Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008

Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 2008 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü Ankara, Türkiye Katkıda bulunanlar: Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü Ankara, Türkiye ve Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Ankara, Türkiye Mali kaynağı sağlayan: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) Ekim 2009 Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü T.C. Sağlık Bakanlığı Anne ve Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu

Yayın No: NEE-HÜ.09.01 ISBN 978-975-491-274-6 Bu yayında yer alan bilgilerden Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü sorumludur ve hiç bir şekilde Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu nun (TÜBİTAK) görüşünü yansıtmamaktadır. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 (TNSA-2008) Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından gerçekleştirilmiştir. Projenin yararlanıcı kurumları T.C. Sağlık Bakanlığı ve T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı dır. TNSA-2008 in mali desteği Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı kapsamında sağlanmıştır. TNSA-2008, dünya çapında yürütülen Nüfus ve Sağlık Araştırmaları (Demographic and Health Surveys, MEASURE/DHS+) projesinin model ve standartları çerçevesinde yürütülmüş ve uluslararası karşılaştırılabilir nitelikte bir araştırmadır. Ana raporun tabülasyonu, formatı ve gözden geçirilmesinde ICF Macro International Inc. teknik yardım sağlamıştır. TNSA-2008 konusunda daha ayrıntılı bilgi için: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, 06100 Ankara, Türkiye (telefon: 312-305-1115; faks: 312-311-8141; e-posta: hips@hacettepe.edu.tr; internet: www.hips.hacettepe.edu.tr). MEASURE/DHS+ projesi hakkında daha ayrıntılı bilgi için: ICF Macro, 11785 Beltsville Drive, Suite 300, Calverton, MD 20705 (telefon: 301-572-0200; faks: 301-572-0999; e-posta: reports@macroint.com; internet: www.measuredhs.com). Bu yayın için önerilen kaynak gösterim şekli: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2009) Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK, Ankara, Türkiye. Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi tarafından basılmıştır

İÇİNDEKİLER Tablolar ve Şekiller Listesi... v Önsöz... xi Özet Bulgular... xv Türkiye Haritası... xxi BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1 Coğrafya... 1 1.2 Tarih... 1 1.3 İdari Bölünüş ve Politik Örgütlenme... 3 1.4 Toplumsal ve Kültürel Özellikler... 3 1.5 Ekonomi... 4 1.6 Bölgeler... 6 1.7 Nüfus... 7 1.8 Nüfus ve Aile Planlaması Politikaları ve Programları... 9 1.9 Sağlık Konusundaki Öncelikler ve Programlar... 9 1.10 Türkiye de Sağlık Hizmetleri Sistemi... 10 1.11 Araştırmanın Amaçları ve Organizasyonu... 11 BÖLÜM 2 HANEHALKI NÜFUSU VE KONUT ÖZELLİKLERİ 2.1 Hanehalkı Nüfusunun Özellikleri... 17 2.2 Anne ve/veya Babası ile Yaşamayan Çocuklar... 21 2.3 Hanehalkı Nüfusunun Eğitimi... 23 2.4 Konut Özellikleri... 32 2.5 Hanehalkı Refahı... 38 2.6 Nüfus Kaydı... 40 BÖLÜM 3 KADINLARIN TEMEL ÖZELLİKLERİ 3.1 Temel Özellikler... 43 3.2 Eğitim ve Okuryazarlık Düzeyi... 45 3.3 İstihdam ve İş... 48 3.4 Sosyal Güvenlik Kapsamı... 54 3.5 Sağlık Sigortası Kapsamı... 54 3.6 Sigara Kullanımı... 57 İçindekiler i

BÖLÜM 4 DOĞURGANLIK 4.1 Günümüzde Doğurganlık... 60 4.2 Doğurganlık Düzeyindeki Farklılıklar... 61 4.3 Doğurganlıktaki Değişimler... 63 4.4 Canlı Doğan ve Yaşayan Çocuk Sayıları... 67 4.5 Doğum Aralıkları... 69 4.6 İlk Doğumda Anne Yaşı... 71 4.7 Adölesan Doğurganlık ve Annelik... 73 BÖLÜM 5 AİLE PLANLAMASI 5.1 Gebeliği Önleyici Yöntemler Hakkında Bilgi... 75 5.2 Gebeliği Önleyici Yöntemlerin Kullanılmış Olması... 78 5.3 Gebeliği Önleyici Yöntemlerin Kullanımı... 79 5.4 Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımındaki Değişmeler... 82 5.5 İlk Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı Sırasında Sahip Olunan Çocuk Sayısı... 84 5.6 Gebe Kalınabilecek Döneme İlişkin Bilgi... 85 5.7 Tüp Ligasyonunun Zamanlaması... 86 5.8 Aile Planlaması Yöntemlerinin Kaynakları... 87 5.9 Aile Planlaması Yöntemlerinin Bilinçli Seçimi... 90 5.10 Gebeliği Önleyici Yöntemlerin Bırakılması... 90 5.11 Gelecekte Aile Planlaması Yöntemlerinin Kullanımı... 92 5.12 Yöntem Kullanmama Nedenleri... 94 BÖLÜM 6 DÜŞÜKLER VE ÖLÜ DOĞUMLAR 6.1 Yaşam Boyu Toplam Düşük ve Ölü Doğumlar... 97 6.2 Düşük Hızları, Düzeyi ve Eğilimler... 98 6.3 İsteyerek Düşük Öncesi ve Sonrası Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı... 102 6.4 Düşüğe Karar Veren Kişi... 103 6.5 İsteyerek Düşükte Zamanlama... 104 6.6 İsteyerek Düşüğün Gerçekleştiği Yer... 105 6.7 Yaşa Özel ve Toplam Düşük Hızları... 107 BÖLÜM 7 DOĞURGANLIĞI BELİRLEYEN DİĞER ARA DEĞİŞKENLER 7.1 Evlilik Durumu... 109 7.2 İlk Evlenme Yaşı... 111 7.3 Doğum Sonrası Geçici Kısırlık, Cinsel İlişkiden Kaçınma, ve Gebelik Riski Altında Olmama Durumu... 113 7.4 Menopoz... 117 ii İçindekiler

BÖLÜM 8 DOĞURGANLIK TERCİHLERİ 8.1 Başka Çocuk Sahibi Olma İsteği... 119 8.2 Aile Planlaması Hizmetlerine Olan Talep... 123 8.3 İdeal Çocuk Sayısı... 125 8.4 Doğumların Planlanma Durumu... 128 8.5 Toplam İstenen Doğurganlık Hızı... 129 BÖLÜM 9 BEBEK VE ÇOCUK ÖLÜMLÜLÜĞÜ 9.1 Veri Kalitesinin Değerlendirilmesi... 132 9.2 Bebek ve Çocuk Ölümlerindeki Düzey ve Eğilimler... 134 9.3 Bebek ve Çocuk Ölümlerindeki Farklılaşmalar... 136 9.4 Perinatal Ölümlülük... 138 9.5 Yüksek Riskli Doğurganlık Davranışı... 139 BÖLÜM 10 ÜREME SAĞLIĞI 10.1 Doğum Öncesi Bakım... 143 10.2 Doğum Öncesi Bakımların Zamanlaması ve Sayısı... 146 10.3 Doğum Öncesi Bakım Sırasında Yapılan Testler ve Ölçümler... 147 10.4 Doğumun yapıldığı Yer... 150 10.5 Doğum Sırasında Yardım Eden Kişi... 152 10.6 Doğum Sonrası Bakım... 154 BÖLÜM 11 ÇOCUK SAĞLIĞI 11.1 Çocuğun Doğumdaki Ağırlığı ve Büyüklüğü... 159 11.2 Çocukların Aşılanması... 161 11.3 İshalin Yaygınlığı ve Tedavisi... 165 BÖLÜM 12 ÇOCUKLARIN VE ANNELERİN BESLENME DURUMU 12.1 Emzirmeye Başlama... 171 12.2 Çocuğun Yaşına Göre Emzirilme Durumu... 173 12.3 Emzirme Süresi ve Sıklığı... 175 12.4 Ek Gıda Çeşitleri... 176 12.5 Hanehalkında Kullanılan Tuzun İyotlanması... 178 12.6 Çocukların Beslenme Durumu... 179 12.7 Annelerin Beslenme Durumu... 184 İçindekiler iii

BÖLÜM 13 KADININ STATÜSÜ 13.1 Eşler Arasındaki Yaş ve Eğitim Farklılıkları... 189 13.2 Kadın İstihdamını Etkileyen Faktörler... 191 13.3 Çalışan Kadınlarda Çocuk Bakımı... 194 13.4 Aile içi Şiddet: Kadınların Fiziksel Şiddete Yönelik Tutumları ve Kadınları Kontrol Etmeye Yönelik Davranışlar... 196 13.5 Toplumsal Cinsiyet Rollerine Yönelik Tutumlar... 200 13.6 Üreme Sağlığı Kararlarında Kadınların Rolü... 202 13.7 Kadının Statüsü ve Üreme Sağlığı Sonuçları... 203 KAYNAKLAR... 205 EK A GÖREV DAĞILIMI... 207 EK B ARAŞTIRMA TASARIMI... 209 B.1 Örneklem Tasarımı ve Örneklem Uygulaması... 209 B.2 Örneklem Çerçevesi... 210 B.3 Tabakalama... 210 B.4 Örneklem Dağılımı... 213 B.5 Örneklem Seçimi... 214 B.6 Sorukağıtlarının Geliştirilmesi ve Öndeneme... 216 B.7 Veri Toplama Faaliyetleri... 218 B.8 Bilgi İşlem ve Analiz... 219 B.9 Örneklem Ağırlıklarının Hesaplanması... 219 B.10 Örneklemin Kapsamı... 224 EK C ÖRNEKLEME HATALARI... 227 EK D VERİ KALİTESİ TABLOLARI... 251 EK E ÇOCUK BÜYÜME STANDARTI, DSÖ-2006... 257 EK F SORU KAĞITLARI... 259 EK G ÖZET GÖSTERGELER... 345 iv İçindekiler

TABLOLAR VE ŞEKİLLER LİSTESİ BÖLÜM 1 GİRİŞ Tablo 1.1 Hanehalkı ve kişi görüşmelerinin sonuçları... 15 BÖLÜM 2 HANEHALKI NÜFUSU VE KONUT ÖZELLİKLERİ Tablo 2.1 Yaş, yerleşim yeri ve cinsiyete göre hanehalkı nüfusu... 18 Tablo 2.2.1 Hanehalkı nüfusunun yaş dağılımı... 19 Tablo 2.2.2 Seçilmiş kaynaklarda yaşa göre nüfus... 20 Tablo 2.3 Hanehalkı komposizyonu... 21 Tablo 2.4 Evlatlık ve yetim çocuklar... 22 Tablo 2.5.1 Hanehalkı nüfusunun eğitim düzeyi: Erkekler... 24 Tablo 2.5.2 Hanehalkı nüfusunun eğitim düzeyi: Kadınlar... 25 Tablo 2.6.1 Okullaşma oranları: İlköğretim... 28 Tablo 2.6.2 Okullaşma oranları: Lise... 29 Tablo 2.7.1 Sınıf tekrarlama oranı... 30 Tablo 2.7.2 Okul terk oranları... 31 Tablo 2.8 İçme suyu... 33 Tablo 2.9 Tuvalet imkanları... 34 Tablo 2.10 Diğer konut özellikleri... 36 Tablo 2.11 Hanehalkı dayanıklı tüketim malları... 37 Tablo 2.12 Hanehalkı refah düzeyi... 39 Tablo 2.13 Beş yaşından küçük çocukların doğum kayıtları... 41 Şekil 2.1 Nüfus Piramidi... 18 Şekil 2.2 Yaşa Özel Okullaşma Oranları... 26 BÖLÜM 3 KADINLARIN TEMEL ÖZELLİKLERİ Tablo 3.1 Cevaplayıcıların temel özellikleri... 44 Tablo 3.2 Eğitim düzeyi... 46 Tablo 3.3 Okuryazarlık... 47 Tablo 3.4 Çalışma durumu... 49 Tablo 3.5 Çalışılan ekonomik sektör... 51 Tablo 3.6 Kamu/özel sektörde çalışma... 52 Tablo 3.7 İşteki statü... 53 Tablo 3.8 Sosyal güvenlik... 55 Tablo 3.9 Sağlık sigortası... 56 Tablo 3.10 Sigara kullanımı... 58 Tablolar ve Şekiller Listesi v

BÖLÜM 4 DOĞURGANLIK Tablo 4.1 Günümüzdeki doğurganlık... 60 Tablo 4.2 Temel özelliklere göre doğurganlık... 62 Tablo 4.3 Doğurganlıktaki değişmeler... 64 Tablo 4.4 Yaşa göre doğurganlık hızları... 66 Tablo 4.5 Evlilik süresine göre doğurganlık... 67 Tablo 4.6 Canlı doğan ve yaşayan çocuk sayısı... 68 Tablo 4.7 Doğum aralıkları... 70 Tablo 4.8 İlk doğumda anne yaşı... 71 Tablo 4.9 Temel özelliklere göre ortanca ilk doğum yaşı... 72 Tablo 4.10 Adölesan kadınlarda doğurganlık ve annelik... 73 Şekil 4.1 Yerleşim Yerine Göre Yaşa Özel Doğurganlık Hızları... 61 Şekil 4.2 Yaşa Özel Doğurganlık Hızlarındaki Değişimler, 1978-2008... 63 Şekil 4.3 Son Yirmi Yıla İlişkin Yaşa Özel Doğurganlık Hızlarının Değişimi... 66 BÖLÜM 5 AİLE PLANLAMASI Tablo 5.1 Gebeliği önleyici yöntem bilgisi... 76 Tablo 5.2 Temel özelliklere göre gebeliği önleyici yöntem bilgisi... 77 Tablo 5.3 Gebeliği önleyici yöntemlerin kullanılmış olması... 78 Tablo 5.4 Gebeliği önleyici yöntemlerin halen kullanımı... 79 Tablo 5.5 Temel özelliklere göre halen kullanılan gebeliği önleyici yöntem... 80 Tablo 5.6 Gebeliği önleyici yöntem kullanımındaki değişmeler... 82 Tablo 5.7 Yerleşim yeri ve bölgelere göre gebeliği önleyici yöntemlerin halen kullanımındaki değişmeler... 84 Tablo 5.8 Gebeliği önleyici yöntem ilk kullanıldığı sırada sahip olunan çocuk sayısı... 85 Tablo 5.9 Tüp ligasyonunun zamanlaması... 87 Tablo 5.10 Gebeliği önleyici modern yöntemlerin temin edildiği kaynaklar... 88 Tablo 5.11 Seçilmiş modern yöntemlerin temin edildiği kaynaklar... 88 Tablo 5.12 Aile planlaması yöntemlerinin bilinçli seçimi... 89 Tablo 5.13 Yöntem bırakma hızları... 91 Tablo 5.14 Yöntem bırakma nedenleri... 92 Tablo 5.15 Gelecekte yöntem kullanımı... 93 Tablo 5.16 Gelecekte kullanmak için tercih edilen yöntem... 94 Tablo 5.17 Gelecekte yöntem kullanmama eğiliminin nedenleri... 95 Şekil 5.1 Bölgeye ve Yönteme Göre Halen Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı... 81 Şekil 5.2 Halen Gebeliği Önleyici Yöntem Kullanımı, Türkiye 1993, 1998, 2003 ve 2008... 83 Şekil 5.3 Gebe Kalınabilecek Döneme İlişkin Bilgi... 86 vi Tablolar ve Şekiller Listesi

BÖLÜM 6 DÜŞÜKLER VE ÖLÜ DOĞUMLAR Tablo 6.1 Düşükler ve ölü doğumlar... 98 Tablo 6.2 Temel özelliklere göre isteyerek düşükler... 99 Tablo 6.3 Düşükler ve ölü doğumlar (100 gebelikte)... 100 Tablo 6.4 İsteyerek düşüklerdeki eğilimler... 101 Tablo 6.5 Düşükten önce kullanılan yöntem... 102 Tablo 6.6 Düşükten sonra kullanılan yöntem... 102 Tablo 6.7 Düşüğe karar veren kişi... 103 Tablo 6.8 Son düşüğün zamanlaması... 105 Tablo 6.9 Gebeliğin sonlandırıldığı kurum... 106 Tablo 6.10 İsteyerek düşük hızları... 107 Tablo 6.11 Temel özelliklere göre toplam düşük hızı... 108 BÖLÜM 7 DOĞURGANLIĞI BELİRLEYEN DİĞER ARA DEĞİŞKENLER Tablo 7.1.1 Evlilik durumu... 110 Tablo 7.1.2 Hiç evlenmemiş kadın oranının değişimi... 110 Tablo 7.2 İlk evlenme yaşı... 111 Tablo 7.3 Ortanca ilk evlenme yaşı... 112 Tablo 7.4 Doğum sonrası geçici kısırlık, cinsel ilişkiden kaçınma ve gebelik riski altında olmama durumu... 114 Tablo 7.5 Temel özelliklere göre doğum sonrası gebelik riski altında bulunmama durumu... 116 Tablo 7.6 Menopoz... 117 Şekil 7.1 Annelerin Doğum Sonucu Geçici Kısır Olduğu, Cinsel İlişkiden Kaçındığı ve Gebelik Riski Altında Olmadığı Doğumların Yüzdeleri... 115 BÖLÜM 8 DOĞURGANLIK TERCİHLERİ Tablo 8.1 Yaşayan çocuk sayısına göre doğurganlık tercihleri... 120 Tablo 8.2 Yaşa göre doğurganlık tercihleri... 121 Tablo 8.3 Doğurganlığı sınırlama isteği... 122 Tablo 8.4 Aile planlaması hizmetlerine olan ihtiyaç ve talep... 124 Tablo 8.5 İdeal çocuk sayısı... 126 Tablo 8.6 Ortalama ideal çocuk sayısı... 127 Tablo 8.7 Doğurganlığın planlanması... 128 Tablo 8.8 İstenen doğurganlık hızları... 130 Şekil 8.1 15-49 Yaşındaki Halen Evli Kadınların Doğurganlık Tercihleri... 121 Tablolar ve Şekiller Listesi vii

BÖLÜM 9 BEBEK VE ÇOCUK ÖLÜMLÜLÜĞÜ Tablo 9.1 Bebek ve çocuk ölümlülüğü... 134 Tablo 9.2 Sosyo-ekonomik özelliklere göre erken çocukluk dönemi ölüm hızları... 136 Tablo 9.3 Biyo-demografik özelliklere göre erken çocukluk dönemi ölüm hızları... 137 Tablo 9.4 Perinatal ölümlülük... 139 Tablo 9.5 Yüksek riskli doğurganlık davranışı... 140 Şekil 9.1 Bebek ve Çocuk Ölümlülüğündeki Eğilimler: TNSA-1993, TNSA-1998, TNSA-2003 ve TNSA-2008 den Önceki Beş Yıllık Dönemler İçin Tahminler 135 BÖLÜM 10 ÜREME SAĞLIĞI Tablo 10.1 Doğum öncesi bakım... 145 Tablo 10.2 Doğum öncesi bakım sayısı ve ilk ziyaret zamanı... 147 Tablo 10.3 Doğum öncesi bakım sırasında yapılan testler ve ölçümler... 149 Tablo 10.4 Doğumun yapıldığı yer... 151 Tablo 10.5 Doğum sırasında yardım eden kişi... 153 Tablo 10.6 Kadına doğum sonrası ilk bakımı yapan kişi... 155 Tablo 10.7 Kadına doğum sonrası yapılan ilk bakımın zamanlaması... 156 Tablo 10.8 Çocuğa doğum sonrası ilk bakımı yapan kişi... 157 Tablo 10.8 Çocuğa doğum sonrası yapılan ilk bakımın zamanlaması... 158 BÖLÜM 11 ÇOCUK SAĞLIĞI Tablo 11.1 Çocuğun doğumdaki ağırlığı ve büyüklüğü... 160 Tablo 11.2 Bilgi kaynağına göre aşılar... 162 Tablo 11.3 Temel özelliklere göre aşılanma durumu... 163 Tablo 11.4 Çocukların araştırma sırasındaki yaşlarına göre aşılanma durumu... 164 Tablo 11.5 İshalin yaygınlığı... 166 Tablo 11.6 İshalin tedavisi... 168 Tablo 11.7 İshali olan çocuklarda beslenme durumu... 169 BÖLÜM 12 ÇOCUKLARIN VE ANNELERİN BESLENME DURUMU Tablo 12.1 Emzirmeye başlama... 172 Tablo 12.2 Yaşa göre emzirilme durumu... 174 Tablo 12.3 Emzirme ortanca süresi ve sıklığı... 176 Tablo 12.4 Görüşme tarihinden önceki gün veya gece çocuklara verilen gıda çeşitleri... 177 Tablo 12.5 Hanehalkında kullanılan tuzun iyotlanması... 178 Tablo 12.6 Çocukların temel özelliklerine göre beslenme durumu... 181 Tablo 12.7 Annelerin özelliklerine göre çocukların beslenme durumu... 182 Tablo 12.8 Annelerin beslenme durumuna ilişkin antropometrik göstergeler... 185 Tablo 12.9 Temel özelliklere göre kadınların beslenme durumu... 186 Şekil 12.1 Çocukların Yaşına Göre Beslenme Durumu... 183 viii Tablolar ve Şekiller Listesi

BÖLÜM 13 KADININ STATÜSÜ Tablo 13.1 Eşler arasındaki yaş ve eğitim farklılıkları... 189 Tablo 13.2 Çalışmama nedenleri... 192 Tablo 13.3 İş bırakma nedenleri... 193 Tablo 13.4 Çalışan kadınlarda çocuk bakımı... 195 Tablo 13.5 Fiziksel şiddete yönelik tutumlar... 197 Table 13.6 Kadınları kontrol etmeye yönelik davranışların sıklığı... 198 Table 13.7 Kadını kontrol etmeye yönelik davranışlar... 199 Table 13.8 Toplumsal cinsiyet rollerine ilişkin tutumlar... 201 Table 13.9 Karar alma süreçlerine katılım... 202 Table 13.10 Fiziksel şiddeti doğru bulma ve üreme sağlığı sonuçları... 203 EK B ARAŞTIRMA TASARIMI Tablo B.1 Bölge, NUTS 1 bölgesi, yerleşim yeri ve illere göre tabaka listesi... 211 Tablo B.2 Örneklemin dağılımı... 213 Tablo B.3 Örneklem kümelerinin dağılımı... 214 Tablo B.4.1 Tasarım ağırlıkları ve cevaplamama faktörleri... 221 Tablo B.4.2 Tasarım ağırlıkları ve cevaplamama faktörleri: yarı örneklem... 222 Tablo B.5 Nihai örneklem ağırlıkları... 223 Tablo B.6.1 Örneklem uygulaması: yerleşim yeri ve bölge... 225 Tablo B.6.2 Örneklem uygulaması: NUTS 1 bölgeleri... 226 EK C ÖRNEKLEME HATALARI Tablo C.1 Örneklem hataları hesaplanan değişkenler... 230 Tablo C.2 Örnekleme hataları: Türkiye toplamı... 231 Tablo C.3 Örnekleme hataları: Kent... 232 Tablo C.4 Örnekleme hataları: Kır... 233 Tablo C.5 Örnekleme hataları: Batı... 234 Tablo C.6 Örnekleme hataları: Güney... 235 Tablo C.7 Örnekleme hataları: Orta... 236 Tablo C.8 Örnekleme hataları: Kuzey... 237 Tablo C.9 Örnekleme hataları: Doğu... 238 Tablo C.10 Örnekleme hataları: İstanbul... 239 Tablo C.11 Örnekleme hataları: Batı Marmara... 240 Tablo C.12 Örnekleme hataları: Ege... 241 Tablo C.13 Örnekleme hataları: Doğu Marmara... 242 Tablo C.14 Örnekleme hataları: Batı Anadolu... 243 Tablo C.15 Örnekleme hataları: Akdeniz... 244 Tablo C.16 Örnekleme hataları: Orta Anadolu... 245 Tablo C.17 Örnekleme hataları: Batı Karadeniz... 246 Tablo C.18 Örnekleme hataları: Doğu Karadeniz... 247 Tablo C.19 Örnekleme hataları: Kuzeydoğu Anadolu... 248 Tablolar ve Şekiller Listesi ix

Tablo C.20 Örnekleme hataları: Ortadoğu Anadolu... 249 Tablo C.21 Örnekleme hataları: Güneydoğu Anadolu... 250 EK D VERİ KALİTESİ Tablo D.1 De facto hanehalkı nüfusunun yaş dağılımı... 251 Tablo D.2 Bireysel görüşme için uygun olan kadınların ve görüşülen kadınların yaş dağılımı... 252 Tablo D.3 Bildirim eksiklikleri... 252 Tablo D.4 Takvim yıllarına göre doğumlar... 253 Tablo D.5 Ölüm yaşının gün olarak bildirimi... 254 Tablo D.6 Ölüm yaşının ay olarak bildirimi... 255 EK E ÇOCUK BÜYÜME STANDARTI, DSÖ-2006 Tablo E.1 DSÖ-2006 Çocuk Büyüme Standartına göre çocukların beslenme durumu... 258 x Tablolar ve Şekiller Listesi

ÖNSÖZ Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü 1967 yılında kurulmuş olup Türkiye de nüfus öğeleri olan doğurganlık, ölümlülük ve göç ile ana çocuk sağlığı konularında ülke genelinde bilimsel çalışmalar yapan ilk ve tek kuruluştur. Enstitü 1968 yılından beri her beş yılda bir nüfus özellikleri ve anne-çocuk sağlığı konularında ulusal düzeyde güvenilir veriler toplayarak demografik göstergeleri saptamaktadır. Bu göstergeler Türkiye nin demografik yapısındaki kırk yıllık değişimin gözlenmesini sağlamaktadır. Bu çalışmadan elde edilen bilgiler ışığında nüfus ve sağlık politikaları oluşturulmakta, ana çocuk sağlığı hizmet planları yapılmakta ve sunulan hizmetlerin amacına ne ölçüde ulaştığı değerlendirilmektedir. 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA-2008), Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından gerçekleştirdiği ulusal demografik araştırmalar serisinin dokuzuncusudur. Ulusal düzeyde yüksek kaliteli bilgi sağlayan kapsamlı raporlar hazırlayarak ulusal ve uluslararası düzeyde tüm bilim adamı ve kurumların güvenini ve takdirini kazanmış olmak Enstitü için bir onurdur. 1968-1998 yılları arasında yapılan yedi Nüfus ve Sağlık Araştırması, çeşitli uluslararası kuruluşlardan sağlanan mali kaynaklarla gerçekleştirilmiştir. TNSA-2003 ilk kez devlet bütçesi ve Avrupa Birliği kaynaklarının birleşmesi ile gerçekleştirilmiştir. TNSA-2008 için ise gerekli olan mali kaynağın tamamı ilk kez Türkiye Cumhuriyeti devlet bütçesinden finanse edilmiştir. TNSA-2008 in gerçekleştirilmesi için gereken mali kaynak, Sağlık Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı nın desteği ile Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) kapsamında sağlanmıştır. Bu destekler ülkemizde üniversite ve kamu kuruluşları arasındaki işbirliğinin güzel bir örneği olan bu araştırmaya verilen önemin ve bu alandaki kurumsallaşmanın önemli bir göstergesidir. Bu araştırmalar Türkiye İstatistik Kurumu nun hazırladığı resmi istatistik programına da dahil edilmiştir. TNSA-2008 in hazırlık çalışmaları 2007 yılı Mart ayından itibaren başlamıştır. Öncelikle, örneklem seçimi ve sorukağıdı tasarlama çalışmalarına ilişkin faaliyetler tamamlanmıştır. Hazırlık çalışmaları tamamlandıktan sonra, Haziran-Aralık 2008 tarihleri arasında saha listeleme çalışması ve sorukağıdı uygulama çalışmaları gerçekleştirilmiştir. TNSA-2008, ülke geneli, kır-kent ve coğrafi bölge düzeylerini temsil edecek şekilde seçilen 634 kümede ve 81 ilde gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler 10,525 hanehalkında 7,405 evlenmiş kadınla tamamlanmıştır. 2009 Mart ayında, TNSA-2008 den elde edilen bazı göstergeleri içeren ön rapor tamamlanmış ve anne-çocuk sağlığı ile ilgili kamusal ve akademik kurumlara ulaştırılmıştır. TNSA-2008 in sonuçları demografi ve sağlık göstergelerinde olumlu yönde önemli değişiklikler olduğunu göstermektedir. Sonuçlar özellikle modern doğum kontrol yöntemleri kullanımı, doğum öncesi bakım alma ve çocuk sağlığında önemli gelişmeler olduğuna işaret Önsöz xi

etmektedir. Toplam doğurganlık hızı ve özellikle bebek ölüm hızında dikkate değer bir düşüş vardır. Nüfus ve sağlık göstergelerindeki değişimleri yansıtan araştırma sonuçlarının yer aldığı bu raporun dikkatle incelenmesi ve değerlendirilmesi hizmetlerin, kaynakların, personelin, hedef grupların ve sağlık sektöründeki önceliklerin yeniden tanımlanmasına yardımcı olacaktır. TNSA-2008 in çeşitli aşamalarının gerçekleştirilmesinde Hacettepe Üniversitesi yöneticileri ve kamu kuruluşlarının yöneticileri, uzmanları ile Nüfus Etütleri Enstitüsü elemanlarının emeği vardır. Bu kişilere teşekkürlerimi sunmayı kadirşinaslığın gereği olarak görüyorum. İlk olarak TNSA-2008 i Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) kapsamında bir Araştırma-Geliştirme projesi olarak destekleyen Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) a teşekkür ediyorum. Sağlık Bakanlığı, Hacettepe Nüfus Etütleti Enstitüsü nce gerçekleştirilen önceki Nüfus ve Sağlık araştırmalarında olduğu gibi TNSA-2008 in her aşamasında da büyük destek vermiştir. Sağlık Bakanı Prof. Dr. Recep Akdağ başta olmak üzere, özellikle Ana-Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürü Dr. Mehmet Rifat Köse ye ve çalışma arkadaşlarına araştırmanın her aşamasındaki yapıcı, destekleyici, çözümleyici ve zenginleştirici katkıları için teşekkürü borç biliyorum. Ayrıca Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü yetkilileri ile İl Sağlık Müdürlerine ve araştırmanın gerçekleştirildiği illerdeki katkısı olan tüm sağlık personeline teşekkürlerimi sunmak isterim. Projenin değişik aşamalarındaki destekleri için Devlet Planlama Teşkilatı müşteşarı Kemal Madenoğlu ile çalışma arkadaşlarına teşekkür ediyorum. TNSA-2008 in örneklem seçiminin bilimsel titizlikle gerçekleştirilmesine katkıda bulunan Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanı Doç. Dr. Ömer Demir ve Araştırma, Tetkik ve İstatistik Dairesi Başkanı Hasibe Dedeş ve diğer çalışanların emeklerine teşekkür ediyorum. Saha çalışması için gerekli izinlerin verilmesini sağlayan İçişleri Bakanlığı ndaki ilgili yöneticiler ile illerdeki uygulamalara gerekli destekleri veren il valileri ve vali yardımcılarına ve kaymakamlara minnetlerimi sunuyorum. TNSA-2008 in tüm aşamalarındaki güçlükleri paylaştığımız, bize güvenen ve sürekli çözümleyici destek veren Hacettepe Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Uğur Erdener ile üniversitemiz Bilimsel Araştırmalar Birimi yetkililerine özel teşekkürlerimi sunuyorum. TNSA-2008 Yönlendirme Komitesi üyelerinin değerli katkılarını takdirle karşılamaktayım. Örnekleme seçilmiş hanelerde araştırmaya katılmayı kabul ederek soruları yanıtlayan tüm cevaplayıcılar ile sahada çalışan ekiplerin elemanlarının katılımı olmadan bu araştırma gerçekleşemezdi, bu nedenle hepsine minnettarım. xii Önsöz

Veri girişi, veri analizi ve İngilizce raporun sonuçlandırılmasındaki katkıları için ICF Macro başkan yardımcısı Dr. Ann A. Way e ve çalışma arkadaşlarına da teşekkür ediyorum. Son olarak, TNSA-2008 in teknik sorumlusu Doç. Dr. İsmet Koç, saha sorumlusu Dr. Elif Kurtuluş Yiğit, örneklem, sorukağıtlarının geliştirilmesi, veri girişi ve veri analizlerinden sorumlu Yrd. Doç. Dr. A. Sinan Türkyılmaz, Doç. Dr. Banu Akadlı Ergöçmen, Mehmet Ali Eryurt ve Dr. Yadigar Coşkun ile Enstitünün araştırma görevlilerinin çalışmalarını takdirle anıyorum. Enstitünün yönetici sekreteri Hülya Çulpan diğer idari personel ile birlikte projenin bürokratik işlemlerini dikkatli bir şekilde yürütmüştür, kendilerine teşekkür ediyorum Ayrıca, iş günleri ve mesai saatleri dışına taşan çok yoğun çalışmalarımız sırasında bizlere sonsuz sabır ve hoşgörü gösteren, destek veren tüm aile bireylerimizi de şükran ve saygıyla anmak isterim. Bu çalışmanın sonuçlarının ülkemiz kadınları ile çocuklarının sağlıklarına olumlu katkılar yapacağını umut ediyor ve diliyorum. Prof. Dr. Sabahat Tezcan Müdür Önsöz xiii

ÖZET BULGULAR Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, 2008 (TNSA-2008) doğurganlık düzeyi ve değişimi, bebek ve çocuk ölümlülüğü, aile planlaması ve anne ve çocuk sağlığı konularında bilgi sağlamak üzere tasarlanmış ulusal düzeyde bir örneklem araştırmasıdır. Araştırma sonuçları ulusal düzeyde, kentsel ve kırsal alanlar ile beş coğrafi bölge düzeyinde, ayrıca araştırma kapsamındaki bazı konular da 12 coğrafi bölge (NUTS1) düzeyinde sunulmaktadır. TNSA-2008 in tüm finansmanı, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) vasıtası ile Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı (KAMAG) kapsamında devlet bütçesinden sağlanmıştır. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (HÜNEE) TNSA-2008 çalışmalarını Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ile işbirliği içinde gerçekleştirmiştir. TNSA-2008 Türkiye de HÜNEE tarafından yapılan nüfus araştırmaları dizisinin en sonuncusudur; ayrıca uluslararası düzeyde yürütülen Nüfus ve Sağlık Araştırmaları programı içinde gerçekleştirilen dördüncü araştırmadır. Araştırmanın saha çalışmaları, Ekim 2008 ile Aralık 2008 tarihleri arasında yürütülmüştür. Araştırmada 10,525 hanehalkı ve doğurgan yaşlarda (15-49) olup en az bir kez evlenmiş 8,003 kadın görüşmesi gerçekleştirilmiştir. Seçilen hanede, doğurgan yaşlarda (15-49) ve en az bir kez evlenmiş olup, genellikle o hanede yaşayan ya da görüşmeden önceki gece o hanede kalmış olan kadınlar araştırma kapsamında görüşme için uygun kadın olarak kabul edilmişlerdir. HANEHALKI NÜFUSLARININ ÖZELLİKLERİ Nüfusunun yüzde 27 si 15 yaşın altında olan Türkiye, genç bir nüfus yapısına sahiptir. Yaşı 65 ve üzeri nüfus ise Türkiye deki toplam nüfusun yüzde 7 sini oluşturmaktadır. Türkiye deki ortalama hanehalkı büyüklüğü 4 kişidir. Bu değer kentte 3.8, kırda 4.2 olarak bulunmuştur. Türkiye de nüfusun çoğunluğu okula gitmiştir. Okula gidenler arasında hem erkeklerin hem de kadınların üçte biri en az ilköğretimin ikinci kademesini tamamlamıştır. En az lise mezunu olan nüfusun oranı erkeklerde yüzde 26, kadınlarda yüzde 18 dir. Daha genç kuşaklar için hesaplanan göstergeler, gerek erkeklerde gerekse kadınlarda eğitime devam etmenin zaman içinde sürekli arttığını göstermektedir. Sonuçlar Türkiye de son beş yılda yapılan doğumların yüzde 94 ünün kayıtlı olduğunu göstermektedir. Kayıt edilmemiş çocuk yüzdesi TNSA-2003 te yüzde 16 iken TNSA-2008 de yüzde 6 ya düşmüştür. CEVAPLAYICILARIN ÖZELLİKLERİ TNSA-2008 de görüşülen kadınların üçte biri 30 yaşın altındadır ve kadınların yüzde 95 i görüşmenin yapıldığı tarihlerde evlidir. Türkiye deki kadınların yüzde 82 si en az ortaokul mezunudur ve okuma yazma bilen kadınların oranı yüzde 89 dur. Kadınların Özet Bulgular xv

önemli bir kısmı (yüzde 21) en az lise mezunudur. Araştırma sonuçları doğurgan yaşlardaki kadınların eğitim düzeylerinde önemli bir gelişme olduğunu göstermektedir. Araştırma tarihinden önceki 12 aylık süre içinde kadınların yüzde 38 i bir işte çalışmıştır. Çalışan kadınların yaklaşık yarısı hizmet sektöründe, yüzde 40 ı tarım sektöründe, ve kalan yüzde 8 i sanayi sektöründe çalışmıştır. Çalışan kadınların yüzde 69 u sosyal güvence kapsamında değildir. Bununla birlikte, kadınların yüzde 84 ü sağlık sigortası kapsamındadır. 15-49 yaş arası tüm evlenmiş kadınlar arasında yüzde 22 si düzenli olarak veya nadiren sigara içtiklerini söylemişlerdir. Annelik durumuna göre, gebe kadınların yüzde 11 i ve emziren kadınların yüzde 17 si sigara içtiklerini belirtmişlerdir. 15-49 yaş arası kadınlarda günlük sigara kullanımı ortalama 11 civarındadır. DOĞURGANLIK DAVRANIŞI Düzey ve Değişimler TNSA-2008 bulguları bir kadının şimdiki doğurganlık hızlarını doğurganlık çağlarının sonuna kadar devam ettirdiği takdirde doğurganlık çağının sonunda ortalama 2.16 çocuk sahibi olacağını göstermektedir. Türkiye de kadınlar her ne kadar doğurganlıklarının en yüksek olduğu dönemi hala yirmili yaşlarında yaşıyorlarsa da TNSA-2008 doğurganlık yaş örüntüsünde Türkiye için ilk defa karşılaşılan bir değişikliği işaret etmektedir. TNSA- 2008 den önce yapılan bütün araştırmalarda en yüksek yaşa özel doğurganlık hızına sahip yaş grubu 20-24 iken, TNSA-2008 de en yüksek yaşa özel doğurganlık hızı, 25-29 yaş grubunda gözlenmektedir. Bu, Türkiye de sadece doğurganlık seviyelerinin değişmediğini aynı zamanda doğumların daha ileriki yaşlara ertelendiğini göstermektedir. Sosyo-ekonomik ve Demografik Farklılıklar Kentsel ve kırsal alanlar arasındaki doğurganlık farkının giderek kapandığı, ancak bazı bölgesel farklılıkların devam etmekte olduğu görülmektedir. Güney ve Doğu Anadolu dışındaki bölgelerde, doğurganlık yenilenme düzeyinin altındadır. Her ne kadar geçmiş yıllarda Doğu bölgesinin doğurganlık düzeyinde önemli bir düşüş görülmüşse de dönemsel doğurganlık hızları bu bölgede üçten fazla çocuğa işaret etmektedir. Eğitim düzeyinin artmasıyla doğurganlıkta hızlı bir düşüş gözlenmektedir. Hiç eğitimi olmayan kadınlar, lise veya üzeri eğitim almış kadınlardan ortalama olarak bir fazla çocuğa sahip olmaktadır. Diğer önemli bir değişim ise ilk doğumda anne yaşındaki düzenli yükseliştir. Genç yaş gruplarındaki kadınların adölesan yaşlarda ilk doğumlarını yapma olasılıkları daha ileri yaşlardaki kadınlara oranla daha azdır. Evlenme Yaşı Türkiye de evlilik, hem evliliğin ülke genelinde yaygın olması hem de doğumların neredeyse tamamının evlilik içerisinde gerçekleşmesi nedeniyle demografik açıdan oldukça önemlidir. İlk evlenme yaşı da kadının gebelik riski altına girmesini ifade etmesi nedeniyle önemli bir demografik göstergedir. TNSA-2008 sonuçları yaş kuşakları arasında ortanca evlilik yaşında artış olduğunu ortaya koymaktadır. Ortanca evlilik yaşı 45-49 yaş grubu için 19.5 den, 25-29 yaş grubunda 22.1 e yükselmektedir. Bulgular aynı zamanda eğitim düzeyine göre gözle görülür farklılaşmaları da göstermektedir. 25-49 yaşlar arasındaki kadınlar içinde hiç eğitimi olmayan kadınlarla en az lise mezunu xvi Özet Bulgular

kadınlar arasında ilk evlenme yaşında yaklaşık beş yıllık bir fark bulunmaktadır. AİLE PLANLAMASI KULLANIMI Aile Planlaması Bilgisi Aile planlaması yöntemleri Türkiye de hemen her kadın tarafından bilinmektedir. Görüşme yapılan kadınların tamamına yakını en az bir modern yöntemi duyduğunu bildirmiştir. RİA ve hap kadınlar arasında en yaygın olarak bilinen gebeliği önleyici modern yöntemlerdir. Bu yöntemleri erkek kondomu, kadın sterilizasyonu ve gebeliği önleyici iğne takip etmektedir. Düzey ve Değişimler Gerek halen evli kadınların, gerekse en az bir kez evlenmiş kadınların yüzde 91 i yaşamlarının bir döneminde gebeliği önleyici bir yöntem kullanmışlardır. Ülke genelinde, evli kadınların yüzde 73 ü gebeliği önleyici yöntem kullanmaktadır. Bu yöntemlerin yüzde 46 sı modern, yüzde 27 si geleneksel yöntemlerdir. En yaygın kullanılan modern yöntem RİA dır (yüzde 17) ve bunu erkek kondomu takip etmektedir (yüzde 14). Geri çekme en yaygın kullanılan geleneksel yöntem olmaya devam etmektedir. Halen evli kadınların yüzde 26 sı görüşme tarihinde geri çekme kullandığını bildirmiştir. Kullanımdaki Farklılıklar Gebeliği önleyici yöntem kullanımı yaşa göre değişmektedir. Evli kadınlar arasında araştırma tarihinde herhangi bir yöntem kullanma oranı, 35-39 yaş grubunda en yüksektir (yüzde 84). Geri çekme yönteminin kullanımı 40-44 yaş grubunda en yüksek düzeye ulaşırken (yüzde 32), RİA kullanımının en üst düzeyi 35-39 yaş grubundaki kadınlarda (yüzde 23) görülmektedir. Halen yöntem kullanımı kentsel ve kırsal yerleşimlere, bölgelere, eğitim düzeyine ve yaşayan çocuk sayısına göre farklılaşmaktadır. Yöntem Bırakma Kullanılan gebeliği önleyici yöntemin bırakılması, geliştirilmesi gereken program alanlarını öne çıkardığı kadar bazı grupların yöntem kullanımındaki sorunlarına da dikkati çekmektedir. TNSA-2008 sonuçları, yöntem kullananların yüzde 35 inin, bir yöntemi kullanmaya başladıkları tarihten itibaren 12 ay içinde bıraktıklarını göstermektedir. Genelde kısa dönemli olarak kullanılmayan RİA, en düşük yöntem bırakma hızına sahiptir (yüzde 13). Cinsel birleşme anında kullanılan yöntemlerin bırakılması daha kolay olmaktadır. Örneğin erkek kondomu kullananların yüzde 37 si yöntem kullanımını bir sene içinde bırakmaktadır. Gelecekte yöntem kullanma isteğine bakıldığında, yöntem kullanmayan evli kadınların yaklaşık yarısı ileride her hangi bir zamanda gebeliği önleyici yöntem kullanmak istedikleri görülmektedir. Hizmet Sağlama Türkiye de gebeliği önleyici yöntemler için en temel kaynak kamu sektörüdür. Halen yöntem kullananların yüzde 61 i gebeliği önleyici yöntemleri kamu sektöründen sağlamaktadır. Kamu sektöründen hizmet alanların yarısından fazlası modern yöntemleri sağlık ocaklarından ya da AÇSAP merkezlerinden edinmektedir. Modern yöntem kullananların dörtte biri için yöntem elde etmede ikinci kaynak ise eczanelerdir. İSTEYEREK DÜŞÜK Toplamda, araştırma tarihinden önceki beş yıllık dönemde gebeliklerin yüzde 22 si canlı doğum olmadan sonlanmıştır. Göreli olarak sayıca az olan ölü doğum yapan kadınlarla karşılaştırıldığında isteyerek ve kendiliğinden düşükler canlı doğum Özet Bulgular xvii