MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI Elmi-nəzəri məcmuə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXV buraxılış, Bakı, 2013

MƏDƏNİYYƏT DÜNYASI Elmi-nəzəri məcmuə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXV buraxılış, Bakı, 2013 МИР КУЛЬТУРЫ Научно-теоретический сборник Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств, ХХV выпуск, Баку, 2013 THE WORLD OF CULTURE Scientific-theoretical bulletin Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХV edition, Baku, 2013 UOT 792.03 Rüstem Mürseloğlu Yard. doç. Dr İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi, Sanat Bölümü Başkanı E-mail: rustem.murseloglu@medeniyet.edu.tr CUMHURİYET DÖNEMİ TİYATRO TARİHİ DEĞERLENDİRMELERİ ÖZET: Bu makalede Cumhuriyet dönemi tiyatrosu hakkında literatür, bibliyografyalar, yazarlarca Türk tiyatrosunu dönemlendirme çabaları, Cumhuriyet tiyatrosunun kültür değişimindeki katkısı, tartışılan tiyatronun ilkeleri, devlet eliyle kurulan tiyatrolar ve özel tiyatrolara yardımla tiyatroyu teşvik etmesi, tiyatrosunda yerli ve yabancı yöneticiler, Türk tiyatrosunun Cumhuriyet dönemi Altın Çağı, politik tiyatro, oyun yazarlığı, Cumhuriyet dönemi sahnelenen oyunların listesi, tarihi tiyatroda Cumhuriyet, gösteri sanatlarında ayrılmaz ikili olarak değerlendirilen müzik ve tiyatro, tiyatro oyuncuları, problemlerin 2010 lu yıllarda ele alınışı başlıkları altında verilen bilgilerle Cumhuriyet dönemi tiyatro hakkında yazılan eserleri ve değerlendirmelerin bir özeti ve derlemesi ele alınmıştır. Cumhuriyet dönemi tiyatro açısından Batı ülkeleriyle kıyaslandığında çok kısa bir dönemdir. Batı ülkeleri eski Yunan dan beri tiyatro geçmişine sahipken, Türklerin modern anlamda tiyatrosu Tanzimat dönemiyle başlar. Tanzimat dönemiyle başlasa bile tiyatro tarihi konusunun bir makaleye sığacak kadar kısa olmadığı ortadadır. Metin And gibi pek çok tiyatrocunun yazılarından bunu anlayabiliriz. Bu yazının tiyatro tarihi konusunu Cumhuriyet dönemi ile sınırladık.bu yazı Cumhuriyet dönemi tiyatrosunun genel bir değerlendirmesini yapmayı amaçlamamaktadır. Cumhuriyet dönemi tiyatro hakkında yazılan eserleri ve değerlendirmelerin bir özetini ve derlemesini yaparak Cumhuriyet dönemi tiyatro hakkında bilgi sahibi olmayı, araştırmayı veya ders anlatmayı amaçlayanlara, yazılan eserleri bilgilendirmek ve değerlendirme yaparken ileri sürülen fikirleri bir araya getirmeyi amaçlamaktadır.cumhuriyet dönemi tiyatrosu için yapılan çalışmalar aynı zaman da yapılacak çalışma konularını da çağrıştırmaktadır. Bu makale, yazı içinde tiyatroda müzikaller konusunun çalışılmadığına yapılan vurgu gibi, yeni araştırılması gereken konuların da insan zihninde uyanmasını sağlayacaktır. Anahtar Kelimeler: tiyatro, cumhuriyet dönemi, kültür, tarih, sanat. 166

Giriş Konu Hakkında Literatür: Tiyatro hakkında ilk yazanlardan biri Refik Ahmet Sevengil dir (Yakın Çağlarda Türk Tiyatrosu, II Cilt, İstanbul 1934; Türk Tiyatrosu Tarihi, İstanbul 1969). Ancak buradaki ikinci eser daha çok tiyatronun opera ile ilgili kısmına odaklanmaktadır. Niyazi Akı nın Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu Bakış (Ankara 1968) 1923-1967 yılları arasını ele alır. Genel bibliyografyaya baktığımızda aslında iki isim son zamanlarda öne çıkmaktadır: Özdemir Nutku ve Metin And. Özdemir Nutku, Oyunculuk Tarihi adlı eserinde hem Batı ülkelerinin hem de Türkiye nin kısaca tiyatro tarihini vermekle yetinmiştir (eser 2 cilttir ve aynı zamanda dünya tiyatro tarihidir). Diğer yazar Metin And için, tiyatronun bütün tarihini yazan adam denilebilir. O Türk tiyatro tarihini Geleneksel Türk tiyatrosu ve Batı etkisindeki Osmanlı dönemi (Meşrutiyet, Tanzimat dönemleri) ve Cumhuriyet dönemi olarak ele alan ayrı ayrı ve kapsamlı eserler yazmıştır. Nitekim bu konudaki fikirlerini yine bir genel Tiyatro tarihinde özetlemiştir (And, Başlangıcından 1983 e Türk Tiyatro Tarihi, İstanbul 1994). Şüphesiz Dünya Tiyatro tarihiyle ilgili Türkçe yayınlar da yapılmıştır, ancak makale başlığımızın dışında olan bu konudaki literatüre girmeyeceğiz. Cumhuriyet dönemi tiyatrosu ayrıca bazı oyun türleri (tarihi oyun, komedi, drama) ile de inceleyen yazarlar vardır. Tiyatro ile ilgili birkaç sempozyum da yapılmıştır. Bunlara yeri gelince değineceğiz. Tiyatro Bibliyografyaları: Araştırmacılar için bibliyografyaların önemi hemen hemen her araştırma teknikleri veya araştırma kaynakları derslerinde vurgulanmaktadır. Cumhuriyet Döneminde yazılan iki bibliyografya birbirini tamamlamaktadır. Bunlardan biri Cumhuriyet döneminin ilk dört yılını da içine alan, harf değişikliğine kadar olan döneme kadar yani Osmanlı harfleri ile yazılmış tiyatroyu ilgilendiren eserler bibliyografyası olup Poyraz ve Tuğrul ikilisi tarafından hazırlanmıştır: Türkan Poyraz ve Nurnisa Tuğrul, Tiyatro Bibliyografyası: 1859-1928 (Ankara 1967). Harf değişikliğinden 1959 yılına kadar olan sürenin tiyatro bibliyografyasını ise Turan ve Abacıoğlu ikilisi hazırlamıştır: Semahat Turan (ve Behire Abacıoğlu), Tiyatro Bibliyografyası: 1928-1959 (Ankara 1961). Şüphesiz Türkiye de yayınlanan genel bibliyografyalarda (Türkiye Bibliyografyası; Türkiye Makaleler Bibliyografyası gibi) tiyatro ile ilgili kısımlarında bibliyografya/ kitap/ makale bilgisine rastlanacağı da araştırmacılarca unutulmamalıdır. Bununla birlikte bazı özel konulu bibliyografya çalışmaları da araştırmalar sırasında gözden geçirilmelidir (Uslu nun Müzikoloji ve Kaynakları; aynı yazar - Seher Tetik Işık ın Müzik Bibliyografyası: Yabancı Yayınlar adlı eserlerindeki tiyatro ile ilgili yazılar gibi). Şüphesiz bu konuda yazılan ansiklopedi ve sözlükler de araştırmacılara yardımcı olacaktır: Aziz Çalışlar, Gerçekçi Tiyatro Sözlüğü (İstanbul 1978), M. Nihat Özön-Baha Dürder, Türk Tiyatro Ansiklopedisi (İstanbul 1967). Tiyatroyu Dönemlendirme: Cumhuriyet dönemi tiyatronun Darülbedayi ile başladığı konusunda hemen hemen bütün tiyatro tarihçilerinin ortak görüşüdür (And, Cumhuriyet, 1983, s. 7; Konur, s. 308). Ancak Darülbedayi den sonraki süreci Prof. Dr. Olcay Önertoy, 1950, 1970 ve 1970 sonrası olarak gruplandırırken, Metin And ın Geleneksel Türk Tiyatrosu nun belirli bir tarih evresi ile sınırlandırılamayacağını, önsüz ve sonsuz bir evre olarak düşünülmesi gerektiğine; hemen ardından Batı örneğinde Türk tiyatrosu evresinin geldiğine dikkat çeker. Batı örneğinde Türk tiyatrosu evresini de Tanzimat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet olarak dönemlendirir (And, Cumhuriyet, 1983, s. 1, Önertoy un fikrini de Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi yayını olan Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Tiyatro adlı eserinden M. And aktarmaktadır).and, bu dönemlendirme konusundaki fikrine uygun olarak tiyatro tarihi 167

eserlerini yayınlamıştır, genel durumu ise Başlangıcından 1983 e Türk Tiyatro Tarihi (İstanbul 1994) adlı eserinde dönemlendirme görüşüne uygun olarak özetlemiştir. Oysa Cumhuriyet sonrası tiyatro tarihinin en önemli olaylarından biri Tiyatro nun Yüksek Öğrenim Kurumuna bağlandığı 1981 yılına kadar geçen süreyi bir bütün olarak görenler de vardır (Konur, s. 355). Darülbedayi nin yerine kurulan ve zaman zaman farklı adlarla yapılaşmaların devamında 1981 yılı aynı zamanda devletin özel tiyatrolara yardım etme kararı almasıyla da farklı bir uygulamanın olduğu tarihtir (Konur, s. 340).Nitekim Metin And, kimlik konulu yazısında 1981 yılına kadar olan tiyatroyu bir bütün olarak eleştirmiştir (And, Cumhuriyetin 70. Yıldönümünde Kimliğini, 1993, s. 1). Bu durum aslında Cumhuriyet dönemi tiyatro tarihini 1981 yılına kadar bir bütün olarak görülebileceğini de düşündürmektedir. Nitekim 1985 ten itibaren yüksek lisans ve doktora olmak üzere akademik çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Bu ilklerden biri Ayşe Selen dir. Nitekim Metin And, Cumhuriyetin 50. Yılı için50. Yılın Türk Tiyatrosu (1973), 60. Yılı için Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu(1983) adlı eserlerini kaleme almış, 70. Yılı olan 1993 için Cumhuriyetin 70. Yıldönümünde Kimliğini Bulamamış Türk Tiyatrosu ve Kültür Bakanlığı (Tiyatro Araştırmaları Dergisi, sy. 10, 1993, s. 1-21) başlıklı bir makale yazmıştı. Bu makalesinde başlıkta görüldüğü üzere kimlik konusuyla tiyatroyu değerlendirerek Türk tiyatrosunu sanat olamamış, evrensel boyutları yakalayamamış diyerek eleştirmektedir (And, Cumhuriyetin 70. Yıldönümünde Kimliğini, s. 1). Tiyatro ve Kültür Değişimi: Metin And, Atatürk ün tiyatroya yüklediği kültür değişimi programını öncelikle eski kültürün oturmuşluğunu sağlayan inanç, alışkanlıklar, gelenek ve görenekler arasındaki dengeyi bozmak; hurafeleri ortaya çıkarmak ve yerine yeni kültürü yerleştirmek, bozulan dengeyi yeniden kurmak olarak özetler (And, Cumhuriyet, 1983: 2). Yeni kültür değişimi, kurduğu temel kurumlarla desteklemeye, aydınların yetişmesini sağlamaya çalışmıştır. Türk ulusunun erdemleri ve değerleri eski tarihten alıntılarla Mete, Özyurt, Attila, Akın adlı oyunlarda; yeni kültür devrimlerinin övgüsü Cumhuriyet Çocukları, Ceza Hakimi, On İnkılap, On Yılın Destanı, Bay Önder adlı oyunlarda öne çıkarılmaya çalışılmıştır. Tiyatroya fırsat buldukça giden Atatürk, tiyatro sanatçılarını teşvik edilmiş, Türk kadını sahneye çıkmadıkça Türk tiyatrosunun gelişemeyeceğini belirtmiştir. Darülbedayi nin oyunlarını Ankara da seyreden Atatürk onların oyun metinlerine dramaturg luk da yapmış, tiyatro oyun yazarlığını teşvik etmiş, tiyatronun yeni kültür değişiminde önemli bir görevinin olduğunu belirtmiştir. Metin And, Atatürk ün dramaturgluğunu yeni dil, yeni edebiyat, yeni düşünce olmak üzere üç konuda özetlemiştir (And, Cumhuriyet, 1983: 9).Metin And, tek partili siyasi dönemi Atatürk döneminin bir devamı olarak değerlendirir. 1945-1950 arasını tek partinin yerini çok partili döneme bırakma süreci, 1950-60 dönemini genel seçimle gelen iktidar dönemini tiyatro kurumunu benimsemiş ama geliştirmek için çaba sarfetmemiş olarak değerlendirir (And, Cumhuriyet, 1983: 25). Genel seçimle gelen iktidara karşı yapılan 1960 devriminin ardından 1961 Anayasasının tiyatro yazarlığının gelişmesinde önemli bir katkısı olduğu, özel tiyatroların bu dönemde geliştiği inancındadır (And, Cumhuriyet, 1983: 26). Kültür değişiminin en önemli tarafı olan yeni rejimin faziletleri, milli mücadelenin zorlukları tiyatro oyunlarında işlenmiştir (Şengül, Tarihi Tiyatro, 205 vd.). Kültürün temellerinden olan dil birliği, Türkçenin doğru kullanımı, değişen dilin doğrusunu oyunlarda yansıtmak tiyatro oyun yazarlığının en güç tarafı olduğu kabul edilmektedir. And, Cumhuriyet döneminin ikinci yarısında oyun dilinde dikkate değer bir gelişmenin olduğunu düşünmekte, oyun yazarlığında doğru Türkçenin aktarılabilmesini yazarın 168

yeteneğinde aramaktadır (And, Cumhuriyet, 1983, s. 459, 461). Nüvit Özdoğru ise tiyatro oyununda kişilerin kendi günlük ve eğitimlerini yansıtan tarzı yansıtmaları, yazı dilindeki gibi uzun cümleler yerine kısa cümlelerle yazılması gerektiği üzerinde ısrarla durmaktadır (Cumhuriyet gazetesi, İstanbul 23 Eylül 1971). Tiyatronun İlkeleri: Bu başlık aslında Yıldırım Keskin in bir eserinin adıdır. Fakat başlık bir tiyatro yazısı için önemli olduğu için biz de bu konuya yer verdik. Cumhuriyet döneminde tiyatronun ilkeleri tespit edilirken zaman zaman tiyatrocuların farklı görüşleri olduğunu Metin And ın tiyatro tarihinde özellikle giriş kısmında tiyatro anlayışı bölümünde gözler önüne serer (And, Cumhuriyet, 1983, s. 43 vd). Yıldırım Keskin Tiyatro ilkelerini tiyatro dan ne anlaşılması gerektiği konusuyla başlar ve yazar, oyuncu, oynamak, yönetmek başlıklarıyla inceler. Tiyatro ilkelerinden sahnelemek için Türkçe ye çevrilen PatricePavis in Sahneleme: Kültürler Kavşağında Tiyatro(çev. Sibel Kamber, Ankara 1999), Yalçın Alemdar ın Tiyatro ve Canlandırma (Ankara 2005) adlı eserleri yararlı olacaktır. Devlet Tiyatroları: Tiyatronun bir kamu hizmeti olduğu ve kamu eliyle korunması gerektiği fikri Cumhuriyetin ilk yıllarında belirginleşmişti. 1924 yılında kurulup eğitime başlayan Musiki Muallim Mektebi (1924),Sanayi-i Nefise Encümeni (1927), Türk Sanayi-i Nefise Birliği (1927), İlmi Tiyatro Mektebi Talimatnamesi (1929), Türk Tiyatrosunu Himayet Cemiyeti (1340), Milli Musiki ve Temsil Akademisi (1934) Türk tiyatrosunu geliştirmek için yeni kurulan kurum, dernek ve yasa girişimleriydi (And, Cumhuriyet, 1983: 13). Atatürk ün de Ankara da oyunlarını seyrettiği Darülbedayi, İstanbul Şehzadebaşı Ferah Tiyatrosunda gösteriler yaparken, 1934 yılında İstanbul Belediyesine bağlanarak İstanbul Şehir Tiyatrosu (Tepebaşında faaliyet gösteriyordu) adını aldı.1936 da kurulan Devlet Konservatuvarı yerine 1940 da kurulan Tiyatro ve Opera Tatbikat Sahnesi,Carl Ebert tarafından yönetildi; Carl Ebert ayrılınca yerine Muhsin Ertuğrul getirildi. 1949 de Devlet Tiyatro ve Operasıadını aldığı zaman, aynı yıl Ankara da Küçük Tiyatro ve Büyük Tiyatro; 1956 da Ankara Oda Tiyatrosu, 1957 de İzmir Konak Sahnesi ve Bursa Ahmet Vefik Paşa Tiyatrosu;1960 da Sakarya Yeni Sahne; 1964 de Ankara Altındağ Tiyatrosu; 1966 da Adana Devlet Tiyatrosu, 1969 da İstanbul Kültür Sarayı tiyatrosu; 1970 de adı değiştirilerek Atatürk Kültür Merkezi Oda Tiyatrosu; 1971 de Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü kuruldu, aynı yıl hem Bursa hem de İzmir Devlet Tiyatroları açıldı. 1974 de Milli Eğitim Bakanlığından alınıp Kültür Bakanlığına bağlandı. 1978 de İstanbul Devlet Tiyatrosu kuruldu, 1981 de kurulan Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlandı. 1983 de İstanbul Taksim Sahnesi, 1984 de Çorum Devlet Tiyatrosu, 1985 de Ankara Devlet Tiyatrosu Müdürlüğü, 1986 da İzmir Karşıyaka Ragıp Haykır Sahnesi, 1987 de Trabzon Devlet Tiyatrosu, 1988 Diyarbakır Devlet Tiyatrosu, 1990 da Ankara İrfan Şahinbaş Sahnesi, 1997 de Sivas, Van, Erzurum ve Konya Devlet Tiyatroları açıldı. Yukardaki kısa kronoloji devletin tiyatroları sürekli destekleyip ihmal etmediğini gözler önüne sermektedir. Bununla birlikte kurulması özel tiyatronun gelişmesi için önerilen Bölge Tiyatroları 1673 den beri kurulamamıştır. Özel Tiyatrolar ve Devlet Yardımı: 1923 den öncesinde de varlığı bilinen özel tiyatro toplulukları Cumhuriyetin ilanından sonra da varlıklarını devam ettirmeğe çalıştılar. Benliyan Operet Kumpanyası, İstanbul Operet Heyeti, İstanbul Şehir Opereti, Cemal Sahir, Muhlis Sabahattin Yeni Operet Heyeti, Hale Opereti gibi topluluklar Meşrutiyetten beri İstanbul da müzikli oyunlar sergiliyorlardı. Şadi Bey ve Arkadaşları İzmir den yola çıkıp Ankara yı kendilerine merkez yaparak turnelere çıkıyorlardı. Raşid Rıza, Türk Tiyatrosu adıyla İstanbul Tepebaşı nda faaliyet gösteriyordu. Şehbal Opereti, Naşit in Topluluğu, Ferah Tiyatrosu, Milli Sahne (Şadi Fikret in), Şark Tiyatrosu (Kel 169

Hasan ın), Sahir Opereti, İsmail Efendi nin Topluluğu (İsmail Dümbüllü nün), Odeon Tiyatrosu, Asri Operet Heyeti 1923-1927 yıllarında faaliyet gösteren belli başlı özel tiyatro topluluklarıydı. Bu topluluklardan bir kısmı Anadolu turnesine çıkıyor, hatta yurtdışında gösteriler yapıyorlardı (Mısır, Kıbrıs, Rusya gibi). 1928 in yeni kuruluşu olarak Ankara Opereti, Şark Operet Heyeti, Cumhuriyet Opereti, Süreyya Opereti (1935 de adını Halk Opereti olarak değiştirdi) isimli toplulukların faaliyetleriyle öne çıktıkları görülmektedir. 1929 da Ankara Güneşi Temsil Heyeti topluluğu, 1930 da Türk Akademi Tiyatrosu (aynı zamanda TAT adını taşıyan bir dergi çıkarıyordu), İzmir Şehir Tiyatrosu kurulmuştu. 1935 te Halide ve Arkadaşları (Halide Pişkin in) topluluğu, Halk Opereti topluluğu, Turan Tiyatrosu, Halk Tiyatrosu topluluklarının kuruldukları görülmektedir. 1936 Özel tiyatrolara Belediye tarafından yardımların düşünüldüğü ilk defa görülen bir yıldır (And, Cumhuriyet, 1983, s. 205). 1939 da Ege Tiyatrosu, İstanbul Halk Tiyatrosu, Ankara Tiyatrosu (Zeki Alpan ve arkadaşları), Türk Revü Opereti ilk defa adları anılan tiyatro topluluklarıdır. 1942 de Ses Tiyatrosu Operet topluluğu (Avni Dilligil in) kuruldu. 1948 de kurulan Yeni Ses Opereti vodville, müzik ve dans karışımı müzikaller sahneliyordu; 1953 te bu operetten ayrılanlar İstanbul Opereti ve Şen Ses Opereti topluluklarını kurdular. 1949 da Vahi Öz Opereti; 1950 de Saat 6 Tiyatrosu, 1954 te İstanbul Opereti (adı 1960 da İstanbul Tiyatrosu oldu), 1955 te Karaca Tiyatro, 1956 da Dormen Tiyatrosu (1972 de kapandı), 1957 de Oda Tiyatrosu (1959 da kapandı) ve Ankara Beşinci Tiyatro, 1959 da Kent Oyuncuları, Kadıköy Tiyatrosu, Üsküdar Tiyatrosu, Fatih Tiyatrosu, Zeytinburnu Tiyatrosu, Oraloğlu Tiyatrosu (Lale Oraloğlu ve Arkadaşları); 1961 de Ankara Meydan Sahnesi; 1962 de Arena Tiyatrosu ve Gülriz Sururi-Engin Cezzar topluluğu, Ulvi Uraz Dost Oyuncular, Azak Tiyatrosu, Gong Tiyatrosu, Aksaray Bulvar Tiyatrosu; 1963 de Ankara Sanat Tiyatrosu; 1966 da Başkent Tiyatrosu, Tevhit Bilge-Necdet Tosun Topluluğu, Nejat Uygur ve Arkadaşları Topluluğu; 1967 de Devekuşu Kabare Tiyatrosu, Tiyatrom Tiyatro Topluluğu; 1968 de Yenişehir Tiyatrosu;1969 da Bizim Tiyatro (Münir Özkul un), Dostlar Tiyatrosu, Gönül Ülkü- Gazanfer Özcan Topluluğu, Ümit Tiyatrosukuruldu.1969-1970 yılını özel tiyatroların mantar gibi özel tiyatro bitiyor manşeti ile birden çoğaldığını görebiliyoruz (And, Cumhuriyet, 1983, s. 242). 1970 de 23 adet özel tiyatroya Ocak tiyatrosu, Çağ Tiyatrosu topluluğu, Bakırköy Halkevi Tiyatrosu, Yıldırım Önal Tiyatrosu ilave edilmişti. 1971 de İstanbul Ses Opereti, Kardeş Oyuncular, Grup Oyuncuları, Beş Basamak Tiyatrosu, Nisa Serezli- Tolga Aşkıner Topluluğu, Üsküdar Oyuncuları, Tevfik Gelenbe Topluluğu, Ankara Birliği Sahnesi tiyatro toplulukları kuruldu. 1972 de Çevre Tiyatrosu Topluluğu, Türk Yazarları Tiyatrosu; 1973 de Ali Poyrazoğlu Tiyatrosu Topluluğu, Gazete Tiyatrosu Topluluğu, Kocamustafapaşa Küçük Komedi Tiyatrosu, Bakırköy Ali Baba Tiyatrosu, Asuman Arsan ve Arkadaşları Topluluğu;1974 te Dönem Oyuncuları ve Oyuncular Birliği, Devrimci Ankara Sanat Tiyatrosu, Bakırköy Halk Sahnesi Oyuncuları; 1975 de Suzan Ustan-Pekcan Koşar Tiyatrosu; 1976 da Halk Sahnesi Oyuncuları, Birlik Sahnesi, Ayfer Feray ve Arkadaşları; 1977 de Çağdaş Sahne, Öncü Sahne, Çatı Tiyatrosu, Tef Kabare Tiyatrosu; 1979 da Miyatro Vatandaş MiyatroTiyatrosu; 1980 de Çevre Tiyatrosu (Sadri Alışık ın); 1981 de Ortaoyuncular, Ali Poyrazoğlu-Korhan Abay Tiyatrosu, Hodri Meydan Kültür Merkezi, Tuncay Özinel Tiyatrosu kuruldu. Bu tiyatroların bazıları kısa ömürlü bazıları ise yirmi yıl süreyle hizmet vermeye devam ettiler. Dağılmalar, yeni oluşumlar veya bir topluluktan ayrılıp yeni bir tiyatro topluluğu 170

kurdular. Bütün bu özel tiyatro topluluklarında yer alan oyuncuları Metin And listelemiştir (And, Cumhuriyet, 1983, s. 186-257). 1960 lı yıllarda özel tiyatrolar zaman zaman kanun, yönetmelik veya devlet yardımı konusuyla gündeme gelmekteydiler (Konur, s. 337). 1981 e gelindiğinde özel tiyatrolara sansür konusu bile tartışılmış ama yürütmeye konulmamıştı. 1981 de özel tiyatrolara devlet yardımı yapılacağı kararlaştırılmış ve 1982 de 17 özel tiyatroya devlet yardımı yapılmıştı (Konur, s. 340, 343). Tiyatroda Yabancı ve Yerli Yöneticiler: Ankara konservatuvarına Carl Ebert 1936 da getirilmiştir, 1947 de ayrılmıştır; 1952 de İstanbul Şehir Tiyatrolarına Alman asıllı MaxMeinecke başyönetmen olarak Viyana dan davet edildi; Devlet tiyatrolarına atanan genel müdürlere göre yedi döneme damgasını vuran Muhsin Ertuğrul (1949-51, istifa ederek ayrıldığı 1951-1954 arasında Küçük Sahne nin başına getirildi, 1954-58), Cevat Memduh Altar (1951-1954), Cüneyt Gökçer (1958-78, 1980-83), Ergin Orbey (1978-80), Turgut Özakman ın (And, Cumhuriyet, 1983, s. 212; Konur, s. 329) dönemleri tiyatro eleştirmenlerince özetle olumlu ama yetersiz olduğu konusunda hemfikirdirler. İlk dönem seyirci problemi ile verilen uğraş, ikinci dönemden sonra seyirci tiyatroya alışmış,üçüncü dönemdetiyatro sayısı arttırılmış, dördüncü dönemde sanat düzeyi olgun temsiller yurtiçi turneler dışında Paris, Atina, Venedik, Yugoslavya da da sahnelenmiştir. Bu dönem Broadway Müzikalleri gibi öz açısından hafif, görsel açıdan zengin müzikaller sık sık sahnelenmiştir. Beşinci dönemde kuramcı BertoldBrecht in eserleri ilk defa sahnelenmiş, yerli yapıtların da ilk defa sahnelenmesi sağlanmıştır (Yaşar Kemal in Teneke si; Orhan Kemal in Murtaza sı gibi). Altıncı dönemde Anadolu turne sayısında artış, merkezi temsillerde ise niteliğin azaldığı gözlenmiş olduğu söylenir (And, Cumhuriyet, 1983, s. 213; Konur, s. 331). Sonunda yapıldığı ileri sürülen haksızlıklar bu dönemin görevden ayrılması ve 1983 de Turgut Özakman ın atanması ile sonuçlanmıştır. Turgut Özakman biriken sorunların kaynağı olarak altyapı ve yasaların yetersizliğine bağladığı bir yazı yayınlamıştır (maddeler halinde bk. Konur, s. 331-332). Tiyatronun Altın Çağı: 1959-1966 yıllarında Muhsin Ertuğrul un başyönetmen olduğu yıllar Tiyatronun Altın Çağı olarak Özdemir Nutku tarafından verilmiş bir adlandırmadır. Yeni sanatçıların yetişmesinde sağlanan imkanlar, yerli ve yabancı yazarların oyunlarında gösterilen titizlik, oyun ve oyuncu arasındaki özen, sahneleme tekniklerindeki doyurucu özelliklerden dolayı bu ad verilmişti. Ancak sadece Muhsin Ertuğrul değil, ona danışmanlık yapan oyun yazarı Güngör Dilmen Kalyoncu nun da bu döneme önemli katkısı olduğunu Metin And özellikle belirtir. Özdemir Nutku nun bu adlandırışı hem And, hem de Konur tarafından benimsenmiştir (Nutku, Darülbedayi nin 50 Yılı, Ankara 1969, s. 77; And, Cumhuriyet, 1983, s. 226; Konur, s. 315).Muhsin Ertuğrul, 1966 yılında tiyatrodan uzaklaştırılmıştır (And, Cumhuriyet, 1983, s. 227). Atatürk ün tiyatro alanında açtığı yeni dönem Metin And a göre tiyatro adamlarınca tamamlanabilirdi, oysa 50 yıl Muhsin Ertuğrul tek adam olarak tiyatro adamının eksikliğini Türk Tiyatrosuna duyurmuştur (And, Cumhuriyet, 1983: 16). Oysa Cumhuriyet döneminin kıymeti bilinmeyen tiyatro adamı İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu dur (1886-1978; And, Cumhuriyet, 1983: 23). Politika ve Tiyatro: Tiyatroların desteklenmesi aslında bir politika gereğidir. Kültür politikası, ülkenin eğitim seviyesini yükseltmek istemesini gerekli kılar. Nitekim pek çok yazar gibi Naşit bu konuya net cevap verir Tiyatronun yükselmesi için evvela hükümetin azami yardımının gerekli olduğunu belirtir. Politikanın tiyatroyu desteklemesi sonucu birçok tiyatro toplulukları kurulmuş, sanatçılar, oyun yazarları yetişmiştir. Ancak uzun vadeli ülke politikasını sarsan girişimler de yine politikadan 171

kaynaklanmıştır. Politikanın tiyatroya bir başka olumsuz etkisi ise yazarlar üzerindedir. Bunlardan bir örnek olmak üzere bir yarışmanın sonucunda kazanan oyun yazarını gösterebiliriz. 1946 da düzenlenen tiyatro oyun yazarlığı yarışmasında Necip Fazıl Kısakürek in Sabırtaşı adlı oyunu ödüle layık görülmüştü. 1946 da yarışmayı düzenleyen zamanın siyasi gücü Cumhuriyet Halk Partisi birinciliği alan bu eseri duyurmaktan çekinmiş ve hem oyunun hem de yazarın gölgede kalmasını sağlamıştı (Varlık dergisi, sy. 32, 1 Nisan 1947; And, Cumhuriyet, 1983, s. 392). 1961 Anayasasının ardından, özellikle 1670 li yıllarda siyasi akımların etkisinde çoğalan tiyatro toplulukları görülür. Özel tiyatrolar bu siyasi dalgalanmanın etkisinde oyunlarını pervasızca sergilerlerken, siyasi guruplardan zaman zaman olumsuz tepkiler meydana geliyordu. Siyasi liderlerin ağzından gazetelerde yer alan olumsuz ifadeler, sergilenen oyunlara karşı tepkilerle gösteriliyordu. Metin And, tiyatrolarda ilerici, devrimci adı altında görülen politik tiyatro yu, savunduğu fikirlerde seyirciyi soğukkanlılıkla kendi yargılamasıyla başbaşa bırakmamakla eleştirmektedir(and, Cumhuriyet, 1983: 28). Oyun Yazarlığı ve Yazarlar: Aşağıdaki bilgiler Metin And ın Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu adlı eserinde gayet güzel listelendiği için, özetlenecektir. Cumhuriyet dönemine girişte, Meşrutiyet dönemi yazarlarının oyun yazarı olarak devam ettiklerin, görüyoruz: Halit Fahri Ozansoy, Ahmet Nuri Sekizinci, Reşat Nuri Güntekin, Musahipzade Celal, Hüseyin Cahit Yalçın, Mahmut Yesari, Yusuf Ziya Ortaç, Celal Esat Arseven, Abdülhak Hamit Tarhan, Aka Gündüz, Halide Edip Adıvar, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu. Oyun yazarlığına Cumhuriyet döneminde başlayanlar Faruk Nafiz Çamlıbel, Necip Fazıl Kısakürek, Vedat Nedim Tör, Nazım Hikmet, Cevdet Kudret, Cevat Fehmi Başkurt, Ahmet Muhip Dranas, İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Ekrem Reşit Rey (Kardeşi Cemal Reşit Rey le birlikte). Genç Kuşak yazarlar olarak adlandırılan oyun yazarları: Haldun Taner, Orhan Asena, Turgut Özakman, Refik Erduran, Çetin Altan, Necati Cumali, Sabahattin Kudret Aksal, Güngör Dilmen, Nazım Kurşunlu, Aziz Nesin, Turan Oflazoğlu, Orhan Kemal, Recep Bilginer, Adalet Ağaoğlu, Melih Cevdet Anday, Sedat Veyis Örnek, Aydın Arıt, Nezihe Araz, Muzaffer İzgü, Ferhan Şensoy, Melih Vassaf, Rıfat Ilgaz, M. Necati Sepetçioğlu, Erol Toy, Sabahattin Engin. Bunlar dışında tek tek oyunlarıyla dikkat çeken oyun yazarları da vardır. Sermet Çağan, Sabahattin Ali, Fikret Otyam vs. gibi. Sürekli olarak uyarlama yapan oyun yazarları içinde Yusuf Sururi, Refik Kordağ, Sadık Şendil, S. Nahit Bilga, Fazıl H. Çorbacıoğlu, Süavi Sualp, Necabetin Bal adları öne çıkmış isimlerdir. Cumhuriyetin ilk yıllarında sık sık başvurulan bir yöntem olarak çeviri veya uyarlama yapmanın güçlüğü, pek çok tiyatro yazarı dışında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayınlanan Theodore Savory nin Tercüme Sanatı (Ankara 1961) adlı eserinde ortaya koymuştur. Kadın oyun yazarlarından Adalet Ağaoğlu, Sevgi Batur Sanlı, Nezihe Meriç, Nihal Karamağralı, Perihan Zorlu, Aysel Kılıç, Seniha Kanbay, Sevgi Soysal oyunları sahnelenenlerden bir kısmıdır. Cumhuriyet döneminin başlangıcında tiyatro eleştirmenleri yeterli sayıda tiyatro oyun yazarımız yok diye yakınırlarken (Darülbedayi dergisi, sy. 3, 15 Mart 1930 den M. And aktarmaktadır), 1970 lere gelindiğinde yabancı yazarların oyunları yanında yalnız Şehir Tiyatrolarında yılda ortalama 80-90 yerli oyun gösterilmekte idi. 1970 lere doğru tiyatro oyun yazarlığını genel bir değerlendirme yapan eleştirmen birkaç kişinin görüşleri dikkat çekicidir: Ömer Attila Sav(Türk Dili dergisi, sy. 198, 1968), Zihni Küçümen (Türk Tiyatrosu dergisi, Ocak 1962), Aziz Nesin (Yeni Gazete, 172

23 Kasım 1970), Metin And (Cumhuriyet, 1983, s. 385-389 bütün bu yazarların görüşlerini de aktarmaktadır). Bu yazarların yaptıkları oyun yazarlığı genel değerlendirmesinin üzerine ayrıca Metin And, 1980 leri de değerlendirmiştir. Metin And, 1970 lere doğru Ömer Atila Sav ın oyun yazarlığında Avrupa daki gibi bir ulusal deyiş özelliği gelişmediği yolundaki görüşlerine katılsa da, bunun aslında ulusal deyiş ve ulusal eserin tanımındaki güçlükten kaynaklandığını da belirtir (And, Cumhuriyet, 1983, s. 386). Aziz Nesin in ulusal tiyatro dan beklentisi on yılda eskimeyen, Türk ulusunun ortak davranış ve karakterini yansıtan oyundur. Belirli bölgelerde yaşayan insanları yansıtan eserler ulusal eserler olamazlar şeklindeki fikirlerine Zihni Küçümen, oyun yazarlarını insana hangi gözlükle baktığını bilmemekle, çıkış noktaları olmamakla, yığınların inançlarını desteklemekle, ucuz başarı peşinde koşmakla, Pazar günü yazarı olmakla suçlamaktadır. Diğer taraftan Cevat Fehmi Başkut, tiyatro yazarlığının güç bir iş, tiyatro yazarlığının Türk edebiyatında yeni bir tür olduğunu unutmayıp çok fazla bir beklenti içinde olunmaması gerektiğini, eleştiride ölçüyü kaçırmamak gerektiğini vurgular. Cevat Fehmi Başkut, Türk tiyatro yazarlarının Batı tiyatro yazarlığı ile arasındaki mesafeyi kapatmak için kendisinden beklenenden çok gayret göstermekte ve başarılı olduklarını düşünmektedir (Cumhuriyet gazetesi, 13 Şubat 1962; And, Cumhuriyet, 1983, s. 385-389). Sevda Şener, Metin And, Tahsin Konur gibi tiyatro yazarları, tiyatro yazarlığını dikkate alarak Cumhuriyet dönemini 1983 e kadar beş döneme ayırmaktadırlar (Şener, Cumhuriyet Döneminde Tiyatro Yazarlığı yazısından And, Cumhuriyet, 1983, s. 483, 490; Konur, s. 329). And, 1950 lerden sonra tiyatro yazarlığında ilk kımıltıların 1970 lerde olgunluğa ulaştığı kanaatindedir (And, Cumhuriyet, 1983, s. 490). Tiyatro yazarlığı hakkında eğitici fikirler ve değerlendirmelere de rastlamak mümkündür. Bunlardan biri Yıldırım Keskin tarafından dile getirilir. Oyun yazarlığının güçlüğünden başlayarak, özgün olması için baskılardan etkilenmemesi gerektiğini vurgular (Keskin, s. 71-72). Oyunların Listesi: Cumhuriyet döneminde sahnelenen oyunların zaman zaman listeleri yapılmıştır (And, Cumhuriyet, 1983, s. 621-695). Metin And 1982 senesine kadar bu listesinde hangi oyunun hangi yılda hangi tiyatroda sahnelendiğini de belirtmiştir. Ayrıca kısa tanıtım ve değerlendirmelerini de yine ayni kitabın içinde bulabiliriz (And, Cumhuriyet, 1983, s. 493-605).Aziz Çalışlar ise Tiyatro Oyunları Sözlüğü (İstanbul 1994, 1. Cilt Dünya tiyatrosu, 2. Cilt Türk tiyatrosu oyunları) adlı eserinde 1992 yılına kadar tiyatro oyunlarını listelemektedir. Ayşe Selen Tiyatro Oyunları Sözlüğü nün 3. Cildinde 154 yabancı oyunun listesi ve değerlendirmesi vardır. Behçet Necatigil, Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü (İstanbul 1971) adlı eserinde de tiyatro oyunları hakkında bilgiler bulunmaktadır. Tarihi Tiyatro: Cumhuriyet döneminde tiyatroda sahneye konulan tarihi oyunları inceleyen Abdullah Şengül dür. Metin And da tarihi oyunlar için kısa bir bölüm ayırmıştır (And, Başlangıcından 1983 e, s. 145-147). Şengül, Cumhuriyet Dönemi Tarihi Tiyatro (Ankara 2008) eserinde sahnelenen tarihi tiyatro oyunlarını mitoloji, halk hikayeleri, Selçuklu, Osmanlı, Cumhuriyet dönemi olayları başlıklarını öne çıkardığını görüyoruz. Bizi ilgilendiren Cumhuriyet dönemini anlatan tiyatroları Atatürk, Milli Mücadele, Cumhuriyet in faziletleri ve olayları nı konu alan oyunlar kısmıdır. Tiyatro ve Müzik: Tiyatronun etkili olmasını sağlayan üç şeyden birinin müzik olduğu Aristo tarafından belirtilmiştir (Şener, Dünden Bugüne, s. 41). Örneğin; Oscar G. Brockett in Tiyatro Tarihi adlı eserinde eski Yunandan başlayıp Uzak Doğu ve Afrika yı da içeren dünya tiyatro tarihinde müzik başlığına sık sık yer verilmiştir (İstanbul 2000, s. 38, 81, 122, 157, 190). Günümüz tiyatro yazarlarından Yılmaz 173

Arıkan, A dan Z ye Tiyatro Kılavuzu (İstanbul 2006), adlı eserinde müzik terimini tamamlayan müzikal komedi ve müzikal tiyatro terimlerinde yine opera terimine de işaret eder. Aziz Çalışlar,Tiyatro Ansiklopedisi nde müzikal (Ankara 1995, s. 447) kelimesini müzikal komedi kelimesiyle eş değer olduğuna işaret ederek müzikli komedi terimi açıklamasında türün operet ve operalardan geliştiğine değinir. Ayrıca meyhane türkü/ şarkılarından Müzikhol (Çalışlar, a.e.,s. 447) türüne bir başlık açmıştır. Buradaki açıklamalarında Varyete (Çalışlar, a.e.,s. 665), Varyeteden Revü (Çalışlar, a.e., s. 522) maddelerine atıflar yapar. Atıf yapılmamış Vodvil (Çalışlar, a.e.,s. 679) gibi maddeler müziğin ağırlıklı olduğu geleneksel Türk oyunlarını da içeren bir araştırmaya ihtiyaç hissettirmektedir. Bu açıdan bakıldığında Özdemir Nutku nun Gösterim Terimleri Sözlüğü (İstanbul 1998) ve her ne kadar kendilerine araştırma alanı yaratmak gibi bir amaçla da olsa antropoloji bakış açısıyla hazırlanmış E. Barba-Nicola Savarese nin Oyuncunun Gizli Sanatı: Tiyatro Antropolojisi Sözlüğü(çev. Ayşın Candan, İstanbul 2002) bu açıdan yararlanılacak disiplinlerarası çalışmalardan biridir. Müzik ve tiyatroilişkisi, Cumhuriyet dönemi Türk tiyatrosu örnekleri aslında Musahipzade Celal, Celal E. Arseven, Cemal Reşit Rey in oyunları gibi daha birçok müzikal tiyatro oyununda görülür. Cumhuriyet dönemi müzikal lerini başlığa taşımış henüz bir araştırma yapılmamıştır. Metin And, Cumhuriyet Dönemi Tiyatro Tarihi nde zaman zaman müzikal oyunlar hakkında bilgiler verir (And, Cumhuriyet, 1983, s. 502, 509). Recep Uslu nun Türkiye nin ilk müzikoloji başlığını taşıyan veistanbul Teknik Üniversitesi tarafından yayınlanan kitabında müziğin tiyatro ile ilişkisine değinerek kısa bir tiyatro-müzik-operet/ opera bibliyografyası yapmıştır (Uslu, s. 116). Müzikaller değilse bile Opera için daha geniş bir araştırmayı Cevat Memduh Altar ın Opera Tarihi (4 cilt, Ankara 1982), HrantPapazyan ın100 Yılda Türk Opereti: 1872-1972(İstanbul 1975), Jak Deleon un Düşten Düşünceye (İstanbul 1985) adlı eserlerinde görebilirsiniz. Bununla birlikte tiyatroda oynanan müzikli oyunlardan Metin Andgenel tiyatro tarihinde ara sıra söz etmektedir (And, Başlangıçtan 1983 e, 1994, s. 152, 170). Lüküs Hayat ve Keşanlı Ali Destanı bu türler içinde ismi en çok bilinenler arasında yer almaktadır denebilir. Tiyatro Oyuncuları: Cumhuriyet dönemi tiyatro tarihinde Metin And, tiyatro oyuncularını büyük bir ciddiyetle özellikle tiyatro toplulukları kısmında sıralar (Burada dikkati çekmek istediğim bir konu genellikle tiyatro icrası yapanlar sanatçı denmesinden ise oyuncu denilmesini tercih ederler, terim olarak biz de sanatçı yerine oyuncu kelimesini başlığa taşıdık). Ancak onların ansiklopedik bilgileri için bazı eserler de yazılmıştır. Bu eserler doğrudan tiyatro oyuncuları ile ilgili olduğu kadar, şairler, yazar ve ses sanatçılarıyla da ilgilidir: A. Madat, Sahnemizin Değerleri (I-II c., İstanbul 1944-54), Şükran Kurdakul, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü (Ankara 1973), Behçet Necatigil, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü (İstanbul 1970), Behçet Necatigil, Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü (İstanbul 1971), Selami İzzet Sedes, Ses Sanatçıları Ansiklopedisi (İstanbul 1970). Son zamanlarda yayınlanan Aziz Çalışlar ın Tiyatro Adamları Sözlüğü (İstanbul 1993) içinde hem yerli hem de yabancı tiyatro oyun yazarları, tiyatro bilimcileri, yönetmenler (Metin And bu terim yerine sahneyekor terimini kullanır), sahne tasarımcıları, tiyatro mimarları yer alır. Çalışır, eserinde yabancı tiyatro adamlarına The Cambridge Guide toteatre (1992) adlı eseri kullandığını belirtir. Yine bu konuda bilgi bulunabilecek Çalışlar ın Tiyatro Ansiklopedisi (Ankara 1995) Kültür Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. Vedat Demirci nin Alnında Işığı İlk Hisseden Tiyatro Sanatçılarımız (İstanbul 1999) adlı eserinde Türk tiyatro oyuncularının sosyolojik ve psikolojik çözümlemelerini yapacak bilgileri kendi 174

ağızlarından duyar gibi oluruz, bu eser sözlü tarih metoduyla çalışma yapacaklara kaynak olabilir. Tiyatro Problemleri: Tiyatronun problemleri finansal destek, oyuncu, sahneleme, yazarlık, seyirci, eser, toplumsal değerler, siyaset baskısı gibi çok çeşitlilik göstermektedir. Metin And, sansür veya aşırı denetimin tiyatro oyuncuları ve eserlerinin başına getirdiği olumsuzluklara eserinde zaman zaman değinmiştir (And, Cumhuriyet, 1983). Zaman zaman bu konuları işleyen müstakil eserler de yazılmıştır: Suat Taşer, Tiyatro Meseleleri (Ankara 1953);Sevda Şener, Çağdaş Türk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kültür Sorunları: 1923-1970 (Ankara 1971). Bunların yanı sıra müstakil sempozyumlar da düzenlenmektedir: Türkiye Üniversiteleri Tiyatro Şenliği 15-30 Mayıs 2009 (İstanbul 2010); İstanbul 2010 Avrupa Üniversiteleri Tiyatro Şenliği Uluslararası Tiyatro Eğitimi Buluşması Sempozyum Bildirileri (İstanbul 2010).Aslında pek çok problem yanında Geleneksel ve Batı etkisindeki Türk tiyatrosunun, Dünya tiyatro tarihleri (örneğin Oscar G. Brockett in Tiyatro Tarihi (İstanbul 2000) adlı eseri tiyatroyu 1990 lara kadar izlemesi ve doğu kültürlerine de yer vermesiyle editör tarafından övülmüştür) içinde niçin yeterince yer almadığı sorusu da Cumhuriyet dönemi tiyatrosunun problemlerinden biri değil midir? SONUÇ Bu makalede Cumhuriyet dönemi tiyatrosu çalışmak isteyenler veya ders anlatmak isteyenler için bir kılavuz niteliği taşıyacak değerlendirme ve kaynaklara kısaca işaret edildi. Aslında diğer taraftan bir tiyatro tarihi yazmanın veya araştırma yapmanın o kadar da kolay olmadığı gösterilmeye çalışıldı. Tiyatro tarihi çalışmanın akademik anlamda yeni araştırmacılarca önemli bir alan olduğu gösterildi. Yazı konu hakkında literatür, bibliyografyalar, yazarlarca Türk tiyatrosunu dönemlendirme çabaları, Cumhuriyet tiyatrosunun kültür değişimindeki katkısı, tartışılan tiyatronun ilkeleri, devlet eliyle kurulan tiyatrolar ve özel tiyatrolara yardımla tiyatroyu teşvik etmesi, tiyatrosunda yerli ve yabancı yöneticiler, Türk tiyatrosunun Cumhuriyet dönemi Altın Çağı, politik tiyatro, oyun yazarlığı, Cumhuriyet dönemi sahnelenen oyunların listesi, tarihi tiyatroda Cumhuriyet, gösteri sanatlarında ayrılmaz ikili olarak değerlendirilen müzik ve tiyatro, tiyatro oyuncuları, problemlerin 2010 lu yıllarda ele alınışı başlıkları altında verilen bilgilerle girişte belirtildiği gibi, Cumhuriyet dönemi tiyatro hakkında yazılan eserleri ve değerlendirmelerin bir özeti ve derlemesi verilmiştir. Böylece Cumhuriyet dönemi tiyatro hakkında bilgi sahibi olmayı, araştırmayı veya ders anlatmayı amaçlayanlara, yazılan eserleri bilgilendirmek ve değerlendirme yaparken ileri sürülen fikirleri bir araya getirmekle yazı amacına ulaşmış sayılmaktadır. Cumhuriyet dönemi tiyatrosu için yapılan çalışmalar aynı zaman da yapılacak çalışma konularını da çağrıştırmaktadır. Bu makale, yazı içinde tiyatroda müzikaller konusunun çalışılmadığına yapılan vurgu gibi, yeni araştırılması gereken konuların da insan zihninde uyanmasını sağlayacaktır. Cumhuriyet dönemi tiyatrosunun ulusal kimlik probleminin devam ettiğini de söylenebilir. Tiyatronun edebiyat, felsefe ve siyasi akımlardan etkilenmediği düşünülemez. Bu açıdan da araştırmacılar tiyatroya yardımcı diğer disiplinlerden de yararlanmalıdır. BİBLİYOGRAFİYA: 1. Akı, Niyazi. Çağdaş Türk Tiyatrosuna Toplu Bakış, Ankara 1968 2. Alemdar, Yalçın. Tiyatro ve Canlandırma, Ankara 2005 3. Altar, Cevat Memduh. Opera Tarihi, 4 cilt, Ankara 1982 4. And, Metin, Başlangıcından. 1983 e Türk Tiyatro Tarihi, İstanbul 1994 5. And, Metin. 50. Yılın Türk Tiyatrosu, İstanbul 1973 6. And, Metin. Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu, Ankara 1983 175

7. And, Metin. Cumhuriyetin 70. Yılında Kimliğini Bulamamış Tiyatromuz ve Kültür Bakanlığı yazısı, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, sy. 10, 1993, s. 1-21 8. Arıkan, Yılmaz. A dan Z ye Tiyatro Kılavuzu, İstanbul 2006 9. Barba, Eugenio Nicola Savarese. Oyuncunun Gizli Sanatı: Tiyatro Antropolojisi Sözlüğü(çev. Ayşın Candan), İstanbul 2002 10. Brockett, Oscar G.,Tiyatro Tarihi, İstanbul 2000 11. Çalışlar, Aziz. Tiyatro Adamları Sözlüğü, İstanbul 1993 12. Çalışlar, Aziz. Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995, Kültür Bakanlığı yayını. 13. Çalışlar, Aziz. Tiyatro Oyunları Sözlüğü, İstanbul 1994, 1-2 cilt. 14. Deleon, Jak. Düşten Düşünceye, İstanbul 1985 15. Demirci, Vedat. Alnında Işığı İlk Hisseden Tiyatro Sanatçılarımız, İstanbul 1999 16. İstanbul 2010 Avrupa Üniversiteleri Tiyatro Şenliği Uluslar arası Tiyatro Eğitimi Buluşması Sempozyum Bildirileri, İstanbul 2010 17. Keskin, Yıldırım. Tiyatronun İlkeleri, İstanbul 2008 18. Konur, Tahsin. Cumhuriyet Döneminde Devlet Tiyatro ilişkisi, Ankara Üniv. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt 31, sy. 1-2, 1987, s. 307-359 (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/ 26/1029/12457.pdf, online erişim tarihi: 02.02.2012) 19. Kurdakul, Şükran. Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973 20. Necatigil, Behçet. Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, İstanbul 1971 21. Nutku, Özdemir. Darülbedayi nin 50 Yılı, Ankara 1969 22. Nutku, Özdemir. Gösterim Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1998 23. Nutku, Özdemi. Oyunculuk Tarihi, Ankara 2002, 2 cilt. 24. Özdoğru, Nüvit. Cumhuriyet gazetesi, 23 Eylül 1971 25. Papazyan, Hrant. 100 Yılda Türk Opereti: 1872-1972, İstanbul 1975 26. Pavis, Patrice. Sahneleme: Kültürler Kavşağında Tiyatro(çev. Sibel Kamber), Ankara 1999 27. Savory, Theodore. Tercüme Sanatı, Ankara 1961 28. Sevengil,Refik Ahmet.Yakın Çağlarda Türk Tiyatrosu, II Cilt, İstanbul 1934 29. Sevengil, Refik Ahmet.Türk Tiyatrosu Tarihi, İstanbul 1969 30. Şener, Sevda. Çağdaş Türk Tiyatrosunda Ahlak, Ekonomi, Kültür Sorunları: 1923-1970, Ankara 1971 31. Şener, Sevda. Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi, Ankara 2003 32. Şengül, Abdullah. Cumhuriyet Dönemi Tarihi Tiyatro, Ankara 2008 33. Tetik-Işık, Seher Recep Uslu. Müzik Bibliyografyası: Yabancı Yayınlar, İstanbul 2013 34. Turan, Semahat - Behire Abacıoğlu. Tiyatro Bibliyografyası: 1928-1959, Ankara 1961 35. Türkiye Üniversiteleri Tiyatro Şenliği 15-30 Mayıs 2009, İstanbul 2010 36. Uslu, Recep. Müzikoloji Kaynakları, İstanbul 2006 Турецкий театр периода Республики Резюме Рустам Мурсалоглы В данной статье рассмотрены следующие темы и вопросы: литература о турецком театре периода Республики; библиография; попытки периодизации турецкого театра; вклад театра периода Республики в культурные изменения данного периода; основные принципы обсуждаемого театра; театры, открытые на государственной основе, поддержка и поощрение, оказанные ими частным театрам; турецкие и иностранные руководители театра периода Республики; театр периода Республики как «золотой век» турецкого театра; политический театр; драматургия; список театральных постановок периода Республики; республика в отражении исторического театра; музыка и театр как неотделимые компоненты изобразительного искусства; актёры театра; произведения на тему театра периода Республики и их оценка в свете данных трактовки проблем в 2010-2013 годы. Период Республики в истории турецкого театра в сравнении с театрами западных стран был довольно коротким. Западные страны знакомы с театральным искусством со времён древнего Рима, в Турции же театр в современном понятии возникает в период Танзимат. Но несмотря на это, очевидно, что тему истории турецкого театра невозможно вместить в рамки одной статьи. Это видно и из работ многих исследователей театра, таких, к примеру, как Метин Анд. Поэтому в данной статье мы ограничились только историей турецкого театра периода Республики. Целью данного исследования не является общая оценка театра периода Республики. Данная работа содержит краткий обзор и компиляцию произведений на тему турецкого театра периода Республики, которые помогут тем, кто желает иметь общее понятие об этом театре, заняться более глубоким исследованием данной темы, либо проводить занятия на эту тему. Предоставление 176

информации о литературе по истории театра данного периода и оценка выводов, сделанных на эту тему также являются целями данного исследования. Исследования, проведённые на тему театра периода Республики в тоже время станут источником для будущих исследований. Кроме того, упоминание в данной работе таких мало исследованных тем в истории турецкого театра, как, к примеру, тема театральных мюзиклов, станет источником идей и стимулом для последующих исследований в этой области. Ключевые слова: Театр, период Республики, Культура, История, Искусство. Assesments about History of Republic Era Theatre Summary Rustam Mursaloqlu In this article, a summary and a collection of the papers and assessments written about theatre in the Republic era are made with the information given under these titles; the literature and the bibliographies about Republican era theatre, the efforts of the authors for periodization of Turkish theatre, their contribution to cultural change of Republican era theatre, the principals of the theatre discussed, government promotion to national and special theatres, local and foreign managers in Turkish theatre, Republican era called Golden age of Turkish theatre, political theatre, playwriting, the list of the plays performed in the Republican period, the Republic era in historical theatre, music and theatre considered inseparable duo of performance art, dealing with the problems in 2010s. The Republican era is a very short period in terms of theatre compared with Western countries. When Western countries have had a theatre history since ancient Greek, modern Turkish theatre starts with Tanzimat period. Although it starts with Tanzimat period, it is clear that it is not short enough to fit in an article. We can understand this from the writings of many theatre researchers like Metin And. We limited the topic about the theatre history with the Republican era. The article aims to make a general assessment of the Republican era theatre. It also aims to make a summary and an anthology of the works and assessments about the Republican era theatre, and to gather the ideas about it for the people who want to have information, to search for it or to give lessons about it. The works for the Republican era theatre are reminiscent of the subject matters to be studied. The article will make the issues needed to be studied wake up in the human mind as it is highlighted that the issue of musicals in theatre isn t studied in the text. Keywords: theater, the republican period, culture, history, art. Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 24.05.2013 Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə: 01.06.2013 Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi 07.06.2013 Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Şəhla Əliyeva ADMİU-nun Elmi Şurasının 08 iyul 2013-cü il, 09 saylı qərarı ilə çap olunur. 177