BURSA. HALK KUL TURU ULUDAÖ ÜNİVERSİTESİ 1. BURSA HALK KÜL TÜRÜ SEMPOZVUMU (4-6 Nisan 2002) BiLDiRi KiTABI CİLT 2. Yayına Hazırlayanlar: Prof. Dr. Yusıı/OGUZOGLU-Yrd. Doç. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA Bursa-2002
.MÜHİMMATÜ ' L MÜ'MiNfN'DE MİSTİK ve FOLKLORİK UNSURLAR Mustafa KARA Halk kültürünü besleyen ana kaynaklardan biri de dindir. Toplumların inanç dünyası kültürlerinin oluşumunda rol oynamakta, zihniyet, tavır ve ritüeller folklor dünyasına malzeme sunmaktadır. Dinlerin alt başlıklarından biri bilindiği gibi mistisizmdir. Her dinin kendi esaslarına göre oluşan mistik bir dünyası vardır. Her dinin kendi felsefesine göre yetişen dervişleri, oluşan tarikatları vardır. Bu kişi ve kurumlar, toplumların folklorik zenginliklerini yaşatır ve çeşitlendirir. Bizim medeniyetimizde mistik kültür İçin tasavvuf kültürü ifadesi kullanılır. Bu kültürün temel unsurları, dört ana başlıkta toplanabilir: 1- Tasavvufi terimler 2- Tasavvufi şahsiyetler 3- Tasavvufi kurumlar 4- hetişiıri-sohbet Şeyh, veli, derviş gibi isimlerle anılan tasavvufi şahsiyetler, dergah, tekke adını alan kurumlarında yaptıkları sohbet, yazdıkları eserlerle bu dünyanın temel felsefe ve terimlerini ortaya koym!jşlardır. Burada tanıtılacak olan k:işi ve kitap, Bursa'nın tasavvuf kültürüyle yakından ilgilidir. Hüsameddin Bursev1, adından da anlaşıldığı gibi Bursalıdır. Uludağ'ın eteklerinde bulunan Temenye dergahının kurucusudur ve Halvetiye'nin kolu olan Semerkandiye tarikatına mensuptur. Doğum tarihi bilinmemekle beraber 1632 yılında bu şehirde vefat ettiği ve söz konusu dergahın haziresine defnedildiği bilinmektedir. Hüsameddin Bursev1 birçok eser kaleme almıştır. Bunların bir kısmı bazı sufilerin biyografilerine, menkıbelerine, fikirlerine tahsis edilmiştir: Menakıb-ı Emir Sultan Menakıb-ı Ali Semerkandi Prof Dr.; U Ü. İlahiyat Fq1cültesi Tasawuf Tarihi Öğretim Üyesi 377
Menakıb-ı Abdal Murad Menakıb-ı Baba Sultan Memikzb-ı Üfttide Mentikzb ~ ı Şeyh Ebu fshak 1 :: Hüsameddin Bursevi'nin en büyük eseri ise Mülıimrntitü '/-Mü 'minin adım taşıyan ansiklopedik eserdir. AdAb-ı muaşeretten günlük ibadetlere, sağlık kaidelerinden sihir-büyü telaıiklerine, hasta ziyaretinden rüya tabirlerine, meşhur dualardan limanlar arasındaki uzaklıklara kadar pek çok konuyu ihtiva eden bu eserin bilinen tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi 'ndedir. 2 Büyük ebat 313 varaktan (616 sayfa) meydana gelen eser 60 bab halinde ele aldığı konulan işlemektedir. Konuinuila doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili olanlardan birkaç başlık şöyle verilebilir: 1- Değişik yer ve zamaµlarda okunacak dualar 2- Hasta ziyaretinin usı11 ve adabı 3- Hekimlik ve ilaçlar 4- Kıyafetname 5- Konukluk ve edepleri 6- Rüya tabirleri 7- Vefi<, cifr, ruzname, fal 8- Yapı yapmanin usfilu 9- Yedi felek, hatt-ı istiva, iklim 10- Deniz yollarının ve millerinin b~yanı Bu.kadar farklı konuyu bu genişlikte ele alıp bir araya getiren başka Türkçe eser bulmak zordur. Bununla birlikte kitabın yazan eserinin son sayfasında, konulan özet olarak anlattığını tafsilattan kaçındığını kaydetmektedir (s. 312) 1612 yılında kaleme alınan.mimarbaşı Mehmet_ Ağa'nın teşvikiyle eserin d~at çekici yönlerinden biri son say Mühirnmatü '!-Mü 'minin adlı falarda bibliyografyanın yer almasıdır. ' 1 Tekke ve tarikat ve Bursev1 hak.kında geniş bi!ği için bk. M. Kara, Buisa'da Tarikatlar ve Tekkeler, İstanbul-2001, s. 267 vd. - 2 TSJ.1K, Bağdat Köşkü Kit., Nu. 189. 378
HASTALIKLARIN SEBEPLERİ Hükema bunun üzerine olup ki cemi-i emrazı altı nesneden tutarlar: 1- Çok cima itmek 2- Gice az uyumak 3- Gündüz çok uyumak 4- Habs-i bevl 5- Uyku arasında su içmek 6- Kamı tokla taam yimek HASTA ZİYARETİNİN ADABI: 1- Abdest almak ve niyet etmek 2- Kapıyı çalmak-izin istemek 3- Eli boşla vanlmamaya sa'y etmek 4- Selam v'ermek 5- Yüzü güleç girmek 6- Dizi mukabelesinde oturmak 7- Elini ele alup hal sormak 8- Yeni giyecek ile varmak 9- Yüzüne çok bakmamak 1 O- "Elhamdülillah çok nesnen yok" demek 1 1- Götürülen hediyeyi önüne koymak 12- Ekser fevakih, pişmiş taam, güzel kokulu nesne götürmek 13- Çok söylenmemek, gülüşmemek, ağlamamak 14- Dört tarafa bakınmamak 15- Dünya kelamı etmemek ı 6- Dua etmek 17- Çok oturmamak FAKİRLİGİN SEBEPLERİ MÜRİS-İ FUKARA OLANLAR DAHİ CEM' AN OTUZSEKİZ OLUP3 1- Yalan söylemek 3 Bursevi, a.g.e., s.284. 379
2- Sabahla uyumak 3- Çıplak uyumak, 4- Çıplak işemek 5- Cünüple taam yemek 6- Yere düşen taamı yememek 7- Soğan, sanmsakkabuğun yakmak 8- Gece ev süpürmek 9- Evde süprüntü komak 1 O- İhtiyarlar önünce yürümek 11- Babasına ve anasına adıyla çağırmak 12- Her ağaçla diş kurcalamak 13- Balçık ya bıtrakla el yumak 14- Eşik üzere oturmak 15- Kapı kanadına dayanmak 16- Olukdan abdest almak 1 7- Arkadan libas dikmek 18- Etekle yüz silmek 19- Evde örüm~ek ağı komak 20- Namaz kılmamak ' 21- Mescidden tez çıkmak 22- Çarşıya tez varmak 23- Çarşıdan geç gelmek 24- Dilencilerden ekmek almak 25- Ebeveyne ve evlada beddua etmek 26- Bulaşık kap komak 2 7- Çerağa püf demek 28- Kısa kalemle yazı yazmak 29- Kırık tarak ile sakal taramak 30- Ataya ve anaya dua etmemek 31- Otururken sarık sarmak 32- Otururken don giyme]<. 33-Buhul 34- Taktir (Ailene karşı cimri davranmak) 35- İsraf 36- Kesel 380
37-Tevani (gevşeklik) 38- Tebavün (mühimsememe) ZENGİNLİGİN SEBEPLERİ MUCLİB-İ GINA OLANLAR DAHİ CEM' AN YİRMİDÖRT OLUB 4 1- Sadaka vermek 2- Sabah uyanmak 3- Hüsn-i hat yazmak 4- Bast-ı vech 5- Tib-i kelam 6- Ev süpürmek 7-Kap yumak 8- Namazda huşu 9- Salat-ı duba 10- Yatarken sure-i Vakı'a ve Tebareke ve Müzzemmil ve Velleyl ve Elem neşrahleke okumak 1 1- Ezandan evvel mescide varmak 12- Daiına taharetle olmak 13- Sabah sünnetiyle vitri evde kılmak 14- Vitirden sonra dünya kelamı etmemek 15- A vretlerle çok oturmamak 16- Kelam-ı lağv etmemek 17- Sabah namazından evvel yüz kere " Subhanallahi ve bi hamdihi..." demek 18- Sabah ve akşam yüz kere " Lailahe illallabu..." demek I 19- Her sabah ve akşam sonu otuzüç kerre" Subhanallahi..."demek 20- Her sabah sonu yetmiş kerre "Estağfırullah... " demek 21-Daima" Lahavle veıa kuvvete.. " demek 22-Daima" Allahümme salli 'ala Muhammed... " demek 23- Cuma günü yetmiş kerre " Allahümme... " demek 24- Her gün ve gice ekse~ya bunu okumak:" Entellahulaziz... " Bursev!, a.g.e., s.285. 381
bulunmalıçlu: DERVİŞİN ÇEYİZİ Hüsameddin Bursevi'ye göre dervişin çeyiz sandığında şu eşya 1-Tac 2-Hırka 3- Seccade 4-Asa 5-Makas 6- İbrik 7-Misvak 8- Şemle 9-Tarak 10- Kandil 11- Seccade alemi 5 ŞEHİRLER NE İLE MEŞHURDUR Bursev!, "Her diyarın meşhuru" başlığıyla yerleşim bölgelerini başka bir zaviyeden taıütınaktadır. Bursa'nın Ke~iş Dağı, buzu, kestanesi, meyvesi, unu ve kumaşı meşhurdur. Diğer bazı yerleşim alanlan ve 'meşhur'lan şöyle: Aydın'ın bağı, Menteşe'nin dağı, Hamid İli'nin gülü, Horasan'ın tembeli, İsfehan'ın sürmesi, Geylan'ın\ R~fizl'si, Gazvin'in Sün.nl'si, Bağdat'ın ayyan, Tebriz'in tiryakisi, Rus'un ayısı; Kefe'nin esiri, Akşehir'in elması, Konya'nın helvası, Edremit'in pastırması, Bilecik'in ayvası, Dimetoka'nın bardağı, Balıkesir'in)eblebisi, Karahisar'ın kaymağı, Serez'in mahraması, Selanik'in abası, Gelibolu'nun üzüm turşusu, Bolu'nun hallacı, Yenice'nin tarağı, Germiyan'ın levendi, Elmalı'nın atı, Turgutlu'nun aygın, Kocaeli;nin bezi, A!aiye'nin şeker kamışı, Bergama'nın kuşbazı, Engiirü'nün (Ankara) yankesicisi, Balebek'in pekmezi...(286b) MEVLİD Halle kültürü ile dini bayatın buluşma noktalarından biri de Mevlid törenleridir. Mevlid adını alan n:i"anzum eser esas olarak Hz. Peygamberin hayatını anlatır. Türkçe yazılan pek çok eserin en meşhuru bilindiği gibi 5 382 BÜrsevi, a.g.e., s. 163. Gen.iş bilgi için t k. Nurhan Atasoy, Derviş Çeyizi, Ank.., 2000.
Ulucami iman:u Süleyman Çelebt'ye aittir. YaklaŞik 600 sene önce kaleme alınan bu eseritı dört asit otlcel<l şöhretini Mülıinımatii 'l-mü 'minin belgelemektedir.6 Hüsameddin Butsevi eseriti.iii 52. baqında Mevlid törenlerine temas ederken Süleyman Çclebi'nin MevHdsinin bütünilhü iktibas etmeyi unutmamış, sonuna i 60 beyitlik manzlım uzun bit dtia da ilave etmiştir: Bazı beyitier şöyle: İlahi hocaıiıızın ilmini artur Dahi hem haleflerin hilmin artur Hidayet kıl inayet özlerine Cemalin sen nasib it gözlerine Bize ilm u amel kılmak naslb it ResUluni şefi' olmak nasib it Bi hakla sure-i Taba ve Yasin Kabul eyle bu ma'sumlar duasın *** Muallimler ki ta'lim ider ayat Beka-i diniçün dünyada gayrat Olari ilci alemde aziz it Münevver eyleyüb hulkdaı;ı. temiz it İnayet kıl hidayet özlerine Didannı nasib it gözlerine *** Bursevi dönemin padişahına dua etmeyi de ihmal etmiyor: Hem şeh-i İslamı mansfu eyleyegil 'Adl u insafını mevfür eyieyegil 6 Bursevi, a.g.e., s.271 vd. 383
Ömrünü yevrnen fe yevmeo ziyad Kahridüb a'dasın anı eyle şad 7 *'\'* Bu gün amin diyen iş bu duaya Yarın arş altı ola ona saye Bu cemiyet dahi olsun mübarek Bi hakk-ı silre-yi Furkan Tebarek 8 ÖMRÜ ZİYADE EDENLER 9 1- Daima herkese iyilik etmek 2- Sadaka vermek 3- Kimse incitmemek 4- Pirlere tevkir etmek 5- Sıla-i rahm etmek 6- Sabah-akşam üçer kerre bunları okumak: "Sübhanallah..." 7- Yaş ağaç kesmemek meğer ki zaruret ola 8- Tiz tiz abdest almak 9- Namaza tazim etmek l O- Kur' an okumak 11- Hacla umre arasında Hacc-ı kıran yapmak 12- Hıfz-ı sohbet ÖLÜM Yazar ölüm konusunu işlerken gusül, teçhiz ve tekvini anlattıktan sonra mersiyeler ilave etmiş, manziim ağıtlar aktarmıştır: Gelen konar göçer iş bu cihane Melül olma gönül elhükmülillah Kimseye vefii kılmaz zemane Melül olma gönül elbükmülillfilı 7 Bursev1, a.g.e., s.281. 8.. Bursevi, a.g.e., s.281. 9 Bursevi, a.g.e., s.285. 384
Erenler çekdiler cevr u cefayı Cefaya sabriden bulur sarayı İşiddin lıod Muhammed Mustafa 'yı Melül olma gönül elhükmülillah Bunda gelen herkes giryan olubdur Gözi yaş la bağrı biryan olubdur Kimi gördün ki ölmekden kalubdur Melül olma gönül elhükmülillab *** Elveda ey dostlar canan iline giderem Dost bana "gelsün" demiş mihman iline giderem Gelmişern gitmekiçün sanman bunda kalıhakiçün Dosta vasi olmağiün canan iline giderem *** Akıl olan bu fena darında yeksan ağlasun Cehdidüb bir çare kılsun derde derman ağlasun Kılmasun bu hane-i gerdıine kimse itibar Külbe-i ahzana düşmüş gibi mihman ağlasun 10 MÜSECCA ve MANZUM Bursevi Hatiın örneklerini sunmaktadır: Duası 'm yaparken secili Türkçe'nin en güzel Bu okunan Kelamullajı sevabın Bu müminler duasının sevabın Hüdaya sen divanına yazı vir Günahların divaı:µndan ezi vir hahi sen.dedin kıldık duayı Reva k.ılam ben ol duayı 10 Bursevi, a.g.e. s.103-109. 385
Duacıl~r ı:iuasıyla duamız Kabul eyl~ buqur senden ricamız Yüce göl4erd~n indir rahµ,ıetini Kara yc;ırlerde bitir nimetini İrişdir Werimize eminlik Bağışl!l peğlerimize düzenlik Sakın m~lum.ıan zalim şerrinden Dahi hastahm salim şerrinden Meşayıh.lar velh~r himmetiyle Bizi s~kla Muhammed i.iınmetiyle Dua umanlara v~ ~asta lara Dµa ısmarlayan dilgestelere Seni sevenlerin razı hakkiçün Seni sevenlerin: nazı hakkiçün Gönül gözüyle bakanlariçün Yoluna su gibi akanlariçün,. Seninle birliğe yetenleriçün Cihanı ardına atanlariçiµı 11 11 386 Bursevl, a.g.e., s.99.