DOĞURGANLIĞI BELİRLEYEN DİĞER ARA DEĞİŞKENLER 7

Transkript

1 DOĞURGANLIĞI BELİRLEYEN DİĞER ARA DEĞİŞKENLER 7 Banu Akadlı Ergöçmen ve Mehmet Ali Eryurt Bu bölümde gebeliği önleyici yöntem kullanımı dışında kadının gebe kalma riskini etkileyen temel faktörler incelenmektedir. Bu faktörler, evlenme, doğum sonrası geçici kısırlık (postpartum amenore), ve doğum sonrası cinsel ilişkiden kaçınmadır. Evlilik, genellikle kadının gebelik riski altına girmesinin bir göstergesi olarak ele alındığından, doğurganlığın boyutlarının anlaşılmasında önem taşımaktadır. İlk evlenme yaşının küçük olduğu toplumlar, erken çocuk sahibi olan ve doğurganlığı yüksek toplumlardır. Bu nedenle kadının evlenme yaşına ilişkin eğilimler, doğurganlık düzeyindeki eğilimleri açıklamakta da kullanılmaktadır. Evlenmenin yanı sıra doğurganlığı belirleyen diğer ara değişkenler olan doğum sonrası geçici kısırlık ve doğum sonrası cinsel ilişkiden kaçınmanın süresi de doğurganlık örüntülerinin anlaşılması açısından önemlidir. 7.1 Evlilik Durumu TNSA-2003 te, hiç evlenmemiş kadınlara ilişkin bilgi hanehalkı sorukağıdına ilave edilen ayrı bir modülle toplanmıştır. TNSA-2003 sorukağıdında evlenmiş kadınlara yönelik evlilik ile ilgili sorular ayrı bir bölüm olarak yer almıştır. Bu bölümde standart DHS sorukağıdında yer alan sorulara ek olarak evlenmiş kadınlar için evlilik kararının verilmesi, dini evlilikler ve akraba evliliklerine ilişkin ilave sorular da bulunmaktadır. Kültürel sebeplerden dolayı, standart DHS sorukağıdından farklı olarak kadınlara son cinsel ilişkileri konusunda soru sorulmamıştır yaşlarındaki tüm kadınların araştırmanın yapıldığı tarihteki evlilik durumuna göre dağılımları Tablo 7.1 ve Şekil 7.1 de verilmektedir. Genel olarak bakıldığında, kadınların yüzde 67 si araştırma sırasında halen evli ve yüzde 30 u hiç evlenmemiştir. Eşi ölmüş ve boşanmış kadınların oranı yüzde 1 in biraz üzerinde iken ayrı yaşayan kadınların oranı yüzde 1 in altındadır. Yaş yapılarına bakıldığında evlenmenin Türkiye de hala çok yaygın olduğu açık bir şekilde görülmektedir. Hiç evlenmemiş kadınların yüzdesi ilerleyen yaşla birlikte hızla düşmektedir; 20 yaşından küçüklerde yüzde 88 olan evlenmemiş kadın yüzdesi, 20 li yaşların sonlarında yüzde 20 lere kadar düşmektedir. 30 yaşın üzerindeki kadınlarda her 10 kadının 1 inden daha azı hiç evlenmemiştir ve yaş grubunda doğurganlık çağlarının sonuna yaklaşan kadınlar arasında hiç evlenmişlerin oranı yüzde 2 den daha azdır. Beklenildiği gibi, eşi ölmüş kadın oranı ilerleyen yaşla birlikte artmaktadır. Araştırma tarihinde eşi ölmüş olanların oranı 30 yaşından küçük kadınlarda yüzde 1 den daha az iken, yaş grubunda yüzde 5 e çıkmaktadır. Boşanmış kadınların yüzdesi yaş grubundaki kadınlar arasında, hala yüzde 3 ün altında olmasına rağmen, diğer yaş gruplarındakilerden belirgin bir şekilde daha yüksektir. Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler 91

2 Tablo 7.1 Evlilik durumu Kadınların yaşa ve evlilik durumuna göre yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Yaş Hiç Medeni durum evlenmemiş Evli Eşi ölmüş Boşanmış Ayrı yaşıyor Toplam Kadın Sayısı , , , , , , ,089 Toplam ,517 Şekil Yaşlarındaki Kadınların Evlilik Durumu Hiç evlenmemiş 30% Boşanmış/Ayrı yaşıyor 2% Evli 67% Eşi ölmüş 1% TNSA-2003 Halen evli olan kadınların yüzdesinde son beş yılda küçük bir azalma yaşanmış, bu oran TNSA-1998 de yüzde 69 iken, TNSA-2003 te yüzde 67 ye düşmüştür. Bu eğilim esas olarak genç yaş gruplarında evliliklerin ertelenmesinden kaynaklanıyor gibi görünmektedir. Hiç evlenmemiş kadınların oranı yaş grubundaki kadınlar hariç tüm yaş gruplarında artmıştır. Özellikle ve yaş gruplarında hiç evlenmemiş kadınların oranındaki artış dikkat çekicidir (sırasıyla yüzde 11 ve yüzde 7). 7.2 İlk Evlenme Yaşı Evlenmenin yaygın olduğu ve doğumların neredeyse hepsinin evlilik içinde meydana geldiği Türkiye de, gebelik riski altına girmenin başlangıcı anlamına gelen ilk evlenme yaşı önemli bir demografik göstergedir. 92 Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler

3 Tablo 7.2 de görüldüğü gibi ortanca ilk evlenme yaşının yaş grubundaki kadınlar arasında 20 olması, bu yaş grubundaki kadınların yarısının bu yaştan önce evlenmiş olduğunu göstermektedir. Ortanca ilk evlenme yaşında devamlı bir artış gözlenmekte; yaş grubunda 19.2 olan ortanca yaş, yaş grubundaki kadınlarda 21 e çıkmaktadır. Çok erken yaşta yapılan evliliklerde belirgin bir azalma olduğu görülmektedir. Örneğin, 15 yaşında evlenmiş kadınların oranı, yaş grubundaki kadınlar arasında yüzde 8 iken, yaş grubundaki kadınlar arasında sadece yüzde 2 dir. Tablo 7.2 İlk evlenme yaşı Araştırma tarihindeki yaşa göre, ilk evliliklerini belirtilen tam yaşlarda yapan kadınların yüzdeleri, ve ortanca ilk evlenme yaşı, Türkiye 2003 Yaş İlk evliliklerini belirtilen tam yaşlarda yapan kadınların yüzdeleri: Hiç evlenmemiş olanların yüzdesi Kadın Sayısı Ortanca ilk evlenme yaşı NA NA NA NA ,720 a NA NA ,558 a , , , , , NA = Uygun değil a x-x+4 yaş grubundaki cevaplayıcıların yüzde 50 sinden daha azı ilk evliliğini x yaşında yaptığından ortanca hesaplanmamıştır Ortanca, kullanışlı bir ölçüt olmasına karşın evlilik yaşındaki tüm değişiklikleri gerektiği gibi yansıtmaz. Evlilik yaşındaki kuşak değişimleri, 5 yıllık yaş grupları için belirli yaşlarda evlenenlerin yüzdeleri karşılaştırılarak daha iyi incelenebilmektedir. Bu yüzdeler, Türkiye de son on ile yirmi yıl içinde evlilik yaşında çarpıcı değişimlerin yaşandığını teyit etmektedir. Belirli yaşlar için evli kadınların yüzdesine bakıldığında, genç kuşaklarda, belirtilen yaşa kadar evlenmiş olanların yüzdelerinin yaşlı kuşaklara göre daha düşük olduğu gözlenmektedir. Örneğin, yaş grubundaki kadınların yüzde 58 i 20 yaşına kadar evlenmişken, yaş grubundaki kadınların sadece yüzde 40 ı 20 yaşına kadar evlenmiştir. Tablo 7.3 ve Şekil 7.2 de, yaşlar arasındaki kadınların ortanca ilk evlenme yaşındaki farklılıklar, yerleşim yeri, 5 bölge, 12 bölge ve eğitime göre incelenmektedir yaş grubundaki kentsel ve kırsal yerleşim yerlerinde yaşayan kadınlarda gözlenen ortanca ilk evlilik yaşı, kentsel yerleşimde yaşayan kadının kırsal yerleşimde yaşayan kadından biraz daha geç evlendiğini göstermektedir (sırasıyla 20.3 ve 19.4). Bu örüntü tüm yaş gruplarında gözlenmektedir. Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler 93

4 Tablo 7.3 Ortanca ilk evlenme yaşı Araştırma tarihindeki yaşlarına ve seçilmiş temel özelliklerine göre yaşlarındaki kadınların ortanca ilk evlenme yaşları, Türkiye 2003 Yaş Temel özellikler yaşındaki kadınlar Yerleşim yeri Kent Kır Bölge Batı Güney Orta Kuzey Doğu NUTS 1 Bölgesi İstanbul Batı Marmara Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok./ilk. bitirmemiş İlköğretim birinci kademe İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri a Toplam a x-x+4 yaş grubundaki cevaplayıcıların yüzde 50 sinden daha azı ilk evliliğini x yaşında yaptığından ortanca hesaplanmamıştır Bölgesel karşılaştırmalar Doğu ve Orta Anadolu bölgelerinde yaşayan kadınların en erken evlenen (sırasıyla 19 ve 19.5 yaşlarında), Güney bölgesinde yaşayan kadınlarınsa en geç evlenen (20.7) kadınlar olduğuna işaret etmektedir. NUTS 1 bölgelerinin sonuçlarına bakıldığında Akdeniz in 21.3 ile en yüksek ortanca ilk evlenme yaşına, Orta Anadolu nun ise 19.1 ile en düşük ortanca değere sahip olduğu görülmektedir. Bölgeler içerisinde genç yaş gruplarında yer alan kadınların ortanca ilk evlenme yaşları yaşlı yaş gruplarında yer alan kadınlara nazaran daha düşüktür. Örneğin, Orta Anadolu nun doğusu olarak adlandırılan bölgedeki yaş grubu kadınların 23.7 olan ortanca ilk evlilik yaşı aynı bölgedeki 35 ve üzeri yaştaki kadınların beyan ettikleri evlilik yaşlarından ortalama olarak 5 yıl daha sonrasına tekabül etmektedir. Benzer şekilde İstanbul, Batı Marmara ve Doğu Karadeniz bölgelerinde yaş grubundaki kadınların yarısı 23 yaşından sonra, yani aynı bölgelerdeki 35 yaş üzeri kadınlardan 3 veya 4 yıl daha sonra evlenmişlerdir. 94 Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler

5 Beklenildiği gibi, cevaplayıcıların ortanca ilk evlilik yaşı ile eğitim düzeyi arasında doğru orantı vardır. Özellikle, eğitim düzeyi en az lise olan kadınlar ile diğer kadınlar arasındaki farklılıklar belirgindir. En az lise mezunu olan kadınlarda ortanca ilk evlilik yaşı olan 24.8, eğitimi olmayan kadınların ortanca ilk evlilik yaşından yaklaşık 7 yıl daha yüksektir (Tablo 7.3). Eğitim kategorileri içerisinde kadınların araştırma sırasındaki yaşları ve ilk evlilik yaşları arasındaki ilişki tekbiçimli bir yapı göstermemektedir. İlkokul veya daha fazla eğitimi olan kadınlar ele alındığında daha yaşlı kuşaktan daha genç kuşağa doğru ortanca ilk evlilik yaşında bir artış olduğu görülmektedir. Ortanca ilk evlilik yaşında kuşaklar arasında görülen bu artış, ne var ki daha az eğitimli kadınlarda, eğitimli kadınlarda görüldüğü kadar büyük bir artış değildir. Şekil Yaşlarındaki Kadınların Ortanca İlk Evlilik Yaşları Ortanca evlilik yaşı Kent Kır Batı Güney Orta Kuzey Doğu Yerleşim Yeri Bölge TNSA Doğum Sonrası Geçici Kısırlık, Cinsel İlişkiden Kaçınma, ve Gebelik Riski Altında Olmama Durumu Doğum sonrası geçici kısırlık dönemi, doğum ile adet kanamalarının başlaması arasında geçen dönemdir. Doğum sonrasında ne kadar süre gebelikten korunulabileceği emzirme süresinin uzunluğu ve yoğunluğu ile cinsel ilişkiden ne kadar süre kaçınıldığına bağlıdır. Tablo 7.4 de doğum sonrası adet kanamalarının ve cinsel ilişkinin başlamadığı annelere ait doğumların, doğumdan sonra geçen süreye (ay) göre yüzdesi verilmektedir. Tabloda ortanca ve ortalama olarak verilen tahminler, her bir zaman dilimi için araştırma sırasındaki duruma göre Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler 95

6 hesaplanmış ve tahminlerdeki dalgalanmayı önlemek amacıyla iki aylık zaman dilimleri şeklinde verilmiştir. Tablo 7.4 deki sonuçlar göstermektedir ki doğumu takip eden süre içerisinde kadınların yüzde 92 sinde adet kanaması başlamamıştır, fakat bu değer doğumdan sonraki ikinci aydan itibaren yüzde 57 ye düşmektedir. Doğum sonrası adet kanamasının ortanca başlama süresi 3.4 ay olarak hesaplanmıştır. Türkiye de doğumdan sonra cinsel ilişkide bulunmama süresi geleneksel olarak 40 gündür. Tablo 7.4 deki doğum sonrası cinsel perhiz ile ilgili bulgular bu adet ile uyumlu sonuçlar ortaya koymaktadır. Tüm annelerin yüzde 86 sı doğumu hemen takip eden süre içerisinde cinsel ilişkiden kaçınmaktadır. Bununla birlikte doğumdan iki ay sonra, risk altında bulunmama dönemi içerisinde cinsel perhizin etkisi oldukça azalmaktadır. Doğumdan sonraki 2-3 ay içerisinde cinsel ilişkiye başlamamış anne oranı yüzde 13 e, 6-7 ay içerisindeyse yüzde 7 ye düşmektedir (Şekil 7.3). Tablo 7.4 Doğum sonrası geçici kısırlık, cinsel ilişkiden kaçınma ve gebelik riski altında olmama durumu Doğum sonrası adet kanaması başlayan ve cinsel ilişkiden kaçınan annelerin doğumlarının, doğumdan sonra geçen süreye (ay) göre yüzdeleri, ve doğumdan sonra adet kanamasına ve cinsel ilişkinin yeniden başlamasına kadar geçen süre (ortanca ve ortalama olarak), Türkiye 2003 Doğumdan sonra geçen ay sayısı Geçici kısırlık Doğum sonrası cinsel perhiz Risk altında olmama Doğum sayısı < Toplam ,380 Ortanca NA Ortalama NA Daha önce 1993 ve 1998 de gerçekleştirilen araştırmalarının sonuçlarına uygun şekilde TNSA-2003 ün bulguları da geçici kısırlık süresinin doğum sonrası cinsel perhiz süresine 96 Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler

7 nazaran daha uzun sürdüğünü, dolayısıyla Türkiye de gebelik riski altında olmama süresinin temel belirleyeninin geçici kısırlık olduğunu göstermiştir. Örneğin doğumu takip eden 2-3 ayda geçici kısırlık yaşayan kadınlar doğum sonrası cinsel perhizde bulunan kadınlardan 4 kat daha fazladır. Şekil 7.3 te görüldüğü gibi geçici kısırlık yaşayan annelerin oranı doğumdan sonraki ilk bir yılın ardından ani bir şekilde düşmektedir ay civarında geçici kısırlık yaşayan annelerin oranı yüzde 6 ya inmektedir ay sonrasındaysa annelerin sadece yüzde 1 i halen geçici kısırdır ve hiçbiri cinsel perhiz yapmamaktadır. Doğumdan sonraki ikinci yılla birlikte neredeyse tüm kadınlar gebelik riski altına girmektedirler. Şekil 7.3 Annelerin Doğum Sonucu Geçici Kısır Olduğu, Cinsel İlişkiden Kaçındığı ve Gebelik Riski Altında Olmadığı Doğumların Yüzdeleri Yüzde < Doğumdan sonra geçen ay sayısı TNSA-2003 Geçici kısırlık Cinsel ilişkiden kaçınma Gebelik riski olmama Tablo 7.5, doğum sonrası ortanca geçici kısırlık, cinsel perhiz ve gebelik riski altında olmama sürelerini annelerin çeşitli temel özelliklerine göre göstermektedir. Türkiye de doğum sonrası ortalama cinsel perhiz süresi annenin yaşına ve yerleşim yerine göre fazla bir farklılaşma göstermemektedir. Ancak, bölgeler arasında ve annelerin eğitim düzeylerine göre biraz daha büyük bir farklılaşma gözlenmektedir. Örneğin, doğum sonrası cinsel ilişkiden kaçınma Ege, Doğu Marmara ve Orta Anadolu da daha uzun süre uygulanıyor gibi görünmektedir. İstanbul ve Güneydoğu Anadolu nun en düşük doğum sonrası ortanca cinsel perhiz süresine sahiptir (1.6). Doğum sonrası adet kanamasının başlama süresinde annenin yaşına, bölgeye ve eğitim düzeyine göre yaşanan farklılaşmalar küçük olsa da vurgulanmaya değer. Doğum sonrası adet kanamasının tekrar başlama süresi, daha ileri yaşlardaki kadınlarda, Doğu Anadolu bölgesinde yaşayan kadınlarda ve eğitimi olmayan kadınlarda daha uzundur (sırasıyla 3.9, 3.8 ve 4.4). En düşük ortanca geçici kısırlık süresi 2.0 ay ile Batı Karadeniz bölgesinde gözlenmektedir. Doğum sonrası ortanca geçici kısırlık süresi eğitimi olmayan kadınlarda 4.4 ay iken en az lise mezunu olan kadınlarda 2.8 aydır. Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler 97

8 Tablo 7.5 Temel özelliklere göre doğum sonrası gebelik riski altında bulunmama durumu Seçilmiş temel özelliklere göre, doğum sonrası geçici kısırlık, cinsel ilişkiden kaçınma, ve gebelik riski altında olmama durumlarının ortanca süreleri (ay olarak), Türkiye 2003 Temel özellikler Geçici kısırlık Doğum sonrası cinsel perhiz Gebelik riski altında olmama Doğum sayısı Annenin yaşı < , Yerleşim yeri Kent ,571 Kır Bölge Batı Güney Orta Kuzey Doğu NUTS 1 Bölgesi İstanbul Batı Marmara Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş İlköğretim birinci kademe ,288 İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri Toplam ,380 Not: Ortanca değerler araştırma sırasındaki statüye göre hesaplanmıştır. Türkiye de, gebelik riski altında olunmayan ortanca sürelerdeki farklılaşmalar geçici kısırlık ve doğum sonrası cinsel perhizin birleşik etkisini yansıtmakta ve geçici kısırlığınkine benzer bir yapı sergilenmektedir. Genel olarak, 30 yaşının üzerindeki kadınlar, kentsel yerleşimde yaşayan kadınlar, Batı da yaşayan kadınlar ve eğitimli kadınlarda gebelik riski altında bulunmama süresi göreli olarak daha uzundur. 98 Doğurganlığı Belirleyen Diğer Ara Değişkenler