Kasım Aralık 2011 www.tad.org.tr www.astronomi.org Sayı: 38 - Hakkı Ögelman Hakkı Ögelman (1940-2011) Güneşevi, Adana - 1981 (foto: M.Erbudak)
Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 - Sayı: 38 - Hakkı Ögelman Yayın Kurulu M.Ali Alpar Zeki Aslan Defne Üçer Sinan Kaan Yerli (Editör) Hakkı Boran Ögelman - HBO Yaşlandıkça, sabahları duyduğun haberlerden çekinmek böyle olsa gerek. Hayatımdaki biliminsanlarından ikisini peş peşe kaybetmek duygusal olarak insanı zorluyor. Oktay hocamızın Mart 2009 da gidişi daha dün gibi. Şimdi de Hakkı hocamız; namı diğer HBO... Onunla tanışmadan önce Fizik Bölümünde, öyle ya da böyle bir biçimde Hakkı hocadan, bölümdeki öncülüğünden, deneysel yeteneğinden, kişiliğinden konuşurduk. Onun öğrencileri, yani benim hocalarım, yeni birşeyler olduğunda, yeni sorularla karşılaştıklarında kullandıkları bir yöntem hep aklımda kalmıştır:... bir de Hakkı ya soralım... İşte ben de bu bilgiyle dolarak ilk kez onunla tanıştım. Spor giyinen, giyimine önem veren, güzel fötr şapkası, çantası ile bulunduğu ortamı canlandırması ilk gözlediklerimdi. Gülüşü, gülen yüzü ise hiç aklımdan çıkmıyor. Geçirdiği felç bile o gülüşü ondan alamamış olması /gülmenin/, onun doğasının bir parçası olduğunun bir başka kanıtı. Konusulanı piposunu yavaşça tüttürerek derinden dinler ve sonra bir anda tüm analizini yapmış ve sonuca çoktan ulaşmış bir HBO ile karşılaşırsınız; artık deneyin/çözümün/yöntemin ana hatları hazırdır. Yalnızca soruyu Hakkı hocaya doğru aktarmış olmanız yeterli olurdu... Hakkı Ögelman Ağ Sayfası http://astro.cu.edu.tr/ ogelman Onunla sohbetlerden aklımda kalan en çarpıcı anı ise gözlemlerden deneylerden konuşurken tartışma sırasında bir süre sessiz kalıp sonra... xyz denklemini hatırlatın bakayım... demesi ve ardından neredeyse tüm deneyin yapılıp yapılamayacağı hakkında verdiği /sayısal/ karşılaştırması olmuştur. Onun deneyle ilgili bu sağlam ve engin bilgisi öğrencisi olmasam bile beni çok derinden etkilemiştir. Evrendeki değişim, keşkelerle, iselerle olmuyor. Tüm değişimin, tüm kararların vebali biz bireylerin üstünde. Ama keşke dediğimizde, engin bilgisiyle HBO yu aramızda daha uzun görememek hep içimde bir ukte olarak kalacak. Bu bencilce arkasından yas tutmak değil, ileride HBO gibileriyle karşılaştığımızda bu hataları /bir daha/ (varan iki) yapmamak için bir hatırlatma... Servilerinden birisinin TUG da olmasını istemesi ise yaşamı boyunca nasıl bir deneyci, gözlemci ve bilgin (evet içi boşalan o güzel kelime) olduğunun bir başka kanıtı. Sevgili Hakkı hocam; Servilerinin altında öğrenciler oturup deneyler tasarlayıp, gözlem yapacaklar; analizleri, sonuçları tartışıp yayın üretecekler... sırtlarını sana yaslayıp yaptıklarını sorgulayanlardan lütfen engin bilgini eksik etme... Gözün arkada olmasın; ekolünü sürdürmek için servilerinden suyu eksik etmeyeceğiz... Fotonlar üstünden eksik olmasın... Bülten İletişim Adresi bulten@tad.org.tr Ağ sayfası ve Abonelik http://www.astronomi.org/ c 2011 Türk Astronomi Derneği Yazılanların sorumluluğu yazarlarındır. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir Sinan Kaan Yerli İçindekiler Hakkı Ögelman........................ 3 İlklerle Hakkı Ögelman.................... 5 Deneysel Yönden Hakkı Ögelman.............. 9 TUG ve Hakkı Ögelman................... 13 Hakkı Ögelman ve Adana.................. 14 Anılarla Hakkı Ögelman................... 16 Özgeçmişi........................... 23 Sonsöz............................ 39
Hakkı Ögelman Ali Alpar Türk Astronomi Derneği Hakkı Ögelman 4 Eylul 2011 tarihinde Austin, Texas da aramızdan ayrıldı. 1940 İstanbul doğumluydu. Eğitimini Robert Kolej ve DePauw Üniversitesinde tamamladı. Doktorasını Prof. K. Greisen ve Dr. J. Delvaille yönetiminde yaptığı Search for Discrete Sources of High Energy Cosmic Gamma Rays başlıklı teziyle 1966 da Cornell Üniversitesinden almıştı. NASA Goddard Space Flight Center da ve Avustralya da Sydney Üniversitesinde çalıştı. 1969da de ODTÜ ye geldi. 1970 de Fizik Bölümü Başkanı olarak sorumluluk üstlendi. İyi bir deneysel fizikçi, yaratıcı fikirlerle dolu ve öğrencilerle çok ilgili bir hoca olarak hemen etkili oldu. Öğrencileriyle birlikte ODTÜ Fizik Bölümü nün çatısına, Ege Üniversitesi Gözlemevi ne ve Gaziantep ODTÜ kampusuna koyduğu deneylerle süpernovalardan gelen yüksek enerjili ışınımın atmosferde oluşturduğu ışığı izleyerek süpernova yakaladıkları çalışma az parayla öncü bilim yapmanın güzel bir örneğiydi. Alınan veriler Ankara ya telsizle aktarılırdı. Bu çalışma New Scientist te haber oldu. Yabancı meslekdaşların yahu ne iyi yaptın da 700 dolarlık aletlerinle neticeyi elde ettin, bizi çok pahalı bir deney yapmaktan kurtardın dedikleri halâ hatırlanır. Sonra ODTÜnün meşum Hasan Tan döneminde görevine son verildi. TÜBİTAK Bilim Kurulundaydı, Hindistan a bilimsel işbirliği anlaşması imzalamaya gitmişti. ODTÜde o sırada bütün bölüm başkanları istifa ettiğinden Hakkı ODTÜden izin almadan gitmiş oldu. Bu bahaneyle işine son verdiler. Hiç unutmuyorum, onu benim araba ile A kapısından kaçak gibi okula sokarken tanıyan bekçiler görmemezlikten gelirdi.. (öğrencisi Ümit Kızıloğlu). Danıştay kararıyla geri döndü. 1977 de Çukurova Üniversitesine geçti. Yaratıcı, pratik yaklaşımını Çukurova da güneş enerjisi araştırmalarında ortaya koydu. Daha sonra Wisconsin de geliştirdiği Enerji dersini 2000li yıllarda adjunct öğretim üyesi olduğu Sabancı Üniversitesine taşıdı. 1980 darbesi sonrasında eşi Yeter Göksu 1402lik oldu ve tutuklandı. Yeter hapisten çıktığında ikisi de çalışmalarını Almanya da sürdürdüler. Hakkı Max-Planck-Institut für Extraterrestrische Physik-Garching de ROSAT X-ışınları gözlem uydusuyla çalıştı. Oradaki genç öğrencilere ve meslekdaşlarına şevk verdi. Türkiye den öğrenci ve meslekdaşlarını da bu çalışmalara kattı. Sayesinde şimdi Türkiye de çalışan ve dünyada tanınan bir yüksek enerji astrofiziği grubu var. ODTÜ de ve Çukurova Üniversitesinde çalıştığı yıllarda asla kendi üniversitem, kendi grubum şovenliği yapmadı. Ben ben demek kişiliğinde yoktu. Marifetiyle, aklıyla, gönlüyle hemen bütün Türkiye Fizik ve Astronomi camiasında tanındı ve sevildi. TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi nin kuruluşuna giden yolda bütün astronomi camiamızın heyecanla katıldığı yer arama çalışmalarından, TÜBİTAK desteğinin sağlanmasına, 150 cm lik Rus-Türk teleskobunun temininden, Gözlemevi nin açılmasına kadar öncü rol oynadı. 1991 de University of Wisconsin de çalışmaya başladı. 1995 de geçirdiği kısmî felçten sonra da araştırmalarına devam etti. Her yaz Türkiye de çalıştı. ABD, Güney Afrika ve Avustralya da kurulu ROTSE robotik teleskobunun dördüncüsünün TÜBİTAK Ulusal Gözlemevine getirilmesi de Hakkı nın girişimiyle gerçekleşti. ROTSE ile Evrenin uzak köşelerinden gelen esrarengiz gama ışını patlamalarının bildiğimiz ışık olarak saldıkları artçı sinyaller toplanıyor. Böylece Hakkı nın pasıyla bir oyuna daha girdik. Webde tarayınca Hakkı Ögelman ın 313 yayını, 4450 atıfı görülüyor. Sayılar bir yana: bilimde yapılan işleri tek başına bu sayılar yansıtmaz. İlk gama ışınları uydusu SAS2 nin sonuçlarını Hakkı Ögelman ve arkadaşları o zamanlar ODTÜde çalışan Tümay Tümer ve Hakkı nın ilk doktora öğrencisi M. Emin Özel in de aralarında bulunduğu bir uluslararası grupla yayınlamışlardı. Hakkı X ve gama ışını pulsarlarından novalara, süpernovalara, 2000lerde büyük bir grup içinde çalıştığı Antarktika daki Ice- Cube (buz küpü) nötrino verilerine kadar geniş bir bilim alanında çalışmalar yaptı. NASA nın Fermi- LAT yüksek enerji gama ışını uydusu verileriyle Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 3
Hakkı Ögelman Andromeda galaksisinden ışıma işareti bulduğu son çalışmasını 2010da Çeşme de benim 60. yaşım için yapılan toplantıda anlatmıştı. Bunu Astrophysical Journal da yayınlamaya ömrü yetmedi. Son tebliği Çeşme den yayınlanacak. Hakkı Ögelman TÜBİTAK Bilim Ödülünü, Sedat Simavi Ödülünü almıştı. Türkiye Bilimler Akademisi üyesi idi. Umuyorum ki son günlerinde Türkiye Bilimler Akademisi üyelerinin üçte birini hükümetin üçte birini YÖK ün atayacağı haberini izleyememiştir. Türkiye Bilimler Akademisinden istifa etmeden bu dünyadan geçti gitti. Varlığı ömürlerimizde bir güzellikti. Hatırası ve eserleri yüzümüzü güldürecek, içimizi aydınlatacak. Selvilerin altında, yıldızların ışığında olsun. 1 Ağustos 2003. ROTSE, Bakırlıtepeye kondu. c Nuri Emrahoğlu Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 4
İlklerle Hakkı Ögelman Mehmet Emin Özel Türk Astronomi Derneği Kendi çalışma alanımdan ve Hakkı ile yakından çalışmaktan kaynaklanan, belki az bilinen konuları dikkatlerinize sunmak istiyorum. Amacım, benim önemli olduğunu düşündüğüm ve bazıları da ilk kez onun geliştirdiğini, bulduğunu düşündüğüm olay ve çabaları sıra ile özetlemek. Geminga pulsarı olayı bir bileşenini buldu. Kaynak, şu anda Dünya ya en yakın nötron yıldızı (150 pc) olarak da biliniyor. Uzunca bir süre (30 yıl) ne olduğu anlaşılamadığından, İtalyancada, orada değil anlamına gelen Geminga adı kaynağa yapıştı ve kaldı. Kanımca bu kaynağa, geminga yerine GEMINGA-OGELMAN pulsarı denmesi daha doğru olur(du?). NASA grubu ile ortak makalemizde (Fichtel ve ark., ApJ., 1975) daha sonra yaygın adıyla Geminga diye bilinecek, sıradışı gama-ışın pulsarı CG195+4, ilk kez SAS-2 verilerinde bulundu ve Hakkı nın ısrarı ile ayrı bir kaynak olarak bilim dünyasına sunuldu. Kaynağın yalnızca gama-ışınlarında gözlenmesi de bir ilkti. Atmosferik floresans etkisinin deneysel astrofizik amaçlı ilk kullanımı Goddard daki gama ışın grubu, geminga verilerde ilk kez göründüğünde bu göknesnesinin bir kaç derece uzağındaki güçlü gama-ışın pulsarı (Yengeç pulsarı ve bulutsusu) ndan sarkan bir uzantı ya da veri analizindeki gizli bir sorundan doğan bir şey olarak görme eğilimindeydi. Algılayıcının açısal çözme gücü de 1 derece kadardı. Hakkı nın analizleri ve ısrarı ile ayrı bir kaynak olarak kabul edilmesi ve bilim dünyasına bu şekilde sunulması kararlaştırıldı. O zamanlar 59 sn dönemselliği olduğu düşünülen bu kaynağı daha sonra ben de radyo dalgaboyunda aramış ve izine rastlayamamıştım (Özel ve ark., Nature, 1980). Kaynağın ne olduğu, 1990 lara kadar anlaşılamadı. En sonunda, İtalyanlar 150 ms X-ışıması yapan Hakkı nın ikinci önemli katkısı ise 1960 larda kuramsal hesap düzeyindeki atmosferik floresans ışımasını deneysel düzeye taşıması; ilk başarılı atmosferik floresans algılama sistemini kurması; bu yolla astrofiziksel gözlemlerin olabileceğini kanıtlaması olmuştur. O yıllarda süpernova olayının başlangıcında, güçlü ve çok kısa süreli (1 ms) X- ışın ve gama-ışın vurularının çıkacağını kuramcılar öngörmüştü (Colgate ve ark., ApJ., 1968). Bu vurunun atmosferde atom ve molekülleri uyararak bir ışıma yaratacağı ve bu ikincil ışımanın yer-konuşlu bir sistemle kaydedilebileceğinin hesaplarının çoğunu da Goddard da Hakkı yapmıştı. 1968 gibi Türkiye ye döndüğünde bir NATO projesiyle benzer bir istasyonu Ankara da kurmuş (1970) ve işletmeye başlamıştı. Kurulan sisteme 3 tüplü at- Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 5
İlklerle Hakkı Ögelman mosferik ışıma dedektörü anlamında 3T diyorduk. O yıllarda ha deyinde uydu atılamıyordu. Algılayıcılar da henüz yeterince gelişmemişti. Örneğin yüksek enerjili gama-ışınlarının olağan algılayıcısı olacak kıvılcım odaları o tarihlerde daha deneme ve balon uçuşu aşamasındaydı. Ankara daki sistem, NASA nın elektronik parça, araç ve gereç yardımlarıyla kuruldu ve işletilmeye başlandı. O sırada grubun ilk asistanları, ben, Ümit Kızıloğlu ve Mehmet Aydoğdu (şimdi Fırat üniversitesinde) idi. Ed Utiger, Andrew Fisher (Avustralya), Jean Swank (şimdi NASA Goddard da) ve Tümay Tümer (o da ABD de) de grubun kıdemli sayılabilecek doktoralı üyeleriydi. Sisteme Gaziantep ve İzmir de konuşlandırılan ve aldığı verileri anında telsizle ODTü ye ileten daha basit sistemler eklenerek yerel ışık olaylarını beklenen süpernova olaylarından ayırmak hedeflendi. Sistemin Ankara dışı bölümünden daha çok Ümit sorumluydu; hikayenin o bölümünü ondan almalıyız. 3 tüplü (3T) atmosferik ışımalar sistemi 1968-1980 arasında (arada önemli kesintiler olmakla birlikte) ODTü de işletildi. Çokça uluslararası yayın ve 10 kadar yüksek lisans ve doktora tezinin verisi bu sistemden ve onun geliştirilmiş sürümlerinden çıktı (sonuçlarına aşağıda değineceğim). Ümit Kızıloğlu arkadaşımız tayf ve yön çözümlemesi daha gelişmiş benzer 7 tüplü (7T) bir sistem üzerinde çalıştı ve doktorasını o konuda verdi. İlhami Yeğingil arkadaşımız ise Hakkı nın yönetiminde (Ed Utiger in de katkısıyla) çok yüksek çözünürlüklü optik tayfölçer (PEPSIOS) üstünde çalıştı ve oldukça karmaşık bir gözlem sistemi geliştirdi. Atmosferimizdeki Sodyum (Na) ışımasını kaydederek doktora tezinde işledi. Daha sonraki amaç Güneş Sistemi ve sonrasında da Samanyolu içi optik çizgi ışımlaların çok yüksek çözümlemelerde gözlem çalışmalarına hazırlanmaktı. Özetle, Hakkı nın çevresinde gerçekten uluslararası düzeyde deneysel fizik ve astrofizik grubu gelişmeye başladı: özgünlüğü ağır basan aletler geliştirildi; ölçümler yapıldı; bunlar da bilim dünyasında geniş kabul gördüler. 1975 lere geldiğimizde Türkiye ve ODTü de bilimsel çalışma ortamı giderek güçleşti ve bu gelişim çekirdeği tam verimine ulaşamadan başka sorunlarla karşılaştıı. Ümit ve İlhami hocalarımız da kendi alanlarındaki gelişmeleri daha bir yetki ile anlatabilirler. ODTÜ ODTü de Hakkı nın grubundan ne gibi bilimsel sonuçlar elde edildi? Ben yine kendi alanımdan örnekler vereceğim. Diğer arkadaşlarımız katkılarıyla da daha doğru ve tam bir resme ulaşılabilir. Kısa süreli atmosferik ışımaların keşfi 3T sistemi ile yapılan gözlemlerde ilk sonuçlar, Güneş kökenli bazı atmosferik ışımaların keşfedilmesi oldu. Hakkı nın FAP (Hızlı Atmosfersel Titreşim) dediği bu olaylar 1 ms (saniyenin binde biri) süreli ve titreşimin üstünde de 10 khz lik (saniyenin onbinde biri) salınımlar yüklü kısa süreli ışımalardı. J. of Geo-phys. Res. te basılan sonuçlar büyük yankı uyandırdı. 3T sistemi ne olduğu anlaşılamayan bir dizi yerel olay da kaydediyordu. Çok sonraları bazı atmosfer katmanlarının da gama-ışını yayma becerilerinde olduğu anlaşıldı. Bu buluşu yapan da ABD deki başka bir Türk araştırıcı, Ümran İnan dı (şimdi Koç Üniversitesi rektörü). Bizim Ankara 3T verileri ile onun çalışması arasında ilişki olup olmadığının araştırılması da düşünüldü ancak Türkiye deki gittikçe kötüleşen politik ortam nedeniyle buna fırsat bulunamadı. NGC 5253 deki süpernovanın gözlenmesi 3T sisteminin ana hedefi süpernova kökenli ışımalar idi. Bu yönde en önemli başarı Mayıs 1973 te NGC5253 gökadasındaki süpernovanın kaydedilmesi oldu. Ancak bu sırada İzmir ve Gaziantep istasyonları sanırım bir nedenle çalışmıyordu. Yine de bu tür astrofiziksel bir olaydan dolayı ışımanın olduğunu gösteren tüm işaretler Ankara 3T sisteminden elde edilen verilerde gözüküyordu. Bunu 1973 te IAU nun Atina daki toplantısına sunduk. Bu Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 6
İlklerle Hakkı Ögelman yeni teknolojinin işlerliğini göstermek ve yerötesi bir sinyali başarı ile kaydetmiş olmak önemli bir başarıydı. Colgate ve arkadaşlarınca öngörülen kısa süreli atılımlar kanıtlanma yolunda idi. Bizde de büyük bir coşku vardı ve sanki daha büyük bulguların eşiğindeydik. Ancak ülkedeki politik ortam (MC hükümeti kurulduktan sonra) iyice bozuldu. Yeni ODTÜ rektörü Hasan Tan ın zulüm döneminde, Erdal İnönü nün rektörlük döneminin intikamını alırcasına, Hakkı yı ve okuldaki diğer bazı öğretim üyelerini haksız yere hedeflediğinde, çalışmalar hemen hemen tümüyle durdu. Hakkı hocamız, Danıştaydaki davayı kazanıp geri döndü. Ama artık eski havayı Ankara da yeniden kurmak vakit alacaktı. Hakkı, Tümay, Mehmet Koca ve Yeter Göksu, Çukurova Üniversitesi rektörü Mithat Özsan ın ısrarlı ve sıcak davetini kabul edip akademik yaşamlarını Adana ya taşıdılar. Hakkı hocamız orada daha çok uygulamalı araştırmalara döndü. Güneş enerjisi ve uzaktan algılama, bunların tarımsal uygulamaları yeni uğraş konuları oldu. Orada (İlhami ile birlikte) yetiştirdikleri öğrenciler arasında, Ziya Gökalp, Nuri Emrahoğlu, Vedat Peştemalcı aklımda olanlar. Hakkı hoca ve 3 arkadaşı Adana ya gittikten sonra Ankara daki sistemleri ben ve Ümit Kızıloğlu birlikte canlı tutmaya çalıştık. Ancak, Hakkı hoca nın çilesi henüz dolmamıştı. Politik çalkantılar, o dönemde çoğu aydını bulduğu gibi, onları Adana da da buldu. Yaşamını birleştirmiş olduğu Yeter Göksu nun 12 Eylül askeri darbasiyle hapse atılması yeni bir şok oldu. Bu hengameden kurtulduklarında her ikisi de çalışmalarını yurtdışında sürdürmeye başladılar. Acak o dönemde de, Hakkı nın ve Yeter in gözlerinin hep Türkiye de olduğunu, her fırsatta aramıza katılıp bizlere heyecan ve katkı vermeyi sürdürdüklerini hepimiz biliyoruz. Ankara grubunca gama-ışın patlaması gözlemleri Gama ışın patlamaları da o yıllarda (1972) bilim dünyasına bir bomba gibi düşmüştü. ABD deki askeri bir deneyin (1966) bu beklenmedik sonuçları ilk kayıtlardan 6-7 yıl sonra açıklandı. Biz de açıklanan olay tarihlerini eldeki verilerle karşılaştırdık: 3T gözlemleri: Az da olsa olayların bazıları Ankara/3T sisteminde de gözleniyordu, ama çoğunluğu da gözlenemiyordu. Ege ve Gaziantep sistemleri de devreden tümüyle çıktığından çok sayıdaki yerel olaydan farklı olduklarını kanıtlamak kolay değildi. Ancak oluş zamanlarının 1 ms kadar birbirini tutması bizi inandıran en önemli noktaydı. Tek başımıza böyle bir olayı bizim sistemle yakalayıp duyurma olanağımız çok azdı. Ancak olaylar duyurulduktan sonra, verilerden bazılarını bulabiliyorduk. Artık biliyorduk ki tasarlandığı gibi 3T sistemi kısa süreli astrofiziksel olaylara çokça duyarlıydı ve belki GIP ler için sistemi güncelleyip daha etkin gözlemler yapılabilirdi. Ancak ülkedeki olayların artması nedeniyle artık bu tür lükslerimiz kalmamıştı. Bu sadece bizim kendi aramızda konuştuğumuz bir konu olarak kaldı. SAS-2 uydusu gözlemleri: Hakkı Ögelman SAS-2 uydunun iki yürütücüsünden biriydi. Ekvatoral bir yörüngeye çıktıktan sonra (1972 de) yoğun bir şekilde bu uyduya yöneldik. 3T sistemi ise çalışmalarımızda biraz geri planda kaldı. Gama ışın patlamalarının enerji bölgeleri olan 1-100 kev, SAS-2 nin enerjilerine göre (100MeV) oldukça düşük kalıyordu. Hakkı hoca, SAS- 2 nin yüklü parçacıkları dışarlayan, dış plastik algılayıcısının kayıtlarının gama-ışın patlamalarını yakalamada yararlı olabileceğini bize hatırlattı. Gerçekten de bu verileri NASA dan isteyip analiz ettğimizde SAS-2 nin çalışma dönemine düşen olaylardan 16 sının SAS-2 dedektörlerinde de görüldüğü ortaya çıktı. Bunları da yayınladık. özet Anlatılan bazı kayıtlar ve buluşlar daha ileri götürülemedi ve olağan çabalar olarak kaldı. Ancak, 1 ms ve daha hızlı gökolaylarının (yüksek-enerjili kısazaman astronomisinin) önemini herkesten önce (yıl 1968; ilk pulsar bulundu bulunacak) kavrayıp; Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 7
İlklerle Hakkı Ögelman bu tür olayların araştırılması için atmosferik floresans ışımasının kullanılabileceğini gören; bu amaca yönelik oldukça karmaşık bir sistemi tasarlayıp hayata geçiren; başarılı ilk sonuçları da elde eden çabaların odağında Hakkı Ögelman hocamızın olduğunu görüyoruz. Bugün Fly s Eye gibi çok daha gelişmişs ve devasa boyutlu atmosferik floresans ışıması kaydını temel alan sistemler bir çok yerde çalışmalarını sürdürüyor. 1967-1968 lerde ülkesine yerleşmeye ve deneysel çalışmalarını burada sürdürmeye gelen Hakkı hocamız, toplumsal çalkantılarımızın izin verdiği ölçüde, deneysel bilim yapan aktif birkaç grubu ülkesinde yeşertme başarısını gösterdi. Amerika da çalıştığı Wiscosin Üniversitesinde de ülkemiz bilimcilerini yetiştirmeyi, onlara olanaklar yaratmayı sürdürdü. Kendisine minnettarız... Çabaları ve anıları bize bundan sonra da ışık tutacak ve yol gösterecektir. ROTSE Toplantısı. 8 Temmuz 2002. ODTÜ Fizik Bölümü c Nuri Emrahoğlu Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 8
Deneysel Yönden Hakkı Ögelman Ümit Kızıloğlu Türk Astronomi Derneği Hakkı ile 1970 yılında tanıştım, Fizik Bölümü başkanıydı. O zaman ben yeni mezun birisi olarak deneysel konularda çalışmak istiyordum. Zamanın tek deneysel yapısı, Prof. Adnan Şaplakoğlu nun kurduğu Atomik Hüzme deneyi idi ama o çalkantılı dönemde, bölümden ayrılmış, ortada deneysel çalışma yapacak bir ortam kalmamıştı. Hakkı bana yeni bir makalesini verdi. Bir SN deneyi; NASA da çalıştırdığı ve ODTÜ ye gelirken getirdiği 3T Atmosferik Işımalar Dedektörü (3T = üç tüplü), bölümün çatısında çalışıyormuş, haberim yoktu. Buna bir bak bakalım, ilgilenirsen konuşalım dedi. Mehmet Aydoğdu aleti çalıştırıyor ve veri alıyormuş. Galiba M.E. Özel de ilgileniyordu. 1T li sistem (sol) ve kayıt sistemi (sağ). Eğe Üniversitesi Gözlemevi, 1972 c Ümit Kızıloğlu ODTÜ de yüksek enerji astrofiziği çalışmalarının başlangıcı bu oldu. 3T deneyi sürerken Hakkı deneyin bir uzantısı olarak M.E. Özel e bir parçacık dedektorü hazırlattı. Bana da tek tüplü (1T) seyyar bir sistem tasarlattı. hoca öğrenci ilişkisi içinde kendisine hocam diye hitap ederdim. İzmir seyyahatlerinin birinde Sen bana neden hala hocam diyorsun bundan sonra Hakkı de demesi belki de hoca öğrenci arkadaş ilişkimizi başlattı. 1T sisteminin yapılması, 3T ile hedeflenen SN patlamaları sonucunda çıkıp yeryüzüne ulaşan gama-ışın demetinin atmosferde yaptığı floresans ışımasının aynı anda 2 yerde kaydedilerek yerel etkilerden kurtulmak ve SN dan kaynaklandığını kesin olarak kanıtlamak içindi. 3T ve 1T sistemlerinin temelinde 1ms süreli olaylar fotoraf filmi üzerine kaydedilip sonra analiz ediliyordu. Daha sonraları bu yetmedi; spektral ve yön çözümlemesi daha gelişmiş benzer bir 7 tüplü (7T) sistemi bu sefer doktora tezi olarak hazırladım. Hakkı NASA ya bir proje vererek 25.000 dolarlık bir destek almıştı onu kullandık. Yeni sistem olayları sayısallaştırıp, bilgisayar bantlarına kaydediyordu. Gaziantep istasyonunda da işi biraz ilerletmiştik. ODTÜ ve Gaziantep arasına SSB telsiz istasyonları kurmuştuk. Bir olay kaydedildiğinde saatini ve büyüklüğünü sayısal bir kod ile anında ODTÜ ye yollayıp 7T sistem bandına kaydediyorduk. 3T ve 7T sistemleri Fizik Binasiı çatısında uzun süre çalıştı. 7T li sistem ve koruma kubbesiyle. ODTÜ Fizik Bölümü çatısı, 1977. c Ümit Kızıloğlu 3T li sistem. ODTÜ Fizik Bölümü çatısı, 1977 c Ümit Kızıloğlu Bu aleti Hakkı ile beraber önce Ege Üniversitesi Gözlemevi ne, daha sonra da ODTÜ Gaziantep Yerleşkesi çatısına yerleştirdik. Ben o zamanlar Bütün bu çalışmalar, tasarım ve imalat, bölüm laboratuvarı ve makine atelyesinde yapıldı. Hatta Hakkı öğrencileri deneysel çalışmaya alıştırmak için sanırım derslerden biri içinde makine atelye- Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 9
Deneysel Yönden Hakkı Ögelman sinde bir parça yapımını şart koşmuştu. Bu deneysel yapılanma içinde elektronik teknisyeni Aydın Yıldıran, mekanik atelyeden Hasan ve İsmail ustaların katkıları unutulmaz. Tabi bütün bu işin organizasyonu, herkesin bir arada çalışma isteğinin ana kaynağı Hakkı idi. Hiç belli etmez ama çok dikkatli bir şekilde unutmadan işlerin nasıl gittiğini takip ederdi. Kısa, haftalık, işler nasıl gidiyor toplantıları ve bu arada gelişmeleri yazdığı defterlerini hatırlıyorum. Zaten bizlere ilk söylediği herkezin mutlaka bir defteri olması ve buna her şeyin yazılması idi. Elimden geldiğince buna hep uydum. başbakanlıktan deney için tahsisli bir telsiz kanalı olduğunu bilinmiyen kişilere hitaben söyledi ve sesler kesildi. Anlaşılan bizim konuşmalarımız birilerinin dikkatini çekmişti. Gözlemsel astronomi kapsamında İlhami Yeğingil, Ed Utiger (o sıralar ODTÜ Fizik teydi) ve Hakkı yönetiminde PEPSIOS spektrometresinin tasarım ve imalatı ile uğraşıyordu. Bu çalışma optik düzenekler ile deneyim kazanmamıza yol açtı. PEPSIOS ile çalışan İlhami Yegingil ve sonra Nilgün Kızıloğlu ilk kez yerli imal edilen bir deney ile atmosferik tayf çalışması yaptılar. Yeniden düzenlenmiş hali ve yeni adıyla şu an TUG gözlemevinde çalışıyor: DEFPOS. Hakkı nın deneysel çalışmaları astronomi ile sınırlı değildi. Güneş enerjisi kullanımı yönünde kollektör yapımı ve modelleme çalışmasını ise Ahmet Ecevit ile başlattı. Yeni tasarlanan, parabolik bir kollektör yine mekanik atelyede imal edilerek modelleme çalışmaları yapıldı. Bu konuyu daha sonra görev yaptığı Çukurova Üniversitesi nde de sürdürdü. 7T li sistemin otomasyon ve kayıt sistemi. ODTÜ Fizik Bölümü 4.kat, Şubat 1977. c Ümit Kızıloğlu 1T çalışırken Hakkı askerliğinin okul kısmını İzmir Gaziemir de yapıyordu ve hafta sonları gözlemevine çıkıp sistemi de denetliyordu. Askerlik sonrası ODTÜ deyken bir gün EGE den telefon geldi: Sizin tüp damdan uçtu dediler. O zamanlar e-posta filan yok. Biz nasıl olur, çok sağlam bağlamıştık derken telaşla yeni bir PM tüpü ve gerekli yedek parçaları alıp Hakkı ile İzmir e gittik. Ne görelim: uçan tüp değil gözlemevi çatısı. Uçup bizim tüpe vurmuş, yerinden koparıp düşürmüş. 1T, Gaziantep yerleşkesindeyken oraya SNG istasyonu, ODTÜ ye de SNA diyorduk. Telsiz olunca tabiatı ile bakım işlerini karşılıklı konuşma ile hallediyorduk. Konuşma işleri bitince deneyi telsize bağlamak için genelde SNG kodu bağla SNA tamam derdik sonra bir sessizlik başlardı. Biz ODTÜ de, SNG istasyonunda da Tümay Tümer sevis için bulunduğu bir gece, konuşmalardan sonra yine aynı sözcükleri kullandık. Sonra yine sessizlik başladı. 3-5 dakika sonra SNA SNG, kodu bağla, kodu bağla sesleri duyulmaya basladı. Hakkı kısa bir şaşkınlıktan sonra telsizi eline alıp bunun Parabolik Güneş toplayıcısı ve sistemin teknisyeni. ODTÜ Fizik Bölümü çatısı, 1976 c Ümit Kızıloğlu Görenler bilir, Fizik Binası çatısı düz ve oldukça büyük bir alandır. Hakkı döneminde çatıda 3T sistemi dedektörleri, 7T dedektörleri ve koruyucu çadırı, PEPSIOS için ışık toplıyan siderostat, parabolik güneş enerjisi kollektörü, antenler v.b olmak üzere bayağı bir laboratuvar oluşmuştu. Hakkı bu arada biraz arkeolojiye de el attı. Çok farklı bir alan gibi görünse de C14 yöntemi ile yaş tayini konusu aslında temel fizikten hatta dedektör açısından astrofizikte kullandığımız yöntemlerden farklı değildi. Bölümde kurulu bulunan C14 Radiocarbon Dating laboratuavarında Yeter Göksu ve Mustafa Özbakan ile uzun süre çalıştı. Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 10
Deneysel Yönden Hakkı Ögelman astronomların yararlanabileceği bir ulusal gözlemevi idi. Bu konuda uzun uğraşlar veren astronomlar ile çalışarak yer seçimi gözlemlerine katıldı. ODTÜ Fizik Bölümündeki dönemin ilk bilgisayar sistemlerinden, Interdata. ODTÜ Fizik Bölümü, 1982 c Ümit Kızıloğlu 1972 yılında SAS-II uydusu atıldı. Hakkı Ögelman bu projenin esas araştırıcılarından biriydi ve ham verilerin ODTÜ de analizi yapılıyordu. Bunun için gerekli laboratuvar ve grup kuruldu. Detaylarını M.E.Özel daha iyi anlatabilir. Altyapı düşünüldüğünde bütün yapılan çalışmalar için yoğun bir hesaplama ihtiyacı ortaya çıkmıştı. Çok kullanıcısı olan ODTÜ Bilgisayar Merkezi bizim özel isteklerimiz için yetersiz kalmaya başlamıştı. Bunu çözmek icin Hakkı, Ed Utiger in de yardımı ile bölüme o zamanlar yeni bir yaklaşım olan (1975) mini bilgisayar sistemi alınmasını sağladı ve bir laboratuvar kuruldu. 7T, PEPSIOS ve daha sonraları yeni uydu verilerinin (EXOSAT v.b gibi) analizi için yoğun şekilde kullanıldı. Bölümde bir çok kişinin tezi bu bu sistemden geçti denebilir. Hakkı nın en çok istediği şeylerden biri de bütün TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi yerseçim çalışmaları. Muğla Kurdu Tepesi, orman yangın gözlem istasyonu, 1982-1983. c Ümit Kızıloğlu Daha sonrasında yurt dışında olsa da TUBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) yerleşkesi için desteğini hiçbir zaman kesmedi. Gök cisimlerinden gelen geçici hızlı optik ışımalara ve ilgili fiziğe özel merakı olduğu söylenebilir. Hatta ESO, La Silla (Şili) gözlemevinde kullanılan 4 teleobjektif ve fotokatlandırıcı tüpten oluşan özel teleskobun benzerini yapıp Bakırlıtepe de kullanmayı bana çok kere önermişti. Sonraları Cornell Üniversitesi nden doktora arkadaşı, Carl Akerlof un yaptığı deneyin TUG a konulması icin zemin hazırladı. ROTSE (Robotic Optical Transient Search Experiment) deneyinin bir ayağının Bakırlıtepe yerleşkesinde çalışması için bütün bilimsel heyecanı ile çabaladı. Alınan neticelerini her zaman takip etti. ROTSE II-d nin Bakırlıtepe ye kurulduğu gün. 2003 c Nuri Emrahoğlu Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 11
Deneysel Yönden Hakkı Ögelman ODTÜ Fizik Bölümü deneysel çalışanları ve teknisyenleri (arayan sızan Yurdahan Güler i saymazsak). 13 Mayıs 1982. c Ümit Kızıloğlu Hakkı 1970 yılından itibaren, izinli olarak görevli olduğu Çukurova Üniversitesi dönemi hariç (1978-1982), Türkiye den ayrıldığı 1985 yılına kadar ODTÜ Fizik bölümünde deneysel bir yapılanmanın yer etmesi için büyük çaba gösterdi. Nerede ise her türlü fizik olayını, tabir yerinde ise birinci sınıf genel fizik formalizmi ile açıklıyacak kadar sade, açık, anlaşılır yapması en önemli özellıği idi. Bu düşünce tarzı onun deneysel çalışmalarında çok net bir şekilde ortaya çıkıyordu. Özellikle öğrencilerle, teknik ekiplerle anlaşmasını, istediklerini anlatmasını kolaylaştırıyordu. Ondan öğrendiğim sayısız ip uçlarını bütün çalışma hayatım boyunca kullandım ve kullanıyorum. Prof. Dr. Hakkı Ögelman ın bütün eğitim çalışmaları sırasında çalıştığı öğrencileri, yaptırdığı çeşitli konulardaki tez çalışmalarını bu adreste 1 bulabilirsiniz. 1 Bu liste, Hakkı Öğelman ın özgeçmişi ile birlikte bültenin sonunda da verilmektedir. Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 12
TUG ve Hakkı Ögelman Zeki Aslan Türk Astronomi Derneği Bu başlık kimseyi şaşırtmayacaktır çünkü sevgili arkadaşımız Hakkı nın Türkiye de astronominin gelişmesine çok önem verdiğini ve TUG u kuruluşunun her aşamasıyla yakından ilgilendiğini hepimiz biliyoruz. Hazırladığımız raporlarda, yazdığımız yazılarda yeri geldikçe Hakkı nın katkılarını vurgulamayı hiç ihmal etmediğimize inanıyorum. Burada daha önce sözünü etmediğim bir anımı sizlerle paylaşmak isterim. Ulusal Gözlemevi Yer Seçimi Güdümlü projesine yürütücü olarak beni ilk öneren, bildiğim kadarıyla, Hakkı dır. Ben o zaman iki oğlumun hem anası hem babası olduğum için hiçbir hazırlık çalışmasına, aday dağları belirleme gezilerine katılmamıştım, Yer seçimi projesinin yürütücülüğünü de bu nedenlerle üstlenmek istemiyordum. Hakkı... seni anlamıyorum, Türkiye için bu kadar önemli olan bir projeyi neden üstlenmiyorsun? anlamındaki sözleri ile bütün gerekçelerime karşı çıkmıştı. Hakkı nın ısrarı ve A.Ü. Astronomi Bölümünde meslekdaşım Nihal Yılmaz ın da çok farklı açıdan yaptığı bir öneri üzerine ben Yer Seçimi Güdümlü Projenin yürütücülüğünü üstlendim. Hakkı hem yer seçimi sırasında hem de sonrasında TUG un kuruluş çalışmalarını hep yakından izledi. Astronomi ve Uzay Bilimleri Araştırma Ünitesi oluşturulması için 26.5.1978 de TÜBİTAK da yapılan hazırlık toplantısına Hakkı da katılmıştı ve toplantıda, bir üst örgütlenmenin çekirdeğinin ulusal gözlemevi kurulması olması gereğinde fikir birliği oluşmuştu. Daha sonra, ulusal gözlemevi için aday dağları belirleme gezilerinin bir kısmına da katılmıştı. Bakırlıtepe yi aday dağlardan birisi olarak önerenlerdendi. Yol yapılıncaya kadar gözlemlerin Saklıkent te yapılmasını önermişti. RTT150 nin Bakırlıtepe ye kurulmasına katkıda bulundu. ROTSE IIId nin de Bakırlıtepe ye kurulmasını da Hakkı önermişti ve kuruluşunda bizzat bulundu. Son olarak, Hakkı nın Güneş enerjisine ilgisini içeren bir konuya değinmek isterim. TUG un tepedeki merkez binasındaki pasif güneş enerji sisteminin proje aşamasındaki hesaplarının uygulamadaki sonuçlarla ne kadar uyumlu olduğunu teknik anlamda tam bilmiyoruz. Çünkü binaya yerleşmeden önce denetim altında ölçümler yapılmadı. Kayıtlara bakmadım, tarihini anımsamıyorum, Hakkı bana e- posta ile yazdığı bir iletide Merkez Bina odalarında ve dışarıda sıcaklık ölçümleri yapmamızı istedi. Hakkı ve Sayın Ahmet Ecevit ile karşılıklı bunun ayrıntılarını tartıştık fakat, bina kullanımda olduğu için, giriş çıkışların, aygıtlar ve insanlar tarafından içeride üretilen ısının denetimi zor olduğu için bu ölçümleri ne yazık ki yapamadık. Hakkı nın hakkını nasıl vereceğimizi bilmiyorum ama kendisini hep saygı ve sevgi ile anacağım. ROTSE kurulumunda RTT150 ziyareti, 31 Temmuz 2003. c Nuri Emrahoğlu Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 13
Hakkı Ögelman ve Adana İlhami Yeğingil Türk Astronomi Derneği Prof.Dr. Hakkı B. Ögelman ı tanımak benim için bir onur vesilesi olmuştur. Hakkı Ögelmanı ODTU de 1970 li yıllarda tanıdım. ODTU Fizik Bölümü ne 1970 yılında asistan olarak girdiğimde Hakkı nın adını duyuyordum fakat henüz onu yeterli derecede tanıyacak kadar görüşme fırsatımız olmamıştı. Ben o sırada Yüksek Lisans çalismalarımla ilgili ÇALIŞMA yapıyordum. Bu arada, ODTU Fizik Bölümü nde yeni kurulan ve Fizik Konusunda iddiali ogrenciler yetiştirmek amacıyla parlak öğrencilerden oluşturulan küçük bir grubun labratuvarlarına asistan olarak giriyordum. Bu labratuvarların eksiklerini tamamlamak için de Fizik Bolümü nün zemin katında bulunan Astrofizik Labratuvari nı kullanıyordum. Astrofizik Labratuvarı nın sorumluluğunu da arkadaşım Ümit Kızıloğlu yürütüyordu. Bu labratuvara gelip giderken Hakkı Ögelman ı tanıdım. Labratuvarda kahve içerken veya bir aletle ilgili çalışma yaparken ona rastlıyor ve onun yönetiminde yapılan deneysel astrofizikle ilgili aletler hakkında bilgi ediniyordum. Yüksek Lisans çalışmam teorik bir konuda olmasına rağmen deneysel çalışmalara da ilgi duyuyordum. Doktora çalışmamı deneysel astrofizik konusunda yapmaya karar verdikten sonra Hakkı Ögelman la konuştum ve onun uygun görüşü çerçevesinde doktora çalışmamın, PEPSIOS adlı tayfölçerin yapımını tamamlayıp, gözlemlere başlamakla ilgili olması konusunda bir karara vardım. PEPSIOS Tayfölçeri 1950 yıllarının sonunda Wisconsin Üniversitesi Fizik Bölümünde yapılmış bir tayfölçerdir. İlk uygulamalarından sonra 1960 lı yıllarda aynı bölümde bu tayfölçerin farklı bir modeli ilk defa yıldızlararası ortamda HII bölgelerinden gelen Hß ışıması Fizikçi Ronald Reynolds tarafından gözlenmiştir. Gözlem yapıldığında Hakkı Ögelman, Ronald Reynolds la tanışmış ve birlikte gözlem yapmışlar. Hakkı, konunun ne kadar önemli olduğunu daha o zaman görme yeteneğine sahip özel bir bilim insanıydı ve ODTÜ de bu çalışmayı başlatmaya kararlıydı. Sonradan yapılan bu tayfölçer ve alınan veriler, Türkiye de bir ilk olmuştur. Daha sonraları TÜBİTAK bir gözlemevi kurulmasını karalaştırdı. Yer seçimi yapıldı, TUG kuruldu ve 150 cm çapında, coude çıkışı olan bir teleskobun bu gözlemevine kurulmasına karar verildi. Hakkı Ögelman gözlemevinin kurulma aşamasında, yer seçimi çalışmalarında ve gözlemevi kurulup 150 cm lik teleskobun TUG ga getirilip kurulma aşamalarında bilgisiyle ve problem çözme yeteneğiyle önerilerde bulunup projeye büyük destek verdi... Bu dönemde çok heyecanlıydı ve her zaman bu gözlemevinde yapılacak önemli çalışmaları düşünür, bunlardan bahsederdi. Ben de TUG un kurulma aşamasında görev aldım; birlikte PEP- SIOS benzeri bir tayfölçerin yeniden yapılıp teleskobun coude odağında kullanılmasına karar verdik. TUG a kurulacak bu tayfölçerin adı DEF- POS olarak kararlaştırıldı. Hakkı Ögelman ile bu tayfölçerin yapımı ve montajı/oluşturulması dahil her aşamasında bilgi alışverişinde bulunduk; birlikte karar verdik.bu süreçte de her zamanki gibi çok heyecenlı ve teşvik ediciydi. Hakkı Ögelman yurt dışında çalışmasına karşın her yıl Türkiye ye geliyordu. 1995 yılının yazında, Türkiye ye geldiginde birlikte TUG a gittik teleskop binalarının henüz temelleri atılıyordu; sanırım Ümit Kızıloğlu da yanımızdaydı. Gene aynı heyecanı taşıyor ve gözlemevinde birlikte yapacağımız çalışmalardan sözediyordu. Hepimizin bildiği gibi, o yaz, Hakkı Amerika ya döndüğünde maalesef orada beyin kanaması geçirdi. Ben de 1996 yılında TUG un kuruşu için Antalya da çalışmaya başladım. 1997 yılnda da Wisconsin Üniversitesi ne gittim ve orada WHAM la (Wisconsin Hydrogen Alpha Mapper) ilgili çalışmalara katıldım. Altı ay süreli bu araştırma döneminin son haftasında Hakkı Ögelman da Madison na geldi, sanırım bir süre İtalya da kalmıştı. Gene çok heyecanlıydı, araştırma çalışmalarına devam ediyordu ve çok sevdiği Türkiye, Adana ve TUG hakkında uzun uzun konuştuk. Hakkı Ögelmanın hızlı bir şekilde iyileştiğini görmek beni çok sevindirmişti. Nitekim, Benim Türkiye ye dönüşüm nedeniyle yediğimiz yemekte masanın ilgi odağı olmuştu. Fıkralar anlatıyor, Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 14
Hakkı Ögelman ve Adana Adana da yaşadığı dönemde, benim ancak anlattığında hatırlayabildiğim anıları aktarıyordu. Sanki o ağır hastalığı geçiren o değildi. Bu yemekte, benim de hatırladıkça gülümsediğim, Adana da geçen, bir olayı anlattı: Ben 1980 yılında Fulbright bursuyla Wisconsin Universitesi ne gitmistim. Karım Zehra, altı aylık oğlum Hakkı ile birlikte Adana da kalmistı. Oglumuza Hakkı adını, Hakkı Ögelman ı çok sevidiğimiz için vermiştik. Bu da Hakkı nın çok hoşuna gitmişti. Bir gün oğlumuz hastalanmış, Zehra da arabası olan arkadaşlarımızdan Prof.Dr. Ural Dinç e telefon edip yardım istemiş ve ona Ural Bey Hakkı çok hasta onu hastaneye götütüp bir doktora gösterelim demiş. O da hemen hazırlanmış, Hakkı Ögelman a gitmiş: Hakkı, haydi sen hastasın seni hastaneye götürüp muayene ettirelim diyormuş. Hakkı da Ural, benim bir şeyim yok, nerden çıkardın hasta olduğumu diyormuş. Sonunda hasta olanın benim oğlum olduğu ortaya çıkmış! Yemekte bunu anlattı ve çok güldük. Daha sonraki yıllarda, eskisi kadar olmasa da bilimsel çalışmalara yeniden başladı ve iyi şeyler yapmak için çok çaba gösteriyordu... 2009 yılının Mayıs-Ekim ayları süresinde Wisconsin Üniversitesi Fizik Bölümü nde, Hakkı yle birlikte oldum. O zaman yörüngeye oturtulan FERMI uydu verileriyle çalışmak için programlar indiriyor ve konuyla ilgili projeler yazıyordu. Bu süre içerisinde konusunda çok derin bilgisi olduğunu yeniden gördüm ve çok etkilendim. Bu bilgileri genç bir doktora öğrencisine aktarması için ona bir öğrenci de bulmaya çalışıyordum... Hakkı, 2010 yılı yazında Adana ya geldi. İki haftayı burada, bizimle geçirdi. FERMI uydusuyla ilgili bir konferans verdi ve sohbetlere katıldı. Adana yı çok severdi, burada çok hatırası vardı. Emekli olduktan sonra buraya yerleşmeyi düşünüyordu. Ev yapmak için, Adana dışında, ormanlık alanda geniş bir arsa bakmaya gittimiz gün, kendi evini nereye yaptıracağını karalaştırdı. Birlikte oturup yaşayacağımız günleri hayal ediyordu. Bizim ona her zaman destek olacağımızı biliyor ve buna yürekten inanıyordu. Tepelik bir yerde kendi evi olacaktı. Evler birbirine fazla yakın olmamalıydı. Fakat çevrede hep dostlar olmalıydı... Hakkı Ögelman, çok akıllı, olağan üstü bir analitik düşünce yeteneğine sahip, konusunda engin bilgi ve deneyimi olan, herhangi bir konu veya problem hakkında düşünürken detaylarda kaybolmayan ve konuya bütün olarak bakabilen, eşsiz bir bilim insanıydı... Onu sevgi ve özlemle anıyoruz. O, çalışmalarıyla ve anılarıyla aramızda hep yaşayacak... 2007 Adana ziyareti, Fizik Bölümündeki odasında, 4 Ağustos 2007. c Nuri Emrahoğlu Türk Astronomi Derneği Elektronik Bülteni Kasım Aralık 2011 15
Hakkı Boran Ögelman (1940-2011) (foto: M.Erbudak)
Ali Muslubaş albümünden, Robert Koleji zamanı, 1955. @ Ali Muslubaş AAS ağ sayfasından. Werner Becker ile birlikte, Ağustos 2011. @ Nuri Emrahoğlu
Soldan sağa: Ivy White Ogelman, Hakkı Ogelman, Bonnie Darling Allen; DePauw, 1960 Mirza Berkiroviç albümünden, 1980 ler, Amsterdam. Mersin, 14 Nisan 1981. @ Mehmet Erbudak
ROTSE-IIId yerine konduktan sonraki kutlama, TUG, 1 Ağustos 2003
ROTSE Toplantısı, ODTÜ Fizik Bölümü, 10 Temmuz 2002 @ Nuri Emrahoğşu ROTSE Toplantısı, ODTÜ Fizik Bölümü, 9 Temmuz 2002; Doğum gününü kutlarken @ Nuri Emrahoğşu ROTSE Toplantısı, ODTÜ Fizik Bölümü, 11 Temmuz 2002 @ Nuri Emrahoğşu