağ içerir(3). Yaprak ve çiçekleri antiseptik ve uyarıcıdır(3). 29 / 44
35. Tribulus terestris (Deve çökerten) Sabit yağ, rezin ve alkaloit içerir(3). %5 lik infüzyonu taş düşürücü, idrar söktürücü ve kuvvet vericidir(3). 30 / 44
36. Urtica dioica (Isırgan) Histamin, asetilkolin, organik asitler, demir ve potasyum tuzları tohumu isesabit yağ ve müsilaj içerir(3,8). Yaprağının %2-5 lik infüzyonu, kökünün %3-4 lük dekoksiyonu ve tohumları kullanılır(3). İştah açıcı, kanı temizleyici, pıhtılaşmayı önleyici(3), sindirim sistemi kanamalarını durdurucu(8), diüretik(3,9), tansiyon düşürücü-ödem çözücü(6) ve gut ve romatizmada yararlıdır(6,9). Yaprak ekstresi antienflamatuvardır(29) ve romatoit artritte yardımcı tedavi ajanıdır(30).eklem ağrılarında ve nevraljide etkilidir(3,6,9). Çayı şeker hastalığında, tohumları kanser tedavisinde, topraküstü kısımları ya da kök ekstreleri prostat tedavisinde kullanılır(6,8,27). Kök ekstresi prostat büyümesini %51,4 azaltmıştır(28). Hastalığa bağlı saç dökülmesinde saç çıkarıcı(6,9), gebelikte destekleyici olup adet düzenleyici, ağrılarını azaltıcı etki gösterir(6). 31 / 44
37. Viscum album (Ökseotu) Müsilaj, kolin, rezin, saponinler, organik asitler ve alkaloitler taşır, meyva ve yaprakları kullanılır(3,9). Kanser, yüksek tansiyon((8,9), artroz tedavilerinde(3,89 kullanılır. Kusturucu, idrar artırıcı ve kuvvet vericidir(3). 38. Ziziphora capitata, Z. taurica, Z. tenuior (Dağ Reyhanı) 32 / 44
Z. taurica uçucu yağ taşır(3). 3 türün de çiçekli dallarının %2 lik infüzyonları dahilen midevi, haricen yara iyi edici olarak kullanılır(3). 4. SONUÇLAR İklim geçiş bölgesi olan Çivril hem Akdeniz hem de Karasal iklimin florasına sahiptir. Bu nedenle de çok sayıda tıbbi bitki saptanmıştır. Daha uzun süreli ve farklı mevsimlerde yapılacak saha çalışmaları ile sayının daha da artacağı açıktır. Bu kadar zengin tıbbi bitki florasının değerlendirilmesi için çalışmalar yapılması uygun olur. 5. KAYNAKLAR 33 / 44
1) www.smgrowers.com/capparis.htm 2) www.ibiblio.org/herbmed 3) Baytop, T. : Türkiye de Bitkiler ile Tedavi. İ.Ü. Yay., No: 3255, İstanbul, 1984 4) Gez, S ve ark. : C. ovata desf.in analjezik ve antimikrobial etkileri yönünden bir ön çalışma. Kocatepe Tıp Dergisi, 3:169-72, 2000 34 / 44
5) Gadgoli, C et al. : Primrily screening A. Millefolium, C. intybus and C. spinosa for antihepatotoxic activity. Fitoterapia, 66:319, 1995 6) www.wicnet/waltzark/herbindex.htm 7) Demetzos, C et al. :Chemical analysis and antimicrobial activity of the resin ladano, of its essantial oil an of the isolated compounds(letter). Planta Med., 65(1):76-8, 1999 8) Zeybek, N., Zeybek, U. :Farmasötik Botanik. E.Ü. 35 / 44
Ecz. Fak. Yay., No:2 İzmir, 1994 9) Weiss, RF.(Çev.) : Herbal Medicine. Arcanum, 1988 10) Moulin Trafford-J. Et al. : Study of the action of alfa-hederin on the ultrastructure of C. albicans. Mycoses, 41(9-10):411-6, 1998 11) Ernst, E., Rand, JL. :Complementary therapies for depression: an overwiev. Arch. Gen. Psych., 55(11):1026-32, 1998 36 / 44
12) Stevinson, C :Antidepressant activity H. Perforatum and hyperforin the neglected possibility. Pharmacopsych., 1:7-15, 1998 13) Cott, JM, Fugh-Berman, AJ. :Is St. John s Wort(H. Perforatum ) an effective antidepressant?. Nerv. Ment. Dis., 186(8):500-1, 1998 14) Dimpfel, W., Schober, F., Mannel, M. :Effect of methanolic extracts and a hyperforin-enriched CO 2 extract of John s Wort(H. Perforatum) an intracerebral feld potential in the freely moving rat. Pharmacopsych., 1:30-5, 1998 15) Wheatly, D. :Hypericum in seasonal affective disorder. Curr. Med. Res. Opin., 15(1):33-7, 1999 37 / 44
16) Miller, AL. :St. John s Wort(H. Perforatum) clinical effect on depression and other conditions. Altern. Med. Rev., 3(1):18-26, 1998 17) Kleber E et al :Biochemical activities of extracts from H. Perforatum L. 1 st communication: inhibition of dopamine-beta-hydroxilase. Arzneimittelforschung, 49(2):106-9, 1999 18) Bol shakova-iv et al. :Antioxidant properties of plant extracts. Biofizika, 43(2):186-8, 1998 38 / 44
19) Ondrizek, RR et al. :Inhibition of human sperm motility by spesific herbs used in alternative medicine. J. Assist. Reprod. Genet., 16(2):87-91, Feb 1999 20) Ondrizek, RR et al. An alternative medicine study of herbal effect the penetration of zona free hamster oocytes and integrity of sperm deoxyribonucleic acid. Fertil-Steril. 71(3):517-22, March1999 21) Davidof, MI., Gruinov, VG., Kubarikov, 39 / 44
PG. : Phytoperfusion of the bladder after adenomectomy. Urol. Nefrol. Mask. (5):19-20, 1995 22) Lermioğlu, F. et al. :Evaluation of the long term effects of oleum origani on the toxicity induced by administration of streptozotosin in rats. J. Pharm. Pharmacol. 49(11):1157-61, 1997 23) Ponce-Macotela, M. Et al. :Invitro effect against Giardia of 14 plant extracts. Rev. 40 / 44
Invest. Clin. 46(5):343-7, 1994 24) Lithander, A. :Intracellular fluid of waybread(plantago major) as a prophylactic for mammary cancer in mice. Tumor Biol. 13(3):138-41, 1992 25) Trovato, A. Et al.:invitro cytotoxic effects of some medicine plants containing flavonoid. Bol. Chim. Farm. 135(4):263-9, 1996 41 / 44
26) Hodisan-T et al. :Carotenoid composition of R. Canina fruit determined by thin-layer chromatography and high-performance liquid chromatography. J. Pharm. Biomed. 16(3):521-8, 1997 27) Hryb, DJ. et al. :The effect of the extracts of the roots of stinging nettle(u. Dioica) on the interaction of SHBG with its receptor on human prostatic membrans. Planta Med. 61(1):31-2, 1995 42 / 44
28) Lichius, JJ. And Muth, C. :The inhibiting effect of U. dioica root extracts on experimentally induced prostatic hyperplasia in the mouse. Planta Med. 63(4):307-10, 1997 29) Rieheman, K. Et al. :Plant extracts from stinging nettle(u. dioica) an antirheumatic remedy inhibit the proinflamatory transcription factor NF kappa B. FEBS Lett. 442(1):89-94, 1999 30) Obertreis, B. Et al. :Antiinflamatory effect of 43 / 44
U. dioica folia extract in comparison to caffeic malic acid. Arzneimittelforschung. 46(1):52-6, 1996 Sefa Gez 44 / 44