Sıcak günlerden geçiyoruz Mevsim normallerin üzerinde seyreden, insanları bunaltan sıcakların yanında, ülkenin siyasal ve ekonomik gündeminin yarattığı, insanları zihnini oldukça yoran sıcak bir süreçten geçiyoruz. Koalisyon hükûmetinin kurulup kurulmayacağı, kurulacaksa hangi koşullarda olacağı, kurulmayacaksa erken seçim ikilemi, ülkedeki çoğu kesimin aklında hâlâ cevabı verilemeyen soru işaretleri olarak yerlerini koruyorlar. Yerli ve yabancı yatırımcılar istikrarlı bir ortamda geleceğini düşünürken, sanayiciler, yatırım yapmak bir tarafa, mevcut yatırımlarını koruyup koruyamayacağının hesaplarını yapmaya çalışıyor. Böylesi çekimserliğin, hatta bir ölçüde karamsarlığın hâkim olduğu bir ortamda, üreticilerin yeni fikirler ve yeni ürünler üzerine kafa yorabileceklerine dair endişeleri biz de taşımaktayız. Bütün bunlara rağmen daha iyiyi, hatta daha güzeli düşünmeliyiz. Daha çevreci, daha kaliteli, daha verimli bir üretimi düşünmeliyiz. Araştırıp geliştirmeli, yaratılan değerler üzerine yenilerini eklemeliyiz. Çünkü geleceğimiz -hele hele çocuklarımızın, onların çocuklarının geleceği- bizim bugünden yarınımız için hangi düşüncelerle hareket ettiğimize ve neler yaptıklarımıza da bağlı Evet, daha iyi, daha güvenli bir dünya için hepimiz güzel şeyler üretmeliyiz dileğinde bulunarak, siz değerli okurlarımızı, bir dünya harikası Pamukkale ye davet etmek istiyoruz: TOK - Otomatik Kontrol Türk Milli Komitesi nin kongresine. Toplantının çağrı mesajı şöyle: Ülkemizde kontrol teorisi ve uygulamaları, robotik ve otomasyon alanlarında çalışan araştırmacıları daha etkin bir iletişim ortamında buluşturmayı amaçlayan Otomatik Kontrol Türk Milli Komitesi- TOK un toplantılarının 17 ncisi olan TOK 2015 Ulusal Toplantısı, 10-12 Eylül 2015 tarihleri arasında Denizli Pamukkale de SPA Hotel Colossae Thermal de yapılacaktır. Her yıl düzenlenen TOK konferanslarına ülkemizin saygın üniversitelerinden çok sayıda araştırmacı, kamu kuruluşu ve özel sektörden çok sayıda firma katılmaktadır. TOK 2015 konferansının kontrol alanındaki araştırmacılar açısından daha verimli geçebilmesi için yüksek katılım ve işbirlikleri gerekmektedir. TOK 2015 e yapacağınız her türlü katkılarınız için şimdiden teşekkür eder, sizleri Denizli de görmekten ç ok mutlu olacağımızı belirtiriz. Biz bu davete katılıyoruz ve hiç kuşkusuz, Endüstri Otomasyon dergisi olarak böyle önemli bir toplantıda bir araya gelmekten ve Türkiye mizde iyi şeylerin de olduğunu görmekten, bu iyi şeylerin bir parçası olmaktan mutluluk duyacağız. Sizi de kongremize bekliyoruz. Bu arada, bu ayki dosya yazılarımızda Boya Sektörü ve İlaç Sektörü ne değindik. Ayrıca, bu iki sektör ile çok yakın ilişkili olduğundan, Kimya Sektörü ne de bir göz attık. Konularla ilgili uygulama yazılarımızda sektördeki son çalışmalardan kesitler aktarmaya çalıştık. Dileriz, size de katkı sağlar bu veriler. Öyleyse, TOK 2015 te görüşmek üzere editör Turan Türkmen EKSEN Yay nc l k Fuarc l k Tan t m Hiz. Ltd. fiti. Ad na imtiyaz sahibi ve Sorumlu Yaz flleri Müdürü Turan Türkmen turan@eksenltd.com Genel Yayın Yönetmeni: Prof. Dr. Ya mur Denizhan denizhan@boun.edu.tr Rek lam ve Halk la İlişki ler Md.: Birsen Salman birsen@eksenltd.com Yayın Kurulu: Prof. Dr. Abdülkadir Erden / At l m Üniversitesi Mekatronik Müh.Böl.Bşk. Prof. Dr. Me tin Gö ka flan / TÜ. Kon trol Müh. Böl. Bflk. Prof. Dr. Galip Cansever / Y.T.Ü. Elek trik Elek tro nik Müh. Fak. Dek. Kurumsal İletişim Uzmanı: Giray Karanlık giray@eksenmedyagrup.com Yayın Danışmanları: Prof. Dr. Alinur Büyükaksoy / Geb ze le ri Tek. Ens. Rek. Prof. Dr. Ayşegül Akdoğan Eker / YTÜ Makina Müh. Bölüm Başkanı Prof. Dr. Bülent Eker / Namık Kemal Üniversitesi Biyosistem Müh. Böl. Prof. Dr. Er sin Tu lu nay / ODTÜ Prof. Dr. Gök sel De mi rer / ODTÜ Çevre Mühendisli i Prof. Dr. Gü ven Ön bil gin / 19 May s Üniversitesi Prof. Dr. Mübeccel Demirekler / OD TÜ Elk. Elek tro nik Müh. Böl. Prof. Dr. Mu am mer Er mifl / OD TÜ Elk. Elek tro nik Müh. Böl. Prof. Dr. Muhsin Kılıç / Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Murat Uzam / Melikşah Ü. Müh. Mim. Fak. Elk. Elek tro nik Müh. Böl. Prof. Dr. Sa vafl Ay berk / Ko cae li Ü. Çev re Müh. Böl. Bflk. Prof. Dr. Tun cel Öz den / TÜ B TAK Enst. Ana liz Lab. Böl. Bflk. Prof. Dr. U ur Çel tek li gil / Sakarya Üniversitesi Prof. Dr. Se ta Bo gos yan / TÜ. Kon trol Müh. Böl. Prof. Dr. Yu suf Tan / Bo aziçi Ü. Medical Engineering Prof. Dr. Kemal Leblebicio lu / OD TÜ Elk. Elek tro nik Müh. Böl. Doç. Dr.. Hak k Çav dar / Karadeniz Teknik Ü. Doç. Dr. Yu suf A. Us ka ner / Özçelik A.fi. Prof. Dr. Hakan Yavuz / Ç.Ü. Müh. Mim. Fak. Mak. Müh. Böl. Yrd. Doç. Dr. Si bel Ulu da De mi rer / Çan ka ya Ü. End. Müh. Böl. Dr. Meh met Çe vik / Dal Engineering Dr. Müh. Ah met Din çer / Bosch Rex roth A.fi. Sevtap İnan / Siemens M. Halil Başaran / Rockwell Otomasyon Levent Fadıloğlu / Schneider Cengiz Meriç / Hipafl Emin Ol cay / Akbil A.fi. Çağrı Hekimoğlu / Esit Gök tu Gür / Schneider H. Cen giz Ce lep / Entek Otomasyon Hasan Basri Kayak ran / Emf Motor brahim Erkan Yenel / Norm Enerji smail Obut / Hidroser Mahmut Bertan / Weidmüller Niyazi Sar maden / Medel Oral Av c / Piomak Özkal Güner / Schneider Electric Sedat Sami Ömero lu / E3Tam Gökhan Yücel / Phoenix Contact fiahnur Agaik / GSD Osman Kutan / ABB Talat Avc / P nar Müh. T. Ha kan Özer / SOD Yön. Krl. Bflk. Tuncay Soydafl / Festo Yavuz Çopur / Pilz Sırrı Kardeş / Kardeş Elektrik Tolga Bizel / Mitsubishi Electric Hakan Aydın / Mitsubishi Electric Dr. Hüseyin Halıcı / Halıcı Elektronik Tunç Atıl / HKTM Teknik Editör: Emeç Erçelik editor@eksenmedyagrup.com Editör: Alper Öz editor@eksenmedyagrup.com Taluy Denizhan info@eksenmedyagrup.com Grafik Tasarım: Şükran Pala sukran@eksenmedyagrup.com Ülgen Güneş ulgen@eksenmedyagrup.com Artun Armutcu artun@eksenmedyagrup.com Esra Satır esra@eksenmedyagrup.com Reklam Koordinatörü:Cahide Avflar Demir cahide.avsar@eksenmedyagrup.com Halkla İlişkiler ve Tanıtım: Onur Narinoğlu onur@eksenmedyagrup.com Abo ne ve Ma li İşler: Şerife Yılmaz finans@eksenltd.com Uluslararası İlişkiler: Hazal Yalçın info@eksenmedyagrup.com Temsilciliklerimiz: Ne jat Cofl kun Tel: 00.44.171.377 00 76 N G L TE RE info@nejatdesign.co.uk Me tin Ya vuz Tel: 00.49.221.297 22 70 Köln - AL MAN YA metin.yavuz@gmx.net z mir Tem sil ci li i: Fatma Boyraz Tel: 0555 575 66 30 Merkez: EKSEN Yay nc l k Fuarc l k Tan t m Hiz. Ltd. fiti. Mefl ru ti yet Cad. Kıblelizade Sk. Tepe Han No: 1 Kat: 2 D: 7 34440 Beyo lu- stanbul / TÜRKİYE Tel : +90.212.292 01 89 Faks : +90.212.293 32 24 E-mail: info@eksenmedyagrup.com www.eksenmedyagrup.com Baskı: Doğa Basım Yıllık abonelik: 100.- TL. Yıllık yurtdışı abonelik: 100 Euro Endüstri ve Otomasyon Yayg n süreli bir yay nd r, Ayda bir yay nlan r Dergimizde yer alan ilanlar n sorumlulu u ilan verenlere, makalelerdeki fikirler ve yorumlar yazarlar na aittir. Tüm haklar Eksen Yay nc l k a ait olup, izinsiz kullan lamaz ve yay nlanamaz. Eksen Yay nc l k; bas n ve yay nc l k ilkelerine uymay taahhüt eder. ENDÜSTRİ OTOMASYON DERGİSİ ENDÜSTRİYEL OTOMASYON SANAYİCİLERİ DERNEĞİ ÜYESİDİR.
TEKNOLOJİDE YENİLİK 12 Arttırılmış Gerçekliğin Gerçek Hayattaki Tehlikeleri Geleceğe Yönelik I/O sistemi Axioline Her Ağda, Her Ortamda Phoenix Contact 20 ÜRÜN ve UYGULAMALAR Patates Besleme Konveyörü Turck iq Platform ile Üretim Hızlanıyor, Maliyetler Düşüyor Mitsubishi Electric Fluke İle Termografinin İlkelerine Giriş Netes Mühendislik Hidrolik Oransal Servo Uygulamaları ile Parabolik Yay Üretimi Bosch Rexroth Sil4-Sertifikalı Ön Kontrol Valfleri Olumsuz Şartlardan Etkilenmeyen Pnömatik ile Daha Yüksek Tesis Emniyeti Festo 64 Dosya ve Makale Hızlı, Hatasız ve Kompakt Tablet Hap Ambalajı İçin PC Tabanlı Kontrol Beckhoff İlaç Sektörüne Özel Track & Trace Uygulamaları İçin Akıllı Çözüm Paketi Omron İlaç Sektörü ne Acil Müdahale Gerekiyor! Boya Sektörü, Avrupa Dördüncüsü Kimya Sektörü, İkinci Yarıdan Umutlu Kimya Sektörünün Yakın Geleceği
88 SÖYLEŞİ TEMEL TEKNOLOJİ / Cengiz Pak Verimlilik = Kusursuz Olarak Yapılan / Teorik Olarak Yapılabilir Olan Schneider Altivar Process Hız Kontrol Cihazları Netes Mühendislik Yeni Fluke VT04A Görsel IR Termometre Siemens Zorlu Ortam Koşulları Için HMI Comfort Outdoor Panelleri Schunk Entegre Zeka ile Kompakt Güç Üniteleri 103 ÜRÜNLER Rutronik Yeni Düşük Enerjili Fansız COM Ekspres Mini Modül Omron Makine Güvenlik Kontrolü ve Görselleştirme Çözümü 128 HABERLER Schneider Electric, HeForShe IMPACT Kampanyasının Pilot Grubuna Seçildi TANAP Projesinin İleri Teknolojili Turbo Kompresörlerini GE Petrol ve Gaz Sağlayacak Otomatik Kontrol Türk Milli Komitesi Ulusal Toplantısı Tok 2015 e İlgili Herkesin Katılımı Bekleniyor! Kimya Ar-Ge Proje Pazarı 5 İnci Yılında 5. Uluslararası Çevreci Şehirler Yarışması nın Galibi Hindistan dan Çıktı Finalist İTÜ Ekibine Schneider Electric Çalışanları Tam Not Verdi
Teknolojide Yenilikler Artt r lm fl Gerçekli in Gerçek Hayattaki Tehlikeleri Bu yaz, IEEE Spectrum dergisinin Haziran 2015 tarihli say s ndan al nm flt r. Çeviri: Ya mur Denizhan Eric E. Sabelman Biyo-mühendis, Nöro-Cerrahî Dept. Roger Lam Bafl dan flman, novasyon & leri Tekn. Ekibi Kaiser Permanente - A.B.D. Artt r lm fl gerçeklik alg da hasar yaratabilir, ama iyi bir tasar mla bunu en aza indirgemek mümkün. lüstrasyon: Eric Frommelt Cep telefonunun dikkatinizi da tabilece ini, kalabal k bir caddede dolafl r veya araba kullan rken mesaj atmaman z, web de arama yapmaman z gerekti ini bilirsiniz. Artt r lm fl gerçeklik (Google Glass, Sony nin SmartEyeglass i veya Microsoft un HoloLens i ile) bu problemi çözecek gibi görünebilir. Ortama dair bilgileri saydam olarak ya da görüntünün sadece küçük bir k sm n örterek sunan bu cihazlar sayesinde, dünyada güvenli bir flekilde dolaflmak mümkün olacak izlenimi uyan yor; t pk bafl üstü göstergeleri sayesinde her an konumunun fark nda olan savafl pilotlar gibi. Ama artt r lm fl gerçeklik bu vaadini gerçekten yerine getirebilecek mi? Bunu sorma nedenimiz, Kaiser Permanente de insan n hareket yetene ini düflüren hastal klar (Sabelman) ve hasta bak m n n teknoloji deste iyle iyilefltirilmesi (Lam) konular nda çal flan araflt rmac lar olarak bir tak m tehlikelerin yaklaflt n görüyoruz. Artt r lm fl gerçeklik cihazlar piyasaya daha yeni ç kt için, henüz bunlar n insan n görme ve hareket yetenekleri üzerindeki etkisine dair özenli çal flmalar yap lm fl de il. Ancak insanlar n çevrelerine iliflkin alg lar ve çevreyle etkileflimleri konular nda mevcut araflt rmalar gözden geçirince, kayg lanmay hakl ç karan çeflitli nedenlerle karfl laflt k. Artt r lm fl gerçeklik, üzerinize gelen araçlar n h z n yanl fl tahmin etmenize, kendi tepki sürenizi oldu undan daha k sa sanman za ve gerçek dünyada araç Endüstri otomasyon / 38 12 ENDÜSTRİ OTOMASYON
Teknolojide Yenilikler kullanman n tehlikelerini istemeden göz ard etmenize yol açabilir. Ve bunun en kötü yan ; sahiden kötü bir fley oluncaya kadar, daha büyük hasar riski alt na girildi i farkedilmez. Bunu halletmenin elbette basit bir yolu var. Giyilebilir cihazlar n üzerine yerlefltirilmifl GPS al c lar hareket h z n (en az ndan d fl mekânlarda) zaten ölçmekte; tasar mc lar bu bilgiden yararlanarak hareket halindeyken kullan c ya yap lan bildirimleri kesebilir. Ayr ca ço u giyilebilir artt r lm fl gerçeklik cihaz nda kamera bulunuyor; dolay s yla görüntüyü analiz edip, sorun yaratabilecek durumlarda iç mekânlarda da güvenlik moduna geçifl tetiklenebilir. Yani do rudan uygulanabilir teknik çözümler mevcut. Ama bunlar n kullan lmas olas l düflük: Bilgi ak - fl n n kesilmesi giyilebilir cihaz sat n alanlar n en istemeyece i fley. - Asla! Bu cihazlar n bütün esprisi, her ne yap yorsan z yap n, ba lant n z n sürmesi. Yani, en az ndan kullan c hareket halindeyken, giyilebilir AR (augmented reality - artt r lm fl gerçeklik) cihazlar baz tehlikeler yarat yor ve yaratmaya da devam edecek. Tam olarak hangi tehlikelerin söz konusu oldu unu tespit etmek için, giyilebilir AR cihazlar n n ilk versiyonlar n kullanan görme özürlüler ve di erleri üzerinden yap lan çal flmalara bakt k. Ayr ca gördük ki, bu çal flmalardan baz lar nda, artt r lm fl gerçekli in baz engelli kiflilerin engellerini aflmas na destek olabilece i de belirtiliyor. Bir savafl pilotuna yararl olan artt r lm fl gerçeklik, neden sizin için zararl olsun? Ne de olsa, savafl pilotunun bafl üstü göstergesi de, t pk artt r lm fl gerçeklik gözlü ü gibi bir tak m bilgileri kiflinin görüfl alan na yerlefltiriyor, alan n bir k sm n örtüyor ve dikkatin da lmas olas l yarat - yor. Fark flu: Uçaktaki bafl üstü göstergesinde bilgiler son derece sembolik bir flekilde ve en aza indirgenmifl olarak gösteriliyor. Bunlarda çok az yaz bulunuyor, insan görüntüsüne ise hiç yer verilmiyor (bunun neden önemli oldu undan daha sonra bahsedece iz). Üstelik pilotlar bu bilgileri h zla yorumlayabilmek için kapsaml bir e itimden geçiyorlar. Giyilebilir AR cihazlar n n ortalama bir kiflinin alg s n nas l etkiledi ini anlamak için, çeflitli do al görme bozukluklar n ele ald k. Presbiyopi, hipermetropi ve miyopi insan n odaklanma yetisini etkiler. Diyabet, glükoma ve tavukkaras (retinitis pigmentosa) görüfl alan n n çeperlerinde kalan nesneleri örterek bir tünel görüntüsü yarat r. Yafla ba l olarak geliflen makula dejenerasyonu ise, tam tersini yaparak sadece görüfl alan n n çeperindeki nesnelerin berrak görülmesine olanak tan r. yi tasarlanmam fl bir AR arayüzünün, insan n görüfl yetisine bu hastal klar kadar engel teflkil etmesi mümkün olabilir. Önce genel odaklanma yetisini ele alal m. Odaklanma sorunu yaflayan kifliler, ya düzeltici lens takar ya da bu sorunla yaflarken çeflitli zorluklara katlanmak zorunda kal rlar. Hiç uzaktaki bir trafik levhas n okumaya çabalad n z m, ya da geceleri lofl fl kta gözlerinizi odaklamakta zorland n z için arabay daha dikkatli sürerken buluyor musunuz kendinizi? Google Glass gibi tak labilir cihazlar, kullan c n n uzaktaki gerçek dünya görüntüsünden cihaz n retinaya sanki yaklafl k 2,5 metre uzaktaym fl gibi projekte etti i görüntülere h zla odaklanabilmesini gerektiriyor. Normal Tünel görüntüsü Diyabetik retinopati Katarakt Kal n çerçeveli gözlükler Merkezî görüfl kayb Göz s v s na s z nt Foto-Ilüstrasyonlar: Erik Vrielink Gözünüzün önünde: Artt r lm fl gerçeklik yeni, ama kullan c n n görüflünü zorlaflt ran görme bozukluklar (ve bunlar düzeltici gözlükler) hiç de öyle de il. AR buna benzer durumlar yaratabiliyor. uzak görüflüne sahip olan veya düzeltici lens tafl yan kiflilerin bu mesafedeki nesneleri kolayl kla seçebilmesi gerekir, ama bir AR göstergesindeki görüntüye rahatça odaklanma, çift odakl (bifokal) gözlüklere al flma süreciyle benzer bir ö renme e risine sahip. Üstelik insanlar n yafl ilerledikçe, presbiyopiden dolay oda- ENDÜSTRİ OTOMASYON 39 / Endüstri otomasyon 13
Teknolojide Yenilikler Teknolojide Yenilikler h zla kayd rmak zorlafl yor. Bir kaç yüz kifli üzerinde yapt m z Google Glass testlerinde, deneklerin % 5 ilâ 10 unun gözleri afl r zorland için pes ettiklerini gördük. Bu kifliler o kadar zorland - lar ki, 20 saniye süreyle odaklanmaya çal flt ktan sonra bak fllar n baflka tarafa çevirdiler. Deneklerin di er bir % 25 i odaklanmakta zorland ysa da devam etti ve sonunda ço u Google Glass la bafl edebilir hale geldi. Oldukça gayr resmî olan bu testleri çok daha genifl çapl ve titiz bir araflt rma çerçevesinde tekrarlamak gerekse de, bunlardan ç - kan sonuçlara dayanarak, Google Glass kullanc lar ndan dikkate de er bir az nl n, en az ndan bafllang çta, odaklanma zorlu u çekece ine, bu süreçte di er kullan c lara oranla çok daha fazla dikkat da lmas yaflayaca na ve bu kiflilerin tepki sürelerinin di- er kullan c lara oranla çok daha uzun olaca na inan yoruz. Ancak tek mesele odak kayd rmak de il. Giyilebilir AR cihazlar görüflte azalma da yaratabiliyor. Merkezî görüflün azalmas o kadar bariz bir kusur ki, giyilebilir AR cihaz tasar mc lar buna -en az ndan kullan c düz bakarkenyol açmamaya özen gösteriyorlar. AR göstergelerinde duyurular n yan tarafa ilifltirmesinin sebebi bu. Ama uyar lara göz atmak için k sa süreyle de olsa bak fl n z kayd rman z gerekece inden, bu uygulama (t pk araba kullan rken cep telefonuna göz atanlarda olan) dikkat da lmas problemine karfl bir çözüm getirmiyor. Bak fl n z uzun süre yana kayd rmak zorunda kalmak elbette sorun yaratabilir. Görüfl alan n z n kenar nda beliren bir uyar ya bakman n ayart c l na direnseniz (mesela yolu geçinceye kadar bekleseniz) bile, bunlar bir tehlike teflkil ediyor. Foto: (Üstteki) Todd Lappin/Flickr (alttaki) Roger Lam Dikkati da t yor mu, artt r yor mu? Pilot göstergesindeki basit çizgi ve say - lar (üstte), pilotun dikkatinin mevcut iflten uzaklaflmas n de il, ona yo unlaflmas n sa layacak flekilde tasarlanm fl. Google Glass ta görütülenecek bir harita yararl bir bilgi sunuyor olabilir, ama ayn zamanda kullan c - n n gerçek dünyadaki görüfl alan n n bir k sm n da örtecektir. Salisbury Göz De erlendirme projesi (http://www.hopkinsmedicine. org/wilmer/danacenter/publications/west_docs/divided _visual_attention_predictor_bumping_salisbury.pdf) kapsam nda yap l p 2004 te yay nlanan bir çal flma, bunu gösteriyor. Araflt rmac lar, 72 ilâ 92 yafl aras ndaki 1344 yetiflkinin, bir ekran üzerinde merkezde ve kenarda görünen nesneleri izleme yetisi ölçüldü. Sonra deneklerden engelli bir parkurda yürümeleri istendi ve görüfl alan n n ebad, denge v.s. gibi di er etkenler de hesaba kat larak kaç engele çarpt klar üzerinden puanlama yap ld. Bu sonuçlara göre, di er her fley ayn olmak kayd yla, görüfl testinden al nan puandaki % 10 luk bir düflüfl, yürürken engele çarpma say s nda % 4 lük bir art fla iflaret ediyor. Bu, görüfl alan n n çeperindeki nesneleri iyi takip edemeyen kiflilerin daha kolay düflebilece ine iflaret ediyor. H z ve nesnelere olan mesafe gibi konularda zengin bir veri da arc sunan çevresel görme, sand - m zdan daha önemli. Merkezî görme, bol miktarda ayr nt sa lamas na ra men, ebad de iflikli- i ve iki göz aras ndaki paralaks aç s bilgilerine dayanarak, bir nesnenin yaklaflma veya uzaklaflmas na dair ancak oldukça kaba bir tahmine izin veriyor. Halkuki çevresel görüfl alan ndaki hareketli nesneler, fotoreseptörleri retinan n merkezinden kenar na do ru uyararak, hareket h z na dair çok daha iyi bilgi sa l yor. Beyin, çevresel görüfl alan ndaki nesneleri tespit ediyor ve bunlar n (ya da kiflinin kendisinin) hareket edip etmedi ini, ve ediyorsa nas l hareket etti ini de erlendiriyor. Bu prosese d flar dan gelecek bir müdahale, kiflinin nesnelerin göreli hareketini yanl fl de erlendirmesine ve bir fleylere çarpmas na, hatta günün birinde bir araba taraf ndan ezilmesine bile yol açabilir. Bu gerçekten de ironik. Daha fazla yeti kazanmak için sat n ald - n z AR cihaz ; odaklanma derinli- inde, mesafe ve h z alg s nda azalma ve tepki süresinin kötüleflmesi gibi, görsel özürlülerin yaflad baz sorunlarla karfl laflman - z olas hale getiriyor. Asl nda, kaybedilmifl görme yetisini kompanze edecek stratejilere sahip olmayan bu AR kullan c lar, kal c görme özürü olan birinden daha riskli durumda bile say labilir. Baltimore daki Johns Hopkins Üniversitesi nde 2008 de yap lan bir çal flma tam da bunu düflündürüyor. Araflt rmac lar, biri uzun süredir tavukkaras hastal - na sahip kiflilerden, di eri ise normal görüfl sahibi olup çevresel görüflü geçici olarak bloke edilmifl kiflilerden oluflan iki denek grubuyla çal flm fl. Her denek, içine heykeller yerlefltirilmifl, 14 ENDÜSTRİ OTOMASYON Endüstri otomasyon / 58
Teknolojide Yenilikler Teknolojide Yenilikler oda ebad nda sanal bir mekânda yürütülmüfl. Sonra her denek ayn sanal odada bir kere daha, ama bu sefer engeller olmadan yürütülmüfl. Bu ikinci yürüyüflte deneklerden heykellerin bulundu u yerlere gitmeleri istenmifl. Bu deneyde flu bulguya var lm fl: Do al görüfl alan en dar olanlar, normal ya da nisbeten daha az hasarl görüfl alan na sahip deneklere oranla, hat rlanan nesneyi daha uzakta olarak tahmin ediyorlar. Kendine daha fazla hareket pay b rakma anlam na gelen bu e ilim, asl nda görme zay fl n kompanze etmenin bir yolu. E er insan önündeki bir nesneye çarpabilece ini bilir ve onu görme yetene inden kuflku duyarsa, ondan kaç nabilece inden emin olanlara k yasla, ad mlar n daha erken yavafllat r ve daha temkinli yaklafl r. Halbuki görüfl alanlar yapay olarak daralt lan denekler, otomatik olarak böyle bir mesafe eklememifller, yani hatal bir flekilde kendi yeteneklerine güvenmifller. fiimdi savafl pilotlar na geri dönelim. Hem karfl lar ndakine tam bir dikkatle kilitlenmeleri, hem de etraflar ndaki nesnelerin h z ve mesafelerini hassas bir flekilde tahmin edebilmeleri gerekiyor. Bu göreve destek olan bafl üstü göstergeleri çevresel görüflü engellemiyor, çünkü bilgiyi menkezî alanda sunuyor. Bunun iflleyebilmesinin tek sebebi, bilginin en temel hat ve sembollere indirgenmifl olmas. Microsoft HoloLens ve bildirildi ine göre Florida-Dania Beach te yeni ve gizlice kurulan Magic Leap flirketinin gelifltirmekte oldu u sistem gibi, daha yeni giyilebilir AR cihazlar, gerçek dünyaya entegre edilecek nesneleri çevresel görme alan na atmak yerine, ço unlukla merkezî görme alan n kullanmakta. Ancak anlafl ld kadar yla, bu görüntüler basit grafikler de il, ayr nt l, tam renkli, gerçekçi nesneler olacak. Bu da baflka bir kayg y gündeme getiriyor. AR bu ifle ciddî olarak girifliyor; üstelik muhtemelen tasar mc lar bunu daha da ileri götürerek savafl uça pilotlar n n göstergelerinde beliren basit çizgi ve say lar n çok ötesine geçen karmafl k grafikler kullanacaklar. Büyük olas l kla gerçek dünyaya projekte edilen görüntülerin aras ndan bak lacak. Halbuki bizim do al sinir a m z nesnelerden çok insanlara e ilimli. Bu özellik, insanlar n sanal, nesnelerin ise gerçek oldu u durumlarda bile geçerli. Biz gerçek dünyada insan olmayan bir fleye bakarken, AR görüntüsünde insanlar (hatta insan and ran basit flekiller) belirirse, dikkati çekme yar fl n AR kazan r. Bu olguyu, 1970 lerden beri yap - lan ve noktalardan oluflmufl, çöp adam hat rlatan flekiller kullanan deneylerden biliyoruz. Araflt rmac lar bunlara nokta fl k gezgini ad n vermifl. 1 ilâ 15 noktadan oluflan bu flekiller, alg m z n en az say da ip ucuna bakarak insan flekli tan maya e ilimli oldu unu ortaya koyuyor. Bir düzine civar nda notadan oluflan bir fleklin yürüyen bir insan oldu u sonucuna 200 milisaniye içinde ulaflabiliyoruz (halbuki bir insan n iki ad m atmas 1 ilâ 2 saniye sürer). Nokta fl k gezgini çal flmalar görüntülerin insan n dikkatini ne kadar kolayl kla çekebilece ini gösteriyor. Üstelik bu görüntülerin içeri ini oluflturanlar n dikkat çekici uygulamalar yapmaya çal flacaklar na hiç flüphe yok. Uygulamalarda ne kadar insana benzer flekil varsa, kullan c gerçek dünyay ihmal etme pahas na ona o kadar odaklanacak, bu da maruz kalabilece i tehlikeleri artt racak. Artt r lm fl gerçeklik arac l yla sunulacak insan and ran görüntülerin etkilerini anl yabiliyoruz. Ama insana benzemedi i halde sorun yaratabilecek di er görüntüler hakk nda daha az fikrimiz var. Kaiser Permanente de, kiflilerin baz korkular n yenmesine yard mc olmak amac yla yap - lan kontrollü maruziyet tedavisinde kullan lmak üzere sanal görüntüler denedik. Bu korkulardan baz lar (mesela örümcek korkusu ya da baflka bir hayvandan korku) çok düflük çözünürlüklü görüntülerle bile tetiklenebiliyor. Havac l ktaki bafl üstü göstergelerini tasarlayanlar, bilgi aktarmak için biyolojik flekillere bafl vurmuyorlar, ama AR uygulamas tasar mc lar n n buna kalk flmas mümkün. Bu uygulamalar, nüfusun küçük bir k sm nda hiç beklenmedik olumsuz tepkiler yaratabilir. Gene de, haberler o kadar kötü de il. Düzgün kullan ld taktirde, artt r lm fl gerçeklik gerçek dünyada hareket etmede zorluk çekenlere yard mc olabilir. Buna imkân tan yan fley, Google Glass gibi AR cihazlar nda bulunan sensörler (en basiti, kamera ve ivme-ölçer). Bunlar sistemin kullan c n n çevresini ve hareketlerini gerçek zamanl olarak izlemesine ve kifliyi daha güvenli hale getirecek ipuçlar n sunmas na olanak tan yor. Avustralya n n Melbourne kentindeki RMIT Üniversitesi nden araflt rmac lar, körlere destek olmak üzere h zland r lm fl dayan kl özellikler (speeded-up robust features - SURF) adl bir algoritma gelifltiriyorlar. Algoritma, AR cihazlar n n video verilerinden trafik fl klar n ve yaya sinyallerini tan mas n ve hareket halindeki insanlar ve nesnelerle olas çarp flmalar tahmin etmesini sa layacak. Algoritma flimdilik görüfl alan içindeki insanlar n %90 n, nesnelerin ise %80 ini tan yabiliyor. Bir AR cihaz na yerlefltirilip uygun bir ENDÜSTRİ OTOMASYON 15 59 / Endüstri otomasyon
Teknolojide Yenilikler Teknolojide Yenilikler iflitsel ç kt vermesi (görüfl olmadan yol bulmada vazgeçilmez gereklilik olan gerçek dünya seslerini maskelememek kayd yla) sa land nda, bu teknoloji göremeyen kullan c lara çok yararl olabilir. Körler AR gözlüklerinin sundu u görsel ekrandan yararlanmasalar da, giyilebilir cihazlar bu uygulama için iyi bir seçenek, çünkü bunlar n biçim katsay lar (form factor: fiziksel ebad ve flekle iliflkin endüstri standard ) uygun, seri üretim dolay s yla fiyatlar düflük ve üzerlerindeki kamera tam karfl da ne oldu unu görmeye elveriflli. Ayr ca giyilebilir AR cihazlar, eklemlerde titreme ve sertli e yol açan Parkinson hastal nda da yard mc olabilir. Bu tür hastalar genellikle, motor blokaj veya yürüme tutulumu (anîden ortaya ç kan ad m atamama hali) diye bilinen ve tehlikeli düflme riski yaratan tuhaf bir tablo sergiliyorlar. Yürüme tutulumu genelde, hasta bir köfleye yaklafl rken, yön de ifltirmesi, k s tl bir alanda manevra yapmas veya dar bir geçitten geçmesi gerekti inde ortaya ç k yor. Yürüme tutulumu yaflayan baz Parkinson hastalar, kendilerine uygun görsel ipuçlar sunuldu u taktirde, normale yak n bir flekilde yürüyebiliyorlar. San Anselmo/Kaliforniya da yaflayan ve kendisi de Parkinson hastas olan Thomas Riess adl bir ayak hastal klar uzman, bu tür ipuçlar n görüfl alan na eklemek üzere, 1990 larda bir kaç erken dönem AR cihaz gelifltirdi. Hastan n önündeki saydam ekrana kayan bir merdiven görüntüsü projekte eden bir dizi LED bulunduran, bafla tak labilir bir cihaz n patentini ald. Riess in cihaz, yap lan testlerde hem kendisinin hem de baflka hastalar n donup kalmadan yürüme yetisini artt rmay baflard. Birimiz (Sabelman) 2002 de Gazi flleri Bakanl n n Palo Alto/Kaliforniya daki Rehabilitasyon Ar- Ge Merkezi nde Riess in de iflbirli iyle bir test yöneterek, bilgisayar taraf ndan üretilerek giyilebilir AR cihazlar na aktar lan ipuçlar n n Parkinson hastalar nda yürüme tutulumu süresini k salt p k saltmad belirlemeye çal flt. Bu deneyde sanal ipuçlar hastaya sadece gerekti inde gösterildi. Sabelman bunu yapabilmek için, bafl hareketini ölçmek ve bilgisayar yürüme tutulumu bafllang c n tespit etti inde fl klar yak p söndürmek üzere, gözlük çerçevesinin kenarlar na LED ler ve 3 eksenli ivme-ölçerler yerlefltir- Yürüme Tutulumunu Gidermek Anîden bir sonraki ad m atamaz hale gelmeyi ifade eden yürüme tutulumu, Parkinson hastalar n düflme tehlikesiyle karfl karfl ya b rak yor. Ama bir tak m görsel ipuçlar baz hastalarda yürüme tutulumuna engel olabiliyor. A.B.D. Gazi flleri Bakanl n n Palo Alto/Kaliforniya daki Rehabilitasyon Ar-Ge Merkezi ndeki araflt rmac lar, artt r lm fl gerçekli in yürüme tutulumuna karfl ifle yaray p yaramayaca - n anlamak için, gözlü e tak l ve üstte tafl nabilir bir bilgisayara ba l hareket sensörleri ve LED lerden yararlan yorlar. lüstrasyon: MCKIBILLO 1. Bir Parkinson hastas 10 metrelik deneme parkurunda yürüyor. Gözlü e monte edilmifl sensörler bafl hareketini, kemere monte edilmifl sensörler ise vücut hareketini ölçüyor. 2. Sistem, yürüme tutulumunun erken bir belirtisi olan, belde baflar s z bir öne at l m hamlesi ile birlikte bafl n öne e ilmesi durumunu tespit ediyor. 3. Sistem, gözlü e monte edilmifl LED lerin, kiflinin az önceki ad m temposuna uygun flekilde dönüflümlü olarak yan p sönmesini sa l yor. Bu görsel ipucu, hastan n yürüme tutulumundan ç kmas n h zland r yor. 4. Dönüfller yürüme tutulumu riskini artt r yor. Sistem dönüfl s ras nda yürüme tutulumu tespit ederse, viraj n d fl taraf ndaki LED leri içtekilere oranla daha s k yak p söndürerek görsel alan n hareketini destekliyor. 16 ENDÜSTRİ OTOMASYON Endüstri otomasyon / 58
Teknolojide Yenilikler di. Bu yöntem, yürüme tutulmas durumundaki hastalar n ayaklar n n konumunu görebilmek için bafllar n öne e mesi olgusundan yararlan yor. Bafl n e ilme aç s n ve di er sensör verilerini kullanan bilgisayar, hastan n hangi harekete niyet etti i belirleyip, bu hareket sanki devam ediyormufl izlenimi yaratacak flekilde fl klar yak p söndürdü. Mesela, sistem hastan n sola dönmeye çal fl rken donup kald n belirledi- inde, soldaki fl klar sa dakilerden daha yavafl yan p söndü; çünkü viraj n d fl taraf nda içe göre daha fazla hareket görülür. Hasta düz yürürken tutuldu- unda, LED ler hastan n donup kalmadan evvelki ad m temposunda dönüflümlü olarak sa ve solda yan p söndü. Bu sistem, 10 metrelik parkurda yürüme tutulumunu yaklafl k % 30 düflürdü. Google Glass a veya hem sa hem sol göze ekran sa layan daha yeni simetrik AR cihazlar na çok daha h zl ifllemciler de eklendi i taktirde, çok daha iyi sonuçlar elde edilebilece ini düflünüyoruz. Öte yandan, Londra daki Brunel Üniversitesi nden araflt rmac lar, hastalar n önüne çizgi projekte eden sistemler gelifltirmekte. Bunlar flu an itibariyle bunlar oldukça hantal ve kullan m zor olsa da, AR nin bu problemi çözmedeki becerisini ortaya koyuyor. Tüm bu araflt rmalar n verdi i mesaj bariz: AR donan m ve yaz l mlar kullan c n n görüfl yetene ini zedeleme riski tafl d için, dikkatli olmak tasar mc lar n boynunun borcu. Dahas, tasar mc lar n ürünlerini her yafltan ve her tür farkl fiziksel yetenek seviyesindeki insanlar üzerinde denemeleri gerekiyor. Uygulamalar iflletimdeyken, kullan c lar n tepki sürelerinin nas l de iflti ini de erlendirmeleri gerekecek. Giyilebilir cihazlar tafl yanlar, tak l p düflme riski yaratan engellerle dolu gerçek dünya parkurlar ndan geçirmeleri gerekecek. Ve nihayet, tehlike s n r a varmadan ne kadar bilginin AR uygulamas arac l yla sunulabilece ini belirlemeleri gerekecek. Üreticiler, bu cihazlar al p kullanacak olan kiflileri olas tehlikelere karfl e itmeli. Belki de kullan c lar n gerçek dünyaya ad m atmadan önce bu tehlikeleri ö renmelerini sa layacak zorunlu e itim oyunlar na baflvurmalar gerekecek. Ne de olsa, yeni bir cihaz ald k m, hemen kullanmaya bafllay p, kullanma k lavuzunu sonradan okuma (o da okursak!) gibi bir e ilimimiz var. Halbuki giyilebilir AR cihazlar n yeni kullananlar n yavafltan bafllamas, belki önce evde, parkta veya benzeri bir güvenli ortamda egzersiz yapmas gerekir. Böylelikle, kullan c lar bir tak m risklerin varl n farkedip bunlar kabul edip etmeyeceklerine bilinçli olarak karar verebilirler. Giyilebilir artt r lm fl gerçeklik ve sanal gerçeklik cihazlar için haz rlanan baz yeni yaz l mlar, kognitif yetenekleri ölçmeye yarayan araçlar da içeriyor. Böylece uygulama gelifltiren herkes, istedi i taktirde, tepki süresi veya denge gibi hususlar ölçecek tan olanaklar n da sisteme entegre edebilecek. Bu araçlardan yararlanan uygulamalar, kullan c lara güvenli bir bafllang ç e itimi için k lavuzluk yapabilir ve onlar n tehlikelerin fark na varmas n sa layabilir. Bu teknolojinin gelece i, gelifltirilen bu tür araçlar n yeni ürünlerin titizlikle s nanmas amac yla kullan lmas na ba l. E&O ENDÜSTRİ OTOMASYON 59 / Endüstri otomasyon