SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME 1

SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME 1 Editör Doç. Dr. Sevcan YILDIZ Doç.Dr. Sevcan YILDIZ Doç.Dr. Yasin ÖZKARA Öğr.Gör.Dr. Murat ÇAY Öğr.Gör.Dr. Yasemin BİLİŞLİ YAZARLAR Öğr.Gör. Hasan ŞAHİN Öğr.Gör. Kürşat KARIŞMAZ Öğr.Gör. Levent ALPASLAN Öğr.Gör. Özhan Nebi SOYSAL Esra KARLIOVA SOYSAL Hande DÖNDÜRÜR Kübra GÖYMEN

EDİTÖR SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME 1 Doç. Dr. Sevcan YILDIZ YAZARLAR Doç.Dr. Sevcan YILDIZ Doç. Dr. Yasin ÖZKARA Öğr. Gör. Dr. Yasemin BİLİŞLİ Öğr. Gör. Dr. Murat ÇAY Öğr. Gör. Hasan ŞAHİN Öğr. Gör. Özhan Nebi SOYSAL Öğr. Gör. Levent ALPASLAN Öğr. Gör. Kürşat KARIŞMAZ Esra KARLIOVA SOYSAL Kübra GÖYMEN Hande DÖNDÜRÜR

Copyright 2020 by iksad publishing house All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E mail: iksadyayinevi@gmail.com www.iksadyayinevi.com It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules. Iksad Publications 2020 ISBN: 978-625-7279-39-0 Cover Design: Kürşat KARIŞMAZ November / 2020 Ankara / Turkey Size = 16 x 24 cm

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 1 Doç. Dr. Sevcan YILDIZ BÖLÜM 1:... 5 DİJİTAL DÖNÜŞÜM ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2013-2020 Öğr.Gör. Hasan Şahin BÖLÜM: 2... 23 ALTERNATİF TURİZM ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1994-2020 Öğr. Gör. Özhan Nebi SOYSAL BÖLÜM: 3... 39 SAĞLIK İLETİŞİM ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2001-2020 Öğr. Gör. Dr. Yasemin BİLİŞLİ BÖLÜM: 4... 55 DİJİTAL DİPLOMASİ ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2015-2020 Esra KARLIOVA SOYSAL BÖLÜM: 5... 69 SANAL GERÇEKLİK ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1996-2020 Kübra GÖYMEN BÖLÜM 6:... 88 GPS ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1992-2020 Hande DÖNDÜRÜR

BÖLÜM 7:... 109 MEDYA OKURYAZARLIĞI KONUSUNDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2008-2020 Öğr. Gör. Dr. Yasemin BİLİŞLİ Doç Dr. Yasin ÖZKARA BÖLÜM 8:... 125 YAHUDİLİK KONUSUNDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1990 2020 Öğr. Gör. Özhan Nebi SOYSAL Öğr.Gör. Levent ALPASLAN BÖLÜM 9... 143 ÇOCUK SUÇLULUĞU KONUSUNDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1989-2020 Öğr.Gör.Dr. Murat ÇAY BÖLÜM 10... 161 MADDE BAĞIMLILIĞI KONUSUNDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1987-2020 Öğr.Gör.Dr. Murat ÇAY BÖLÜM 11.177 BİLGİSAYAR OYUN ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1996-2020 Öğr. Gör. Kürşat KARIŞMAZ BÖLÜM 12.208 İKONOGRAFİ ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1995-2020 Doç. Dr. Sevcan YILDIZ Öğr. Gör. Kürşat KARIŞMAZ

ÖNSÖZ Bu çalışma, Türkiye de Sosyal Bilimler alanında çeşitli konularda yazılmış olan yüksek lisans, doktora ve sanatta yeterlilik tezlerinin sistematik derlemesi yapılmıştır. Çalışmada Türkiye Sosyal Bilimler alanında Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi'nde yer alan konularla ilgili tezler incelenmiştir. Çalışmalar, yıl, üniversite, enstitü, anabilim dalı, özgün dil, danışman unvanı, konu, yöntem ölçütleri temel alınarak doküman analizine ve sistematik delemeye dayalı, betimsel amaçlı nitel bir araştırma özelliğini taşımaktadır. Çalışmalar sonucunda elde edilen bulgular ile Sosyal Bilimler alanında çeşitli konularda yapılan çalışmaların kapsamlı olarak değerlendirilmesi bakımından ilgili alanyazına katkı sağlayacağı ve bu yöndeki mevcut boşluğu doldurması amaçlanmaktadır. Çalışmanın yapısı gereği nitel araştırma yöntemi kullanılan 1 bu çalışmalarda Sosyal Bilimler alanında çeşitli konularla ilgili sistematik derlemeler oluşturulmuştur. Sistematik derleme özelliliğine sahip olan çalışmalar, belirlenen zaman dilimlerinde, mevcut durum saptaması amaçlı araştırma yapılarak o durumun hayat çizgisini ve eğilimlerini gösterebilmesi açısından önemli bulunmaktadır 2. 1 Silverman, D. (2005). Doing Qualitative Research. Sage Publications, London. 2 Üsdiken B. ve Pasadeos, Y. (1993). "Türkiye'de Örgütler ve Yönetim Yazını", Amme İdaresi Dergisi, 26 (2), s. 73-98. 1

Çalışmaların amacında uygunluk 3 durumu gözetilmektedir. Araştırmaların evreni Türkiye'de tezlerin arşivlendiği Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi'ne teslim edilmiş ve sosyal bilimlerin çeşitli konularında yazılmış tezlerden oluşmaktadır. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi sisteminden yazarların çalışma alanlarına ait anahtar kelimeler kullanılarak tezlere ait bilgiler taranmıştır. Örneklem belirlenirken amaçlı örneklem yöntemlerinden biri olan ölçüt örnekleme dikkate alınarak bir değerlendirme yapılmıştır. Evren ulaşılabilir nitelikte olduğu için başlığında yazarların çalışma alanlarına ait anahtar kelimelerin geçtiği tezler, çalışmaların örneklemini oluşturmaktadır. Sistemdeki sosyal bilimler alanındaki yazarların konularıyla ilgili tüm tezler yıllar itibariyle derlenmiştir. Çalışmalarda ilk olarak nitel yöntemlerle toplanan veriler sayısal veriler aracılığı ile nicel forma dönüştürülmüştür. Elde edilen veriler tanımlayıcı istatistikler aracılığıyla niceliksel olarak açıklanmış ve yorumlanmıştır 4. Çalışmaların problematiğini cevaplayabilmek için veriler işlenerek aralarındaki örüntüleri saptamak amacıyla içerik analizi yapılmış ve elde edilen bulguları araştırma hedefleri kapsamında sınıflandırılarak açıklanarak yorumlanmıştır. Araştırmanın uygunluk ölçütlerinin 3 Creswell, J. W. (2007). Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches, Thous and Oaks, Sage Publications, California. 4 Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Seçkin Yayıncılık, Ankara. 2 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

sağlanması konusunda, iç geçerlilik (inandırıcılık), dış geçerlilik (aktarılabilirlik) ve iç güvenilirlik (tutarlılık) ve dış güvenirlik (teyit edilebilirlik) ölçütlerinin kullanılmıştır. Bu anlamda iç geçerlilik için araştırma kapsamına alınan tezler, belirlenen ölçütler doğrultusunda teker teker incelenmiş ve kodlanmıştır. Dış geçerlilik için elde edilen veriler analitik genelleme bağlamında incelenmiştir. İç güvenilirlik konusunda ulaşılan veriler alan uzmanı görüşüne başvurularak sağlanmıştır. Alan uzmanından tarafından yapılan farklı değerlendirme sonuçları birbirlerinden bağımsız olarak sağlamaları yapılmıştır. Böylelikle değerlendiricilerin uyumlu oldukları tespit edilmiştir. Çalışmalara ait çıkarımlar uzman görüşe danışılarak dış güvenirlik incelemesi yapılmıştır. Son olarak uzman görüş ile bir araya gelinerek dış güvenirliğe ilişkin değerlendirmelerde ve geri bildirimlerde bulunulmuştur. Editör Doç.Dr. Sevcan YILDIZ 3

4 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

BÖLÜM 1: DİJİTAL DÖNÜŞÜM ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2013-2020 Öğr. Gör. Hasan ŞAHİN Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler MYO, Antalya. hasansahin@akdeniz.edu.tr 5

GİRİŞ Gündelik hayatta çok sık kullanılmaya başlanan dijital dönüşüm kavramını daha iyi açıklayabilmek ve mantığını kavrayabilmek için öncelikli olarak kelime öbeğinin etimolojik kökeni ile birlikte ne anlama geldiğini somutlaştırmak gerekmektedir. Etimoloji, birçok durumun daha iyi anlaşılması açısından bize sık sık yol gösteren bir bilim dalı olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin, Alfabe kelimesinden yola çıkacak olursak; Alfabe, Türkçeye devşirme bir kelime olup aslı İngilizcede Alphabet olarak karşımıza çıkan bir sözcüktür. Öz Türkçedeki karşılığı Abece olan bu sözcüğün ortaya çıkışı incelendiğinde karşımıza Latincede yer alan ilk iki harf, (A) Alpha ve (ß) Beta nın birleşiminden oluşan bir sözcük olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. Dijital sözcüğünü incelediğimizde ise karşımıza yine Türkçeye devşirilmiş bir kelime olarak çıkmaktadır. Dijital kelimesinin kökeni incelendiğinde İngilizcede yer alan Digit sözcüğünün Latincede Digitus sözcüğünden geliyor olmasıdır ve bu kelimenin anlamı da parmak demektir. O dönemde parmakla sayan, Roma rakamı kullanan insanlar tarafından sayı, sayma işlemi için kullanılmaktadır. Bu kavramdan türeyen ve parmakla ilgili, parmakla yapılan manasına gelen Digitalis de digital kelimesini ortaya çıkarmaktadır. Bu durum zamanla digit/sayı, dijital/sayısal şeklinde sayısallaştırma olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Kısaca günümüzde çağa adını veren ve aslında parmak anlamına gelen bu kelimenin, antik çağların parmakla sayma eyleminden türediği görülmektedir. 7

Dijitalleşmenin temelinde sayılar vardır. Bu durumu bir örnekle açıklayacak olursak; çocukların çizimler ve boyamalar yaptığı kitaplar içerisinde her sayı belli bir renk ile (1-Kırmızı, 2-Beyaz gibi) ifade edilmektedir. Başlangıcında sadece sayılar olan bu kitapta çocuklar boyama işlemini bu sayede yapabilmektedirler. Sayılar, bilgisayar sistematiği içerisinde önemli bir fonksiyona sahiptir. Bilgisayarda tüm resimler, renkler sayılar ile ifade edilmektedir. Sadece renkler değil aynı zamanda harfler de sayılar ile ifade edilmektedir. Bilgisayarda klavye üzerinde yer alan tuşlara her bastığınızda her bir harf bir sayıya dönüştürülmektedir. Örneğin F harfi 70 sayısına, I harfi 73 sayısına denk gelmektedir ve bu durumun avantajı ise sayılarla hesap yapılabilmesi, sayıların saklanabilmesi ve dönüştürülebilmesidir. En önemli avantajlarından birisi de geri çağırıldıklarında orijinal ile kopya arasında hiçbir fark bulunmamaktadır. Örneğin, renkli bir resmin fotokopisi çekildiğinde her kopya ile birlikte renklerin solduğu görülmektedir. Bunun sonucunda kopyadan kopyaya resim kötüleşmekte ve tanınmayacak hale gelmektedir. Sayılar açısından baktığımızda kopyalama işlemi sonucunda onların da baskı kalitesi düşmekte ama sayıların değerleri hala okunabilmektedir. Dijitalin avantajı ise burada karşımıza çıkmaktadır. Sayılar okunabilmekte ve tekrar renklere dönüştürülebilmektedir böylece orijinal ile kopya arasında hiçbir fark oluşmamaktadır. Bu durumu dijital fotoğraflar açısından değerlendirdiğimizde bu fotoğrafların en büyük avantajı, binlerce resim noktasından yani piksellerden meydana geldiği için her resim noktasının kendisine özgü bir renk sayısı vardır. Milyonlarca sayıdan oluşan bu yapı bir çocuk tarafından boyanmaya çalışıldığında 8 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

bu işlem belki aylarca sürecektir ancak dijital bir fotoğraf makinesi sayesinde bu işlemin sonucu anında karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde gelişen ve değişen teknolojik koşullar neticesinde dijitalleşme ile başlayan süreç hayatımızı tamamen dönüştürmeye devam etmektedir. Kimlik numaralarımız ile başlayan bu durum, sonrasında çipli kimlik kartına kadar devam etmekte olup, hayatımızı idame ettirebilmek için yeme, içme gibi davranışlarımız dışındaki tüm ihtiyaçlarımız dijitalin bir parçası haline gelmektedir. Böylelikle hayatın merkezi haline gelen dijitalleşme aynı oranda hayatı dönüştürmeye ve bizleri dijital dönüşümün bir parçası yapmaya devam etmektedir. Dijitalleşme ve Dijital Dönüşüm kavramlarını ayrı ayrı ele almak gerekmektedir. Dijitalleşme içerisinde birçok teknolojik gelişme (Nesnelerin İnterneti-IoT, 3D Yazıcılar, Akıllı Telefonlar, Yapay Zeka, Büyük Veri, Bulut Bilişim, Dronlar, Robotlar vb.) barındırmaktadır. Bu süreçte yer alan teknolojik altyapıya sahip olunarak kullanılması faaliyeti dijitalleşme olarak nitelendirilebilir ancak dijital dönüşüm kavramını açıklarken bu teknolojilerin iş süreçlerine entegre edilerek verimliliği artırmaya yönelik olarak kullanma süreci şeklinde ifade etmemiz gerekmektedir. Çünkü Dijital Dönüşüm kavramı hayatımıza Endüstri 4.0 ile girmeye başlamıştır. Endüstri 4.0 kavramı ise; bir üretim tesisinde üretimin sensörler yardımı ile gerçekleşmesi, sonrasında takibinin yapılması, yapay zeka tarafından analiz edilmesi ve bu sürecin otomasyonunun sağlanması şeklinde açıklanabilmektedir. Sadece teknolojik altyapının transferi 9

kurum için dijitalleşmeyi ifade ederken bu teknolojik alt yapının kurumun yapısı içinde yer alan tüm katmanlara (AR-GE, üretim, pazarlama, kurumsal iletişim, kurum kimliği, kurum kültürü, müşteri ilişkileri yönetimi vd.) entegre edilmesiyle birlikte bir geribildirimin alınması durumunda karşımıza dijital dönüşüm kavramının vücut bulmuş hali çıkmaktadır. Dijital dönüşümün unsurları; İnsan, Süreç ve Teknoloji şeklindedir. Bu üç unsur aynı anda sürecin içerisine dahil olduğunda gerçek anlamda dijital dönüşüm gerçekleşebilmektedir. Dijital dönüşüm devingen bir yapıya sahiptir. Dünü, bugünü ve yarını birlikte ele alarak sürekli biçimde kendini geliştirmek durumundadır. Bu nedenle dijital dönüşümün temel felsefesi değişim olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde bu süreçle birlikte değişimi yakalayanlar, dijital dönüşümün parçası olarak varlığını sürdürebilirken bu değişime ayak uyduramayanlar da kaybolmaya mahkum olacaklardır. Günümüze gelmeden önce ilk teknolojik gelişme insanların Aşölyen i bulmasıyla başlar. Aşölyen/Acheuleen: Paleolitik Çağ'da Homo Sapiens ve Homo Erektus'unavlanmak ve savaşmak için kullandıkları uzun bir çubuğun ucuna sabit bir şekilde bağlanmış taş ya da kemik parçalarından oluşan baltaya verilen addır 5. Bu aletin bulmasıyla başlayan süreç insansı robotlar ile devam etmekte olup insanoğlunun yaratıcılığının sınırlarının ne kadar geniş olduğunu gözler önüne 5 Öztürk, Ö. (2005). Karadeniz: ansiklopedik sözlük (Vol. 1). Heyamola Yayınları. 10 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

sermektedir. İşte bu yaratıcılık süreçlerinin birer parçası olarak da dijitalleşme/sayısallaştırma, dijitalleştirme ve dijital dönüşüm kavramları karşımıza çıkmaktadır. Dijitalleşme/Sayısallaştırma (Digitization): "Sayısallaştırma" ve "dijitalleştirme", yakından ilişkili olan ve literatürde sıklıkla birbirinin yerine kullanılan iki kavramsal terimdir. Her terim ayrı ayrı ayrıntılı bir şekilde ele alınmalıdır. Sayısallaştırmayı analog bilgi akışlarını dijital yapılara dönüştürmenin temel süreci olarak tanımlamak daha doğru olacaktır. Dijitalleşmeyi ise, sosyal yaşamın birçok alanının dijital iletişim ve medya altyapıları etrafında yeniden yapılandırılma şekli olarak tanımlayabiliriz. Dijitalleşme, araştırma ve analiz konusunda uzmanlaşmış, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki en büyük bilgi teknolojisi danışmanlık şirketi olan Gertner IT Sözlüğü nde şu şekilde tanımlanmaktadır; sayısallaştırma, dijital etkinleştirme olarak da bilinen analogdan dijitale geçiş sürecidir. Başka bir deyişle, sayısallaştırma analog bir süreci alır ve sürecin kendisinde herhangi bir yapısal değişiklik olmaksızın onu dijital bir forma dönüştürür. Onlarca yıldır olduğu gibi bugün de işletmelerde dijitalleşmenin birçok örneği bulunmaktadır. Bunlar; el yazısı veya daktiloyla yazılmış bir metnin dijital bir dökümana dönüştürülmesi, bir müziğin LP plaklardan MP3 e dönüştürülmesi veya VHS kasetlerden videoya dönüştürülmesi 11

gibidir. Bunlar dijitalleştirmeye verilebilecek olan birçok örnekten sadece birkaç tanesidir 6 (Bloomberg, 2018). Oxford İngilizce Sözlüğü (OED), 1950'lerin ortalarına kadar bilgisayarlarla birlikte dijitalleştirme ve dijitalleştirme terimlerinin ilk kullanımlarını araştırmaktadır. OED'de sayısallaştırma; analog verilerin (görüntüler, videolar ve metinler) dijital forma dönüştürülmesi şeklinde tanımlanır. Dijitalleştirme ise dijitalleşmenin aksine, dijital veya bilgisayar teknolojisinin bir kuruluş, endüstri, ülke vb. tarafından benimsenmesi veya kullanımının artması anlamına gelir şeklinde ifade etmektedir 7. Kısaca özetleyecek olursak dijitalleştirme/sayısallaştırma, süreçleri veya iş akışlarını dijitalleştirmek ve otomatikleştirmek amacıyla fiziksel bir öğenin analogdan dijitale veya dijital temsiline dönüşümü olarak karşımıza çıkmaktadır 8. Dijitalleştirme (Digitalization): "Dijitalleşme" teriminin bilgi iletişim teknolojilerinin artması ile birlikte çağdaş kullanımına baktığımızda ilk olarak North American Review'de yayınlanan 1971 tarihli bir makalede karşımıza çıkmaktadır 9. Robert Wachal, 1971 6 Bloomberg, J. (2018). Digitization, digitalization, and digital transformation: confuse them at your peril. Forbes. Retrieved on August, 28, 2019. 7 Brennen, S. and Kreiss, D. (2014), Digitalization and Digitization, Retrieved from http://culturedigitally.org/2014/09/digitalization-and-digitization. 8 i-scoop I. Digitization, digitalization and digital transformation: the differences, Retrieved from https://www.i-scoop.eu/digitization-digitalizationdigita l-transformation-disruption/ 9 Brennen, S. and Kreiss, D. (2014), Digitalization and Digitization, Retrieved from http://culturedigitally.org/2014/09/digitalization-and-digitization. 12 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

yılında yayınlanan bu makalesinde dijitalleşmenin toplum üzerindeki etkilerini açıklamaktadır. Wachal, dijitalleşmeyi modern dünyanın çok önemli olmasa da anahtar özelliklerinden biri olarak görmekteydi 10. Gertner IT Sözlüğü ise dijitalleştirmeyi tanımlarken; dijitalleştirme, bir iş modelini değiştirmek ve yeni gelir ve değer üreten fırsatlar sağlamak için dijital teknolojilerin kullanılmasıdır; dijital bir yapıya geçiş sürecidir şeklinde ifade etmektedir. Özünde dijitalleşme, dijital teknolojileri ve verileri kullanarak, gelir elde etmek için, süreçleri dijital ortama revize ederek uyarlamak ve dijital çalışma ortamı yaratmaktır. Dijital Dönüşüm (Digital Transformation): Dijital dönüşüm, dijitalleşmenin ötesinde bir kavramdır. Dijital dönüşüm dijitalleşmeden oldukça farklıdır. Dijital dönüşüm daha geniş bir ifadeyle dijital teknolojilerin uygulanmasının yanı sıra, kurumsal değişim gerektiren müşteri odaklı stratejik iş dönüşümünü ifade etmektedir. Dijital dönüşüm kavramı, kurumların dijital ortama uyum sağlamak için teknolojiyi tüm süreçlerinde kullanmaları olarak tanımlanabilmektedir. Dijital dönüşüm, yalnızca kurumların ya da bir şeylerin değil nesnelerin, makinelerin de birbirleriyle bağlantılı olduğu yeni bir safhaya doğru ilerlemekte ve dört temel unsur çerçevesinde; müşteri talepleri ve kitlesel özelleştirme, verinin değeri ve yeni iş modelleri, 10 Kohont, A. Tılen Gorenšek. International Journal of Euro-Mediterranean Studies. 13

kaynak kısıtları ve sürdürülebilirlik ve yatırıma ve nitelikli işgücüne geçiş olarak şekillenmektedir (TÜSİAD, 2017). Dijital Ekonomi üzerine MIT Sloan Girişimi'nde Baş Araştırma Bilimcisi olan George Westerman dijital dönüşüm ile ilgili görüşlerini şu şekilde ifade etmektedir; dijital dönüşümü doğru şekilde yapmak, tırtılın kelebeğe dönüşmesi gibidir. Ancak, dijital dönüşümü yanlış uyguladığımızda, elimize geçen sadece hızlı bir tırtıl olacaktır, der. Dijital dönüşüm ve inovasyona giden yolda, verileri ve süreçleri dijitalleştirmek tek başına yeterli bir çözüm değildir. Dijital dönüşüm sadece dijitalleşme ile sınırlı kaldığında kurumlar gelişen dünya düzeninde küreselleşmeye ayak uydurmaya çalışan, üretmeden sadece tüketen yapılar olarak karşımıza çıkacaklardır. Bu durumda çağa ayak uyduramayan kurumların varlığının çok kısa süreceğinin bir göstergesidir. Burada yapılması gereken niceliksel gelişim yerine niteliksel gelişimde bulunmaya çalışmaktır. Dijitalleşmenin felsefesini algılayarak bunu dijital dönüşüme çevirmek günümüzde kurumların birincil görevi olarak karşımıza çıkmaktadır. 1. DİJİTAL DÖNÜŞÜM ALANINDA YAPILMIŞ OLAN TEZLERE YÖNELİK ARAŞTIRMA 1.1. Araştırmanın Bulguları Bu başlık altında araştırmanın temel ve tamamlayıcı sorunsallarına yanıtlamaya yönelik analiz sonuçları yorumlanmıştır. 14 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 1: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yıl Bazında Dağılımları Yıllar 2013 2016 2018 2019 2020 Toplam Tez Sayısı 1 1 2 16 9 29 Tablo 1 incelendiğinde Dijital Dönüşüm konusunda en fazla tezin 2019 yılında yazıldığı görülmektedir. Yıllar itibariyle bakıldığında genel olarak 2019 yılından sonra artış gözlenmesi beklenirken 2020 yılında bir düşün gözlenmektedir. Dijital Dönüşüm konusu Türkiye de tez literatürüne 2013 yılında girmiştir. 2013 ve 2016 yıllarında birer tez yazıldığı görülmektedir. YÖK tez arşivinden alınan bilgilere göre ilk doktora tezi 2016 yılında yazılmıştır ve o yıl alanda yazılan tek tez olma özelliğine sahiptir. Tablo 2: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Üniversite Bazında Dağılımları Üniversite Tez Üniversite Tez Sayısı Sayısı Atılım 1 Kocaeli 2 Bahçeşehir 4 Marmara 3 Boğaziçi 3 Ondokuz Mayıs 1 Celal Bayar 1 Sabancı 1 Fırat 1 Sakarya 1 İstanbul 3 Selçuk 1 İstanbul Teknik 2 Süleyman Demirel 1 Kadir Has 1 Yeditepe 1 Kırklareli 1 Yıldız Teknik 1 Toplam 29 15

Tablo 2 de Dijital Dönüşüm konusunda yapılmış olan tezlerin üniversite bazında dağılımlarına yer verilmiştir. Tabloda görüldüğü üzere en fazla tezin yazıldığı üniversite Bahçeşehir (4 adet) ve Boğaziçi, İstanbul ve Marmara (3 Adet) dir. Sıralamayı İstanbul Teknik ve Kocaeli Üniversitesi izlemektedir. Diğer üniversitelerde birer tez yazılmıştır. Tablo 3: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Enstitü Bazında Dağılımları Enstitü Tez Sayısı Fen Bilimleri 8 Sosyal Bilimler 19 Mühendislik ve Fen Bilimleri 1 Lisansüstü Eğitim 1 Toplam 29 Dijital Dönüşüm alanında yapılmış olan tezlerin enstitü bazında dağılımları Tablo 3 de verilmiştir. En fazla tezin Sosyal Bilimler Enstitüsünce (19 adet) yapıldığı görülmektedir. Bu rakamı sırası ile Fen Bilimleri (8 adet), Mühendislik ve Fen Bilimleri ve Lisansüstü Eğitim Enstitüsü (1 er adet) takip etmektedir. 16 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 4: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Anabilim Dalı Bazında Dağılımları Anabilim Dalı Tez Sayısı İletişim 1 Halkla İlişkiler ve Tanıtım 1 İşletme 7 Endüstri Mühendisliği 5 Teknoloji ve Bilgi Yönetimi 1 Yönetim ve Bilişim Sistemleri 1 Yazılım Mühendisliği 1 Enformatik 1 Havacılık Yönetimi 1 Mühendislik Yönetimi 1 Gazetecilik 1 Seyahat İşletmeciliği ve Turizm Rehberliği 1 Radyo, Televizyon ve Sinema 1 Sosyoloji 2 İktisat 2 Bilgisayar Mühendisliği 1 Halkla İlişkiler 1 Toplam 29 Tablo 4 te Dijital Dönüşüm alanında yapılmış olan tezlerin anabilim dalına göre dağılımlarına yönelik bulgular verilmiştir. Tablo 4 incelendiğinde en fazla tezin İşletme Anabilim Dalında (7 Adet) ayrıca Endüstri Mühendisliğinde de 5 Adet tezin yazıldığı görülmektedir. Tablo 5: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Özgün Dilleri Bazında Dağılımları Dil Tez Sayısı Türkçe 23 İngilizce 6 Toplam 29 17

Çalışma kapsamındaki tezlerin çoğunluğunun Türkçe (23 adet), kalan tezlerin İngilizce (6 adet) olarak yazılmış olduğu Tablo 5 de görülmektedir. Tablo 6: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Danışman Unvanları Bazında Dağılımları Danışman Ünvanı Tez Sayısı Prof. Dr. 7 Doç. Dr. 15 Dr. Öğr. Üyesi 5 Dr. 2 Toplam 29 Tablo 6 da Dijital Dönüşüm alanında yapılmış olan tezlerin danışman unvanları verilmiştir. En fazla tez danışmanlığını doçent doktor (15 Adet) unvanına sahip öğretim üyeleri yaparken onları sırasıyla profesör doktor (7 Adet), doktor öğretim üyesi (5 adet) ve Doktor (2 Adet) unvanına sahip öğretim elemanlarının takip ettiği görülmektedir. Tablo 7: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yöntem Bakımından Dağılımları Yöntem Tez Sayısı Nitel 29 Toplam 29 Dijital Dönüşüm alanında yapılmış olan tezlerin yöntem bakımından dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 7 de verilmiştir. Yapılan 18 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

araştırma göstermektedir ki, araştırma kapsamındaki tezlerin tümü nitel araştırma yöntemi (29 Adet) kullanılmıştır. Tablo 8: Dijital Dönüşüm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Tür Bakımından Dağılımları Türü Tez Sayısı Yüksek Lisans 27 Doktora 2 Toplam 29 Tablo 8 incelendiğinde, Dijital Dönüşüm alanında yazılan tezlerin çoğunluğunun yüksek lisans olduğu görülmektedir. 2 adet de doktora tezi yazılmıştır. 2. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Çalışma Türkiye de Dijital Dönüşüm konusunda Yüksek Öğretim Kurumu Tez Arşivi'nde yer alan 29 tez üzerinden yürütülmüştür. Araştırma yıl, üniversite, enstitü, anabilim dalı, özgün dil, danışmanın unvanı, yöntem ölçütleri ve tez türü temel alınarak doküman analizine ve sistematik delemeye dayalı, betimsel amaçlı nitel bir araştırma özelliğini taşımaktadır. Türkiye de Dijital Dönüşüm konusunda çalışmalar 2013 yılında başlamış olup ilk doktora tezi 2016 yılında yazılmıştır. Konuyla ilgili genel olarak yüksek lisans tezi yazılmıştır. En fazla tez 2019 yılında yazılmıştır. 2020 yılı henüz bitmediği için yorum dışı bırakılmıştır. Üniversite bazında incelendiğinde en fazla tez Bahçeşehir (4 adet) ve Boğaziçi, İstanbul ve Marmara (3 Adet) Üniversitesinde yazılmıştır. 19

Sosyal Bilimler Enstitüsünde 19, Fen Bilimlerinde 8 adet tez yazılmıştır. Anabilim dalları dikkate alındığında İşletme Anabilim Dalında (7 Adet) ayrıca Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalında ise 5 Adet tez yazıldığı görülmektedir. Çok çeşitli anabilim dalında Dijital Dönüşüm konusunun çalışılmış olması konunun disiplinlerarası bir nitelik taşıdığını da ayrıca göstermektedir. Tezlerin çoğunluğunun profesör ve doçent unvanlı öğretim üyeleri tarafından yönetildiği görülmüştür. Çalışmalarda tümünde nitel yöntemin kullanılmış olduğundan dolayı alanın nitel araştırmalara daha yatkın olduğunu söyleyebiliriz. Sayısal olarak yüksek lisans tezleri fazladır. Sonuç olarak söz konusu çalışmada Dijital Dönüşüm konusunda yapılmış tezlere ilişkin bir sistematik derleme yapılarak ilgili alana dair yaklaşık 7 yıllık dönemin genel bir analizi yapılmaya çalışılmıştır. Çalışma bir başlangıç niteliğinde olup daha sonraki çalışmalara alt yapı oluşturacak niteliktedir. 20 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

KAYNAKÇA Bloomberg, J. (2018). Digitization, digitalization, and digital transformation: confuse them at your peril. Forbes. Retrieved on August, 28, 2019. Brennen, S. and Kreiss, D. (2014), Digitalization and Digitization, Retrieved from http://culturedigitally.org/2014/09/digitalizationand-digitization/ Gartner IT Glossary. https://www.gartner.com/it-glossary/d i-scoop I. Digitization, digitalization and digital transformation: the differences, Retrieved from https://www.i-scoop.eu/digitization -digitalizationdigital-transformation-disruption/ i-scoop II. Moving From Digitization to Digitalization, Retrieved from https://www.i-scoop.eu/information-management/movingdigitizationdigitalization/ Kohont, A. Tılen Gorenšek. International Journal of Euro- Mediterranean Studies. Öztürk, Ö. (2005). Karadeniz: ansiklopedik sözlük (Vol. 1). Heyamola Yayınları. 21

BÖLÜM: 2 ALTERNATİF TURİZM ALANINDAYAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1994-2020 Öğr. Gör. Özhan Nebi SOYSAL Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler MYO, Büro Yönetimi ve Yönetici Asistanlığı, Antalya, TÜRKİYE, soysal@akdeniz.edu.tr 23

GİRİŞ Turizm olayı ve kavramı için çok çeşitli tarifler ortaya konmuştur. Bunlar arasında genel kabul görmüş birkaç tanesi; Turizm kazanç sağlama amacına yönelik olmamak ve sürekli yerleşmemek koşuluyla insanların bir yerlere seyahatleri ve orada konaklamalarından doğan aktivitelerin bütünüdür 11. Uluslararası turizm sözlüğünde ise turizm, zevk için yapılan geziler ve seyahatleri yapmak için gerçekleştirilen insan faaliyetlerinin tümü olarak açıklanmaktadır. Bir başka tanıma göre ise turizm, sürekli yaşanılan yerlerden başka bir yere farklı nedenlerle gerçekleştirilen, bir yıldan kısa bir günden uzun seyahatleri içerir. Yakın zamana kadar bu seyahatler deniz, kum, güneş amacı ile yapılırken; günümüzde alternatif faaliyetler ön plana çıkmaktadır 12. Alternatif turizm kavramı ise, geleneksel turizme yeni bir boyut getirmek amacıyla, yeni turistik ürünlerin bir araya getirilmesi ve turizmde çeşitlilik üzerine ortaya çıkmıştır. Alternatif turizmin ortaya çıkmasındaki temel neden; insanların seyahatler konusunda farklılaşan beklentilerine cevap vermek, ülkelerin turizme kaynak olarak kullanabileceği potansiyelleri daha verimli kullanmalarını sağlayarak sosyal, ekonomik, kültürel kazanımları arttırmaktır 13. 11 Bayer, M. Z., 1992, Turizme Giriş, İşletme Fakültesi Yayın No: 253, İstanbul 12 Albayrak, A., 2013, Alternatif Turizm, Detay Yayıncılık, Ankara 13 Tapkı, S., 2020, Kırsal Yerlerin Gelişimi için Alternatif Turizm Olanakları Üzerine Bir Model Önerisi: Yozgat Örneği, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi 25

Turizmin dünyada gelişen tüm olay ve olumsuz durumlar karşısında en kırılgan sektörlerin başında geldiğinin ifade edilmesi gerekse de alternatif turizm şekilleri ile iyice zenginleşen günümüz turizmi, çok yönlü faaliyet yapısı itibariyle dünyada en hızlı gelişen sektörlerden birisi olma özelliğini artırarak korumaktadır. Bu gelişmenin temelinde, özellikle kalkınmış sanayi toplumlarındaki artan refah düzeyinin, kentlerden ve yarattığı stresten kaçışı hızlandırması, buna paralel olarak gelişip çeşitlenen alternatif turizm çeşitleri ve ulaşım olanakları ile de insanların doğa ile bütünleşme arzularını tatmin etme girişimlerinin çoğalması yatmaktadır. Alternatif turizm, doğadan çevreye zarar vermeden faydalanmayı amaçlayan faaliyetlerden oluşan doğa dostu bir turizmdir. Bu sebeple, doğal ve kültürel değerleri gelecek nesillere aktarması ve çevreye getirdiği avantajları ile alternatif turizm en uygun turizm olarak kabul edilebilir 14. Alternatif turizm, çevreye karşı hassaslığının yanında, kültürel kaynakların korunması, yerel halkın bilinçlendirilmesi ve yaşam kalitesinin artmasına pozitif katkı sağlar. Ayrıca yeni iş sahaları oluşturarak yerelin refah düzeyinin artmasını sağlarken, ülke cari gelirlerine yüksek miktarda olumlu etkide bulunur. Bu özelliği ile ülkemiz ekonomisin en büyük sorunlarında biri olan cari açığın azaltılmasına çare olabilecekken henüz hak ettiği ilgiyi görememiş ve gerekli yatırımı alamamıştır. Üstelik bu pastadan büyük paylar alan 14 Kılıçaslan, C., B. Deniz, T.H. Göktuğ, B. Kara ve E. Kutsal, 2011, Evaluation of tourism alternatives in the national park of Dilek Peninsula Büyük Menderes Delta, Procedia Social and Behavioral Sciences, 270-279. 26 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

birçok ülkeden fazla olan alternatif turizm kaynaklarımızın yeterince değerlendirilememesi, ülkemiz adına ayrıca kaynak israfı olmaktadır. Alternatif turizm çeşitleri olarak; Doğa Temelli Alternatif Turizm: Doğal güzelliği yüksek ve çekiciliği bozulmamış alanlarda yapılan turistik faaliyetler bu kapsamda değerlendirilmektedir. Kamp ve karavan turizmi başta olmak üzere, agro turizm, yayla turizmi, kırsal turizm ve benzeri turistik faaliyetleri içinde barındıran alternatif turizm çeşididir. Ayrıca deniz, akarsu, dağ ve mağara turizmlerinin yapıldığı noktalar, doğal yollardan oluşmuş ve o haliyle korunabilmiş ise, turistik faaliyetin gerçekleştiği yer itibariyle doğa temelli alternatif turizm çeşitleri arasında gösterilmelidir. Kültür Turizmi: Tarihsel süreçte turizm faaliyetini başlatan en önemli etkenlerden birinin merak olduğunu söylemek mümkündür. Bu noktada tüm keşiflerin kaynağı olan merak, turistik ürünlerin keşfinde de başrolde olmuştur. Bu kapsamda yapılan gezilerin ilkel kültür turizmi faaliyeti olarak tanımlamamız yanlış olmaz. Modern bir bakışla ise kültür turizmini, bir bölgede yaşayan bir insan grubuna özgü somut ve soyut özelliklerinin, ziyaretçinin ilgi ve amacına göre gerçek ortamında deneyimlenmesi için yapılan seyahat olarak tanımlamak mümkündür 15. 15 Bahçe, A.S., 2009, Kırsal Gelişimde Kültür Turizmi Modeli, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, Kütahya 27

Sağlık Turizmi: Sağlık hizmetleri genel müdürlüğünce yapılan tanıma göre sağlık turizmi, kısaca bireylerin hem koruyucu hem tedavi edici hem rehabilite edici hem de sağlık geliştirici hizmetleri almak amacı ile yaşadıkları ülke dışında ziyaretleridir 16. Sağlık turizmi her ne kadar uluslararası bir turizm çeşidi olarak tanımlanmış olsa da aynı amaçlarla yurtiçinde yaşanan turizm hareketlerini de bu kapsamda değerlendirmek doğru olacaktır. Sağlık turizmi kendi içinde, tıbbi tedavi hizmetlerinin sağlandığı medikal turizm, yaşlı insanların bakım hizmetlerinin sağlandığı yaşlı turizmi, şifalı sulardan yararlanılan termal turizm, engellilerin tedavi ve tatil ihtiyaçlarının karşılandığı engelli turizmi ve boş zamanı sağlıklı değerlendirmeyi içeren rekreasyonel turizm gibi çeşitlere ayrılmaktadır. Spor Turizmi: TÜRSAB ın spor turizmi raporunda spor turizmi, sportif faaliyetler amacıyla seyahat edenlerin oluşturduğu turizm çeşidi olarak tanımlanıyor. Bazı kesimler spor turizmini sadece aktif olarak spor yapan kişiler kapsamında değerlendirirken, bazıları da yapılan sporu seyretmek için seyahat edenleri de kapsama dahil ediyor 17. Popüler kitle sporların yanında yapılabilmesi için uygun alanların bulunması zorunlu doğa sporlarının varlığı da spor turizmini hızlandıran bir başka nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. Kayak ve 16 https://saglikturizmi.saglik.gov.tr/eklenti/10944/0/02pdf.pdf 17 https://www.tursab.org.tr/apps/oldfiles/dosya/12195/tursab-spor-turizmiraporu_12195_5670173.pdf 28 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

sörf çeşitleri, paraşüt çeşitleri, dalgıçlık, rafting, dağcılık ve avcılık gibi doğa sporlarını, turistik merkeze özgü doğa sporlarına örnek olarak gösterebiliriz. İnanç Turizmi: İnsanların devamlı ikamet ettikleri, çalıştıkları ve her zamanki olağan ihtiyaçlarını karşıladıkları yerlerin dışına, dini inançlarını gerçekleştirmek ve inanç çekim merkezlerini görmek amacıyla yaptıkları turistik amaçlı gezilerin turizm olgusu içerisinde değerlendirilmesi İnanç Turizmi olarak tanımlanabilmektedir. Bir diğer ele alınış şekli ise kutsal yerlerin yerli ve yabancı turistlerce ziyaret edilmesinin turizm olgusu içerisinde değerlendirilmesi şeklinde olup en basit tanımı ile inanç turizmi kutsal yerlere yönelik turizm etkinlikleri olarak tanımlanmaktadır 18. İnsanların dini ihtiyaçlarını gidermek ve ibadet gerçekleştirmek için bir bölgeden diğerine seyahat etmesi, kendi bölgesi bakımından pasif inanç turizmi olarak değerlendirilirken, gidilen bölge açısından aktif inanç turizmi olarak adlandırılmaktadır. Yukarıda açıklanan en önemli alternatif turizm çeşitlerinin yanında 3. yaş turizmi, gençlik turizmi, macera turizmi, gastroturizm gibi gelişmekte olan alternatif turizm çeşitleri olduğunu da belirtmek gerekmektedir. 18 Çakmak, T. F., 2014, İnanç Turizminin Turistik Destinasyon Pazarlamasındaki Yeri ve Önemi: Göbeklitepe Örneği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29

Tez Sayısı Yıllar 1994 1995 1996 1998 2001 2004 2006 2007 2009 2011 2013 2014 2016 2017 2018 2019 2020 Toplam 1. ALTERNATİF TURİZM ALANINDA YAPILMIŞ OLAN TEZLERE YÖNELİK ARAŞTIRMA 1.1. Araştırmanın Bulguları Bu başlık altında araştırmanın temel ve tamamlayıcı sorunsallarına yanıtlamaya yönelik analiz sonuçları yorumlanmıştır. Tablo 1: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yıl Bazında Dağılımları 1 2 1 1 2 3 2 2 2 1 2 1 2 4 1 15 1 43 Tablo 1 incelendiğinde alternatif turizm konusunda en fazla tezin açık arayla 2019 yılında yapıldığı görülmektedir. Yıllar itibariyle bakıldığında genel olarak 2017 yılından sonra artış gözlenmektedir. Alternatif turizm konusu Türkiye de tez literatürüne 1994 yılında girmiştir. 2000 li yıllara kadar fazla çalışılan bir konu olmadığı görülmektedir. Buna rağmen YÖK tez arşivinden alınan bilgilere göre ilk doktora tezi 1995 yılında yazılmıştır. 30 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 2: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Üniversite Bazında Dağılımları Üniversite Tez Sayısı Üniversite Tez Sayısı Abant İzzet Baysal 2 İstanbul Teknik 1 Üniversitesi Üniversitesi Afyon Kocatepe 1 İzmir Kâtip Çelebi 1 Üniversitesi Üniversitesi Akdeniz Üniversitesi 1 Kahramanmaraş Sütçü 1 İmam Üniversitesi Ankara Üniversitesi 1 Karadeniz Teknik 3 Üniversitesi Atatürk Üniversitesi 2 Marmara Üniversitesi 1 Balıkesir Üniversitesi 1 Mersin Üniversitesi 1 Burdur Mehmet Akif 1 Muğla Sıtkı Koçman 1 Ersoy Üniversitesi Üniversitesi Çanakkale 18 Mart 2 Ortadoğu Teknik 2 Üniversitesi Üniversitesi Dokuz Eylül 1 Sakarya Üniversitesi 1 Üniversitesi Düzce Üniversitesi 1 Selçuk Üniversitesi 4 Gazi Üniversitesi 2 Süleyman Demirel 1 Üniversitesi Hasan Kalyoncu 1 Tekirdağ Namık Kemal 1 Üniversitesi Üniversitesi İskenderun Teknik 1 Yıldız Teknik 3 Üniversitesi Üniversitesi İstanbul Üniversitesi 5 TOPLAM 43 Tablo 2 de Alternatif turizm konusunda yapılmış olan tezlerin üniversite bazında dağılımlarına yer verilmiştir. Tabloda görüldüğü üzere en fazla tezin yapıldığı üniversite İstanbul Üniversitesi (5 adet) ve Selçuk Üniversitesi (4 adet) dir. Sıralamayı Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Abant İzzet Baysal 31

Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Gazi Üniversitesi ve Ortadoğu Teknik Üniversitesi izlemektedir. Diğer üniversitelerde birer tez yazılmıştır. Tablo 3: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Enstitü Bazında Dağılımları Enstitü Tez Sayısı Fen Bilimleri 11 Sosyal Bilimler 31 Eğitim Bilimleri 1 Toplam 43 Alternatif turizm alanında yapılmış olan tezlerin enstitü bazında dağılımları Tablo 3 de verilmiştir. En fazla tezin Sosyal Bilimler Enstitüsünce (31 adet) yapıldığı görülmektedir. Bu rakamı sırası ile Fen Bilimleri (11 adet) ve Eğitim Bilimleri (1 Adet), takip etmektedir. Tablo 4: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Anabilim Dalı Bazında Dağılımları Anabilim Dalı Tez Sayısı Anabilim Dalı Tez Sayısı Aile Ekonomisi ve 1 Peyzaj Mimarlığı 5 Beslenme Eğitimi Bölgesel Araştırmalar 1 Siyaset Bilimi ve Kamu 1 Yönetimi Coğrafya 3 Turizm işletmeciliği 20 İşletme 3 Turizm ve Otel 2 İşletmeciliği Mimarlık 5 Yönetim ve 1 Organizasyon Orman Mühendisliği 1 Toplam 43 32 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 4 te Alternatif turizm alanında yapılmış olan tezlerinin anabilim dalına göre dağılımlarına yönelik bulgular verilmiştir. Tablo 4 incelendiğinde en fazla tezin Turizm İşletmeciliği 20 adet, Mimarlık ve Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dallarında 5 er adet ayrıca Coğrafya ve İşletme Anabilim Dallarında da 3 er adet tez yazıldığı görülmektedir. Tablo 5: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Özgün Dilleri Bazında Dağılımları Özgün Dil Tez Sayısı Türkçe 43 İngilizce 0 Toplam 43 Çalışma kapsamındaki tezlerin hepsinin Türkçe (43 adet), olarak yazılmış olduğu Tablo 5 de görülmektedir. Bu durum ülkemizde bu konuda yapılan tez çalışmalarının uluslararası kaynaklar arasına girmelerini engellemektedir. Tablo 6: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Danışman Unvanları Bazında Dağılımları Danışman Ünvanı Tez Sayısı Prof. Dr. 15 Doç. Dr. 15 Dr. Öğr. Üyesi 12 Öğr. Gör. 1 Toplam 43 33

Tablo 6 da Alternatif alanında yapılmış olan tezlerin danışman unvanları verilmiştir. En fazla tez danışmanlıklarını profesör doktor (15 Adet) unvanına sahip öğretim üyeleri ve doçent doktor (15 Adet), unvanına sahip öğretim üyeleri yapmıştır. 12 Adet tez doktor öğretim üyeleri tarafından yürütülürken, 1995 tarihli bir teze öğretim görevlisi danışmanlık yapmıştır. Tablo 7: Alternatif Turizm Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yöntem Bakımından Dağılımları Yöntem Tez Sayısı Nitel 18 Nicel 19 Nitel + Nicel 6 Toplam 43 Alternatif Turizm alanında yapılmış olan tezlerin yöntem bakımından dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 7 de verilmiştir. Yapılan araştırma göstermektedir ki, araştırma kapsamındaki tezlerin büyük bir çoğunluğunda nitel araştırma yöntemi (18Adet) ve nicel araştırma yöntemi (19 Adet) kullanılmıştır. İlgili çalışmalarda hem nitel hem de nicel yöntemin birlikte kullanıldığı tez sayısı ise 6 adettir. 34 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 8: Kültürel Miras Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Tür Bakımından Dağılımları Türü Tez Sayısı Yüksek Lisans 32 Doktora 11 Toplam 43 Tablo 8 incelendiğinde, Kültürel Miras alanında yazılan tezlerin çoğunluğunun yüksek lisans tezi (32 Adet) olduğu görülmektedir. Ayrıca bu konuda 13 adet doktora tezi yazılmıştır. 2. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Turizm en basit hali ile, kişilerin çeşitli sebeplerle ikametgahlarından başka bir yere seyahat ederek, orada geceleme yapması olarak tanımlanabilir. Tanımda geçen çeşitli sebepler vurgusu ise turizmin çok boyutluluğunu ön plana çıkarmaktadır. Turizmin sadece gezmegörme-eğlenme faaliyeti olmadığını gösteren bu boyutlardan biri de Alternatif Turizm olgusudur. Alternatif turizm ise, Türkiye özelinde deniz-kum-güneş turizmi olan geleneksel turizme yeni bir boyut katmak ve çeşitlendirmek üzere yapılan tüm turizm faaliyetlerini kapsayan genel bir kavram olarak kullanılmaktadır. Alternatif turizm Türkiye de, başta turizm işletmeciliği, coğrafya, tarih, mimarlık, ormancılık ve orman mühendisliği, peyzaj mimarlığı gibi çeşitli bilim dallarıyla ilişkilendirilmiş ve çok boyutlu olarak araştırılmıştır. Buna rağmen literatüre baktığımızda alternatif turizm ile ilgili çok fazla çalışma yapılmamış olup konunun önemi son 35

yıllarda kavranmaya başlanmıştır. Bu araştırma, Türkiye de Alternatif Turizm konusunda yazılmış olan yüksek lisans ve doktora tezlerinin sistematik derlemesidir. Çalışmada alternatif turizm konusunda Yüksek Öğretim Kurumu Tez Arşivi'nde yer alan 43 tez incelenmiştir. Çalışma, yıl, üniversite, enstitü, anabilim dalı, özgün dil, danışman unvanı, konu, yöntem ölçütleri temel alınarak doküman analizine ve sistematik derlemeye dayalı, betimsel amaçlı nitel bir araştırma özelliğini taşımaktadır. Sonuç olarak çalışma sonucunda elde edilen bulgular ile alternatif turizm konusunda yapılan çalışmaların kapsamlı olarak değerlendirilmesi bakımından ilgili alan yazına katkı sağlayacağı ve bu yöndeki boşluğu dolduracağı düşünülmektedir. 36 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

KAYNAKÇA Albayrak, A., 2013, Alternatif Turizm, Detay Yayıncılık, Ankara. Bahçe, A.S., 2009, Kırsal Gelişimde Kültür Turizmi Modeli, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25, Kütahya. Bayer, M. Z., 1992, Turizme Giriş, İşletme Fakültesi Yayın No: 253, İstanbul. Creswell, J. W. (2007). Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches, Thousand Oaks, Sage Publications, California. Çakmak, T. F., 2014, İnanç Turizminin Turistik Destinasyon Pazarlamasındaki Yeri ve Önemi: Göbeklitepe Örneği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. https://saglikturizmi.saglik.gov.tr/eklenti/10944/0/02pdf.pdf, erişim: 15.10.2020. https://www.tursab.org.tr/apps/oldfiles/dosya/12195/tursab-sporturizmi-raporu_12195_5670173.pdf, erişim: 15.10.2020. Kılıçaslan, C., B. Deniz, T.H. Göktuğ, B. Kara ve E. Kutsal, 2011, Evaluation of tourism alternatives in the national park of Dilek Peninsula Büyük Menderes Delta, Procedia Social and Behavioral Sciences, 270-279.Üsdiken B. ve Pasadeos, Y. (1993). "Türkiye'de Örgütler ve Yönetim Yazını", Amme İdaresi Dergisi, 26 (2), s. 73-98. Silverman, D. (2005). Doing Qualitative Research. Sage Publications, London. 37

Tapkı, S., 2020, Kırsal Yerlerin Gelişimi için Alternatif Turizm Olanakları Üzerine Bir Model Önerisi: Yozgat Örneği, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul. Üsdiken B. ve Pasadeos, Y. (1993). "Türkiye'de Örgütler ve Yönetim Yazını", Amme İdaresi Dergisi, 26 (2), s. 73-98. Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2011). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Seçkin Yayıncılık, Ankara. 38 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

BÖLÜM: 3 SAĞLIK İLETİŞİM ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2001-2020 Öğr. Gör. Dr. Yasemin BİLİŞLİ Akdeniz Üniversitesi, SBMYO, Ç.M.H. Antalya, Türkiye. yasemin@akdeniz.edu.tr 39

GİRİŞ Bu araştırmanın amacı, Türkiye bağlamında sağlık iletişimi alanında yapılmış tezlere sistematik bir derleme yaparak genel bir çerçeve sunmaktır. Bu amaç doğrultusunda Türkiye'de sağlık iletişimi alanında yapılmış tezlerin yıl, tez türü, üniversite, enstitü, anabilim dalı, kullandığı dil, danışman unvanı ve yöntem kriterleri bakımından dağılımı nasıldır?" sorunsalına yanıt aranmaktadır. Cevaplanması hedeflenen alt sorunsallar: 1) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin yıl bazında dağılımları nasıldır? 2) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin türlerine göre dağılımı nasıldır? 3) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin üniversite bazında dağılımları nasıldır? 4) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin enstitü bazında dağılımları nasıldır? 5) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin anabilim dalı bazında dağılımları nasıldır? 6) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin kullandığı dil bakımından dağılımları nasıldır? 7) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin danışmanın unvanları bakımından dağılımları nasıldır? 8) Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerde kullanılan yöntem bakımından dağılımları nasıldır? Çalışmanın evrenini, incelemenin amacı dâhilinde uygunluk kriterleri (Creswell, 2007) göz önünde bulundurularak Yüksek Öğretim Kurumu Tez Arşivi'nde sağlık iletişimi alanında yapılmış tezler oluşturmaktadır. Çalışmanın örneklemini ise araştırma sorusunun yanıtlanmasında yeterli olacağı düşünülen erişime açık olan tezler oluşturmaktadır. Bu nedenle örnekleme yöntemlerinden amaçlı örnekleme dayalı ölçüt örnekleme kullanılmıştır. Çalışmada nitel araştırma desenlerinden 41

sistematik derleme kullanılmıştır. Ancak çalışmada niteliksel olarak toplanan veriler değerlendirilirken sayısal ifadeler aracılığı ile niceliksel olarak sunulmuştur. Bu noktada ise tanımlayıcı istatistik ve grafiklerle sunuş gerçekleştirilecektir. Araştırma sonucunda elde edilen bulgular ile sağlık iletişimi alanında yapılan tez çalışmaları ayrıntılı olarak değerlendirmesi bakımından ilgili alanyazına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) sağlığı sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı durumu değil, bunun yanında bireyin ruhsal, fiziksel ve sosyal olarak da tam bir iyilik halinde olması olarak tanımlamıştır (https://www.who.int/about/who-we-are/constitution). Bu tanım sağlığın sadece tıbbi boyutunun değil aynı zamanda sosyal boyutunun da önemine dikkat çekmektedir. Bu tanımda birey, psikolojik, bedensel ve sosyal nitelikleriyle bir bütün olarak değerlendirilmektedir. Ancak 1986 yılında DSÖ, tanımdaki birtakım eksiklikler neticesinde, sağlık konusundaki sorumluluğu, sağlık sektörünün sorumluluğundan çıkararak, sağlık için ön koşullar ve sağlığı geliştirme amaçlı politik araçları belirlemiştir. Bununla birlikte hastalık riskleriyle başa çıkmada bireysel bilincin güçlendirilmesi ve sosyal çevrenin sağlığa uygun hale getirilmesi olarak oluşturulması yönünde karar alınmıştır. Burada bireysel bilincin geliştirilmesi kısmı büyük ölçüde sağlık iletişimini içermektedir. Bireylerin sağlık sorunlarıyla ilgili bilinç düzeyi arttıkça, sağlığa ilişkin risklerle başa çıkma durumu da yükselmektedir (Okay, 2009: 13-14). 42 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Sağlık tanımının sosyal boyutu iletişim alanında da kendine geniş çaplı yer ve uygulama alanı bulmaktadır. Yeni bir kavram olan sağlık iletişimi, birçok disiplinin katkısı ile günden güne gelişerek toplum yararı için kullanılmaktadır. Sağlık iletişimi, sağlık sorunlarıyla mücadeleyi hedefleyen çalışmalarda ve sağlığın geliştirilmesiyle ilgili alanlarda önemli katkılar sağlamaktadır. Sağlık iletişiminin ilgi alanı; bireylerin sağlığı, yaşam kalitelerinin iyileştirilmesi, ulusal ve evrensel sağlık programlarının hazırlanması gibi birçok konuyu kapsamaktadır. Bu doğrultuda sağlık iletişimi hem kişilerarası iletişim düzeyinde hem de kitle iletişimi düzeyinde ele alabileceğimiz bir konudur. Sağlık iletişimi, sağlık hizmetlerinin tanınması, bireylerin sağlıkla ilgili doğru bilgilerle bilgilendirilmesinin sağlanması, sağlık tutumlarının değiştirilmesi, sağlık davranışlarının geliştirilmesi hedeflerini içermektedir (Çınarlı, 2008: 45). Sağlık iletişimi alanında yapılan çalışmalarda temelde aşağıdaki konulara odaklanılmaktadır (Wright, vd., 2013). - Sağlık konusundaki kavramlara ve mesajlara karşı bireylerin duyguları, tutumları ve inançları - Hasta ile sağlık profesyonelleri arasındaki iletişim - Sağlık kurumlarındaki yönetici ile çalışanlar arasındaki iletişim - Sağlık ve hastalık konusunda anlayış ve inançların farklı kültürlerdeki durumu - Bireylerin sağlık davranışlarında değişiklik sağlamak amacıyla sağlık kampanyalarının geliştirilmesi 43

- Sağlık ile ilgili spesifik konuları anlamada kitle iletişim araçlarının rolü - Sağlık bilgisinin dağıtılması, benzer sağlık problemini yaşayan bireylerin iletişim kurması ve hastalarla iletişimin güçlendirilmesinde iletişim teknolojilerinin rolü Sağlık iletişimin temel amacı, toplumun tamamına; özellikle de sağlık konusunda dezavantajlı kesimlere ulaşarak halk sağlığının gelişmesi için yapılması gerekenlerin kabulünü sağlayarak uygulanmasına katkıda bulunmaktır. Bu bağlamda sağlık iletişimi alanında yapılan çalışmalar halk sağlığına vereceği katkılardan dolayı da oldukça değerlidir. 1. SAĞLIK İLETİŞİM ALANINDA YAPILMIŞ OLAN TEZLERE YÖNELİK ARAŞTIRMA 1.1. Araştırma Bulguları Bu başlıkta araştırmanın temel ve tamamlayıcı sorunsallarının yanıtlarına ilişkin analiz sonuçları tablolar ve açıklamaları ile ayrıntılı bir şekilde verilecektir. 44 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Toplam Doktora Tez türü Tıpta Uzmanlık Yüksek Lisans 2001 2004 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 TOPLAM Tablo 1: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerin Yıl Bazında ve Türlerine Göre Dağılımlarına Yönelik Bulgular YILLAR 1-2 3 1 2-11 6 9 6 6 7 1 55 2 2 1-3 1 4 4 3 1 3-4 1-25 1 1 2 6 2 6 4 14 7 14 6 10 8 1 82 Araştırmaya dâhil edilen tezlerin yıllara ve tez türüne göre dağılımları Tablo 1 de verildiği gibidir. İlgili tablo incelendiğinde sağlık iletişimi alanında yapılan tezlerin 55 âdetini yüksek lisans, 2 adetini tıpta uzmanlık ve 25 adetini de doktora tezi oluşturmaktadır. Çalışmalar 2001 yılında 1 adet tez ile başlamasına rağmen 2002, 2003 yıllarında bu alanda herhangi bir çalışma yapılmadığı, 2004 yılında da bir adet 45

tez yapılmasının ardından 2005, 2006, 2007 yıllarında da yine çalışma yapılmadığı görülmektedir. En fazla tezin ise 2014 ve 2016 yıllarında (14 er adet) olduğu görülmektedir. Ayrıca 2004ve 2020 yılında 1adet, 2008 ve 2011 yıllarında 2 adet, 2013 yılında 4 adet, 2010, 2012 ve 2017 yıllarında 6 adet, 2015 yılında 7 adet,2019 yılında 8 adet ve 2018yılında 10 adet tezinin yapıldığı görülmektedir. Tablonun geneli değerlendirildiğinde; sağlık iletişimi alanındaki tez çalışmalarının çoğunluğunu yüksek lisans tezi oluşturmakta iken tıpta uzmanlık alanında da 2 adet tez olduğu görülmektedir. Öte yandan sağlık iletişimi alanındaki tez çalışmaları her ne kadar 2001 yılında yapılmaya başlanmış olsa da 2010 yılından itibaren ivme kazanmıştır. Şekil 1:Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerinin Yıl Bazında ve Türlerine Göre Dağılımlarına Yönelik Bulgular 46 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tez Sayısı (Adet) Tez Sayısı (Adet) Tablo 2: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Üniversite Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Üniversite Adı Üniversite Adı Sakarya Üniversitesi 1 Celal Bayar Üniversitesi 1 Beykent Üniversitesi 12 Gazi Üniversitesi 4 Okan Üniversitesi 1 Marmara Üniversitesi 6 Avrasya Üniversitesi 1 Ankara Üniversitesi 3 Hacettepe Üniversitesi 2 Anadolu Üniversitesi 4 Süleyman Demirel Üniversitesi 3 Yeditepe Üniversitesi 1 Ufuk Üniversitesi 1 Koç Üniversitesi 1 İstanbul Aydın Üniversitesi 1 Atılım Üniversitesi 1 Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi 2 Erciyes Üniversitesi 1 Selçuk Üniversitesi 6 Kadir Has Üniversitesi 1 Galatasaray Üniversitesi 2 Acıbadem Üniversitesi 1 Ege Üniversitesi 4 Cumhuriyet Üniversitesi 1 İstanbul Üniversitesi 11 Al Farabi Kazak Üniversitesi 1 Gaziantep Üniversitesi 1 Maltepe Üniversitesi 2 İnönü Üniversitesi 3 İstanbul Medipol Üniversitesi 1 Fırat Üniversitesi 1 Kocaeli Üniversitesi 1 Toplam 82 Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin üniversite bazında dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 2 de verilmiştir. Tabloda görüldüğü üzere en fazla tezin yapıldığı üniversite Beykent Üniversitesi (12 adet) olurken, 11 adet tez ile İstanbul Üniversitesi 2. sırada yer almaktadır. Selçuk ve Marmara Üniversitesi nde 6 adet, 47

Anadolu, Gazi ve Ege Üniversitesi nde 4 er adet, Ankara, İnönü ve Süleyman Demirel Üniversitesi nde 3 er adet, Maltepe, Galatasaray, Hacettepe Üniversitesi nde ise 2 şer adet tez yapıldığı görülmektedir. Öte yandan Sakarya, Okan, Avrasya, Ufuk, İstanbul Aydın, Gaziantep, Celal Bayar, Yeditepe, Kocaeli, Fırat, İstanbul Medipol, Koç, Atılım, Erciyes, Kadir Has, Acıbadem, Cumhuriyet ve Al Farabi Kazak Üniversitesi nde de 1 er adet tez yapıldığı tespit edilmiştir. Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerin enstitü bazında dağılımları (Tablo 3) incelendiğinde en fazla tezin Sosyal Bilimler Enstitüsünce (69adet) yapıldığı görülmektedir. Bunu sırası ile Sağlık Bilimleri Enstitüsü (10 adet), Tıp Fakültesi (2 şer adet) ve Yurt Dışı Enstitüsü (1 adet) takip etmektedir. Tablo 3: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerinin Enstitü Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Enstitü Adı Tez Sayıları Sosyal Bilimler Enstitüsü 69 Sağlık Bilimleri Enstitüsü 10 Tıp Fakültesi 2 Yurtdışı Enstitü 1 Toplam 82 48 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 4: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerin Anabilim Dalı Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Tez Anabilim Dalları Sayıları Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalı 19 İşletme Yönetimi Anabilim Dalı 10 Gazetecilik Anabilim Dalı 9 Sağlık Yönetimi Anabilim Dalı 10 İşletme Anabilim Dalı 5 İletişim Anabilim Dalı 7 Halk Sağlığı Anabilim Dalı 3 Basın ve Yayın Anabilim Dalı 2 Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı 2 Psikoloji Anabilim Dalı 1 Stratejik İletişim Yönetimi Anabilim Dalı 1 Kurumsal İletişim ve Halkla İlişkiler Yönetimi Anabilim Dalı 1 Yönetim Bilimleri Anabilim Dalı 1 Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı 1 Sağlık Kurumları İşletmeciliği Anabilim Dalı 1 İletişim ve Toplumsal Dönüşüm Anabilim Dalı 1 Sağlık Hizmetleri İletişim Anabilim Dalı 1 İletişim ve Tasarım Anasanat Dalı 1 İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı 1 Aile Hekimliği Anabilim Dalı 1 Antropoloji Anabilim Dalı 1 Reklamcılık ve Halkla İlişkiler Anabilim Dalı 1 Hemşirelik Anabilim Dalı 1 TOPLAM 81 Yukarıda yer alan Tablo 4 te Sağlık İletişim alanında yapılmış tezlerinin anabilim dalı bazında dağılımları incelendiğinde en fazla tezin Halkla İlişkiler ve Tanıtım Anabilim Dalınca (19 adet) yapıldığı 49

ve 82 tezden 10 ununişletme Yönetimi Anabilim Dalınca yapıldığı görülmektedir. Ayrıca Gazetecilik Anabilim Dalı ve Sağlık Yönetimi Anabilim dallarında da 9 ar adet tez yapılmış olmakla birlikte, İletişim Anabilim Dalı nda 7 adet, İşletme Anabilim Dalı nda 5 adet ve Halk Sağlığı Anabilim Dalı nda 3 adet tez yapılmıştır. Öte yandan, Psikoloji, Stratejik İletişim Yönetimi, Kurumsal İletişim ve Halkla İlişkiler Yönetimi, Yönetim Bilimleri, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon, Sağlık Kurumları İşletmeciliği, İletişim ve Toplumsal Dönüşüm, Sağlık Hizmetleri İletişim, İletişim ve Tasarım, İç Hastalıkları Hemşireliği, Aile Hekimliği, Antropoloji, Hemşirelik ve Reklamcılık ve Halkla İlişkiler Anabilim Dallarında da 1 er adet sağlık iletişimi alanında tez yapıldığı ve inceleme kapsamındaki 1 tezin ise bağlı olduğu anabilim dalının belirtilmemiş olduğu tespit edilmiştir. Takip eden tabloda (Tablo 5) görüldüğü gibi inceleme kapsamındaki tezlerinin büyük bir bölümü anadil olan Türkçe (80 adet) olarak yazılmış olup, 2 adet tez de İngilizce olarak yazılmıştır. Tablo 5: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerinin Özgün Dilleri Bakımından Dağılımlarına Yönelik Bulgular Özgün Dil Tez Sayıları Türkçe 80 İngilizce 2 Toplam 82 50 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Sağlık İletişimi alanında yapılmış tezlerinin danışman unvanları bazında dağılımları Tablo 6 da sunulduğu şekildedir. Tablo 6 incelendiğinde tez danışmanlığının en fazla profesör doktor (44 adet) unvanına sahip hocalar tarafından yapılırken, ardından sırasıyla doçent doktor (23 adet), yardımcı doçent doktor (yeni düzenleme ile doktor öğretim üyesi olan hocalar -13 adet) ve Öğr. Gör. Dr. (2 adet) unvanına sahip hocaların takip ettiği görülmektedir. Tablo 6: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerin Danışman Unvanları Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Danışmanın Ünvanı Tez Sayıları Prof. Dr. 44 Doç Dr. 23 Yrd. Doç. Dr. (Dr. Öğr. Üyesi) 13 Öğr. Gör. Dr. 2 Toplam 82 Aşağıda yer alan tabloda (Tablo 7) sağlık iletişimi alanında yapılmış olan tezlerin kullandığı yöntem bakımından dağılımları görülmektedir. Araştırmada, sağlık iletişimi alanındaki tezlerde büyük orandanicel araştırma yöntemi (63 adet) kullanılırken, 15adet nitel yöntem kullanıldığı tespit edilmiştir. Nitel ve nicel yöntemin birlikte kullanıldığı tez sayısı ise 4 adettir. 51

Tablo 7: Sağlık İletişimi Alanında Yapılmış Tezlerin Yöntem Bakımından Dağılımlarına Yönelik Bulgular Araştırma Yöntemi Tez Sayıları (Adet) Nicel 63 Nitel 15 Nicel+Nitel 4 Toplam 82 2. DEĞERLENDİRME Çalışma Türkiye bağlamında sağlık iletişimi alanında yapılmış olan tezlerin sistematik derlemesini görünür kılmak amacıyla tasarlanmıştır. Araştırma Yüksek Öğretim Kurumu Tez Arşivi'nde Sağlık İletişimi arama terimi ile elde edilen verilerden erişim izni bulunan 82 tez üzerinde yürütülmüştür. Çalışma yıl, tez türü, üniversite, enstitü, anabilim dalı, kullanılan dil, danışman unvanı ve yöntem kriterleri temel alınarak doküman analizine ve sistematik derlemeye dayalı olarak yapılmış betimsel amaçlı nitel bir araştırmadır. Çalışmanın sonucunda araştırmaya dâhil olma kriterleri içinde yer alan sağlık iletişimi alanında yapılmış olan82 adet tez değerlendirildiğinde bu alanda yapılan tezlerin 2001 yılında başladığı ancak 2010 yılından sonra artışa geçtiği söylenebilir. En fazla tezin ise 2014 ve 2016 yıllarında (14 er adet) yapıldığı görülmektedir. Üniversiteler arasındaki sıralamada ise, bu konuda yapılan tezlerin en fazla Beykent Üniversitesi nde (12 adet), 2. sırada 11 adet tez ile İstanbul Üniversitesi nde ve 6 adet tez ile 3. sırada Marmara ve Selçuk Üniversitesi nin yer aldığı tespit edilmiştir. İlgili tez çalışmalarının en fazla Sosyal Bilimler Enstitüsüne (69 adet) ve Halkla İlişkiler ve 52 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tanıtım Anabilim Dalı (19 adet) bağlı olarak yayımlandığı görülmektedir. Yapılan araştırmada tezlerin özgün dilinin ağırlıklı olarak Türkçe (80 adet) yayımlandığı, Profesör Doktor unvanına sahip hocalarca (44 adet) danışmanlık yapıldığı ve ağırlıklı olarak nicel araştırma yönteminin (63 adet) kullanıldığı tespit edilmiştir. Sonuç olarak ilgili çalışmada sağlık iletişimi alanında yapılmış tezlere yönelik yapılan sistematik derleme ile son 19 yıllık dönemin genel bir çerçevesi sunulmaya çalışılmıştır. 53

KAYNAKÇA Burns, N., ve Grove, S. K. (2007). Understanding nursing research: Building an evidence-based practice. (4th ed., pp. 134-163). China: Saunders. Centre for Reviews and Dissemination. (2008). Systematic reviews: CRD s guidance for undertaking reviews in health care. University of York, 2008 Published by CRD, Üniversity of York: York Publishing Services Ltd, ISBN 978-1-900640-47-3. Creswell, J. W. (2007). Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches, Thousand Oaks, Sage Publications, California. Çınarlı, İ. (2008). Sağlık iletişimi ve medya, Ankara: Nobel Yayınları. Karaçam, Z. (2014). Sistematik derleme metodolojisi: Sistematik derleme hazırlamak için bir rehber. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi, 6(1). Okay, A. (2009). Sağlık İletişimi, MediaCat, İstanbul. Üsdiken, B. ve Pasadeos, Y. (1993). "Türkiye'de Örgütler ve Yönetim Yazını", Amme İdaresi Dergisi, 26 (2), s. 73-98. Wright, K. B., Sparks, L. & O Hair, H. D. (2013). Health Communication in the 21st Cebtury.UK: Wiley-Blackwell. İnternet Kaynakları https://www.who.int/about/who-we-are/constitution (Erişim tarihi: 22.0.2019). 54 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

BÖLÜM: 4 DİJİTAL DİPLOMASİ ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 2015-2020 Esra KARLIOVA SOYSAL Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler ABD, Avrupa Birliği Çalışmaları, Doktora Öğrencisi Orcid No: 0000-0003-3558-3835 Antalya, Türkiye esrakarliova@gmail.com 55

GİRİŞ Yüzyıllardır uluslararası ilişkiler alanında önemli bir yere sahip olan diplomasi, her zaman çağın gerektirdiği değişimlere uyum sağlamayı başarmıştır. Son yıllarda da dijital diplomasi kavramının popüler bir terim haline gelmesi ile birlikte birçok yazar, araştırmacı ve akademisyen hükümetlerin ve uluslararası kuruluşların dış politikadaki stratejik hedeflerine ulaşmak amacıyla başta internet ve sosyal medya olmak üzere teknolojiyi nasıl kullandıklarını araştırmak için çeşitli çalışmalar yapmaya başlamıştır. Bu kapsamda öncelikle diplomasi sözcüğünü anlamak, konunun kavramsal çerçevesinin oluşturulması açısından önem arz etmektedir. Etimolojik bakımdan oldukça eski olan diplomasi sözcüğünün kökeni 18. yüzyıl Eski Yunan kaynaklarına kadar uzanmaktadır. İkiye katlamak anlamı taşıyan diploma sözcüğünden türeyen diplomasi, bu dönemde devletlerarasındaki sözleşmelerin kayıtlarını tutan, bu anlaşmaları inceleyen bilim dalı haline gelmiş; nihayetinde ise bugünkü anlamında kullanılmaya başlanmıştır (Tuncer, 2005: 13). En genel haliyle diplomasiyi bir dış politika aracı olarak tanımlanmak mümkündür. Tanım geniş anlamda ele alındığında, devletlerin dış ilişkilerinin bütününü temsil ederken; dar anlamda ise bir devletin ilgili konularda düşünce ve görüşlerinin doğrudan başka bir devletin ya da devletlerin karar vericisine ilettiği süreçtir (Sönmezoğlu, 2000: 244). Dijital diplomasi ise, küreselleşme ve beraberinde yaşanan internet devrimi ile hükümetlerin geleneksel tek yönlü iletişim stillerini gözden geçirerek diplomasi sürecine dijital araçları dahil etmesi ile ortaya 57

çıkan bir kavramdır. Bu süreçte hükümetlerin dünya çapında vatandaşlar ile iletişim kurmak ve açık bir diyalog inşa etmeleri beklentisi ortaya çıkarken, hükümetler sosyal medyayı benimseyip önemini her geçen gün daha iyi kavramaya başlamıştır. Aslında sosyal medya sadece yeni kitlelere ulaşmak için bir fırsat değil ve aynı zamanda hedeflenen mesajları yaymak, dünya çapında hükümetler ve vatandaşlar arasında karşılıklı anlayışı artırma yeteneğini geliştiren bir fenomen haline gelmiştir. Dijital diplomasi bu yönüyle ele alındığında kamu diplomasisi çalışmalarının üzerinde bir kavramsallaştırma disiplini oluştuğu ifade edilebilir. Kamu diplomasisini bir karşılıklı dayanışma aracı olarak tanımlamak mümkündür. Yani, A nın başarısı B nin düşündükleri ve yaptıklarına bağlıdır. B nin düşünce ve hareketleri ise A nın davranışlarından B nin bu davranışlara ilişkin beklenti ve yorumlama becerisi dahilinde etkilenir (Gregory, 2011: 355). İşte bu noktada, iletişim kurmayı sağlayacak ve kurulan ilişkiyi derinleştirecek yeni araçlara ihtiyaç duyulurken teknolojik gelişmeler ve küreselleşme süreci diplomasinin yönünü dijital alana çevirmesine neden olmuştur. 1980 lerden sonra enformasyonelleşmeyi kapitalist üretim biçiminin yeniden yapılandırılmasının sebebi olarak kabul eden Castells e göre bu süreçte iletişim teknolojileri büyük öneme sahiptir. Yeni kapitalizmin temel unsurlarından biri olan enformasyon davranışı yeni bir toplum yaratmış bu toplumun en belirgin unsurlarından biri de ağ mantığı olmuştur (Castells ten akt. Tutal Cheviron, 2014: 58). Dijital diplomasi alanında kapsamlı çalışmalar yapan Marcus Holmes ise 58 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

(2015: 13) dijital diplomasiyi bir değişim yönetimi olarak tanımlamakta ve dijital diplomasinin, hükümetlerin diplomasi süreçlerine teknolojiyi dahil etmelerinden fazlası olduğunu ileri sürmektedir. Genel anlamda diplomasinin dijital diplomasiye dönüşümü diyalog ve katılım için destekleyici ortamlar yaratan internet ve sosyal medya gibi yeni bilgi teknolojileri ile daha da hızlı bir hale gelmiştir. Dünyanın gittikçe daha fazla bölgesine ulaşan internet ağı ve sosyal medya gibi açıkça iletişime odaklanan çevrimiçi araçlar sayesinde hükümetler diğer ülkelerin vatandaşları ile daha kolay etkileşim kurabilmektedir. Ancak, dijital diplomasinin kendi başına bir amaç olmadığını, daha ziyade dış politikada hedef kitleyi bilgilendirmek ve dış politikaya hizmet etmek için bir araç olduğunu hatırlamak önemlidir. Bu kapsamda dijital diplomasi ve internet faaliyetleri bir bütün olarak, bir devletin dış politika pozisyonlarının yerli ve yabancı izleyicilere yansıtılmasına büyük ölçüde yardımcı olabilmektedir. Yüzyıllarca kapalı kapılar ardından çalışan bir sistemin, 140'tan az karakterle dış politika hakkında tweet atma, Facebook'ta soruları yanıtlama veya YouTube kullanarak yönetilmesi yeni bir yöntem, ancak içinde bulunulan çağda hükümetler için bir gereklilik haline gelmiştir. Çevrimiçi dünyadaki vatandaşlardan bilgi toplamak, fikirleri tartışmak, ilişki kurmak diplomatlar için görevlerini etkili bir şekilde yerine getirebilmelerini sağlamak adına önem taşımaktadır. Buradaki asıl mesele diplomatların ya da dış politikada etkin olan aktörlerin iletişim teknolojilerini kullanabilmelerinden öte, stratejik ve proaktif 59

ilişki kurma noktasında dijital araçları ne kadar etkin kullandıkları ve/veya bu araçlara hangi işlevselliği kazandırdıklarıdır. Yani, yeni medyanın hangi amaçla ve nasıl kullanıldığı önemlidir. Yeni medya teknolojilerinin uzak algısını ortadan kaldırması ulaşılması zor olan hedef kitleleri de yakınlaştırmıştır. Örneğin İsrail devlet politikasında önemli yeri olan ABD kamuoyu yeni iletişim teknolojileri ile daha kolay ulaşılabilir ve etkilenebilir hale gelmiştir. Öyle ki 2019 yılında New York Times da yayınlanan bir makalede Natenyahu nun son 30 yılda Amerikan medyasında sayısız kez göründüğüve en önemlisi bu süre boyunca ABD kamuoyunu İran daki rejime karşı etkilediğini belirtmiştir. İşte bu noktada artık yeni medya teknolojilerinin söz konusu hedef kitleye yönelik önemli ve etkin bir araç haline geldiğini belirtmek yanlış bir ifade olmayacaktır. Diğer taraftan, egemenlik konusunda tartışmaların yaşandığı coğrafyalarda dijital alanda tanınmak son derece önemli bir hale gelmiştir. Konuyla ilgili en güncel gelişmelerden biri olan Kosova ve Facebook örneğinin yanı sıra, benzer bir durum da tartışmalı Filistin topraklarında da geçerlidir. Google tarafından Filistin toprakları ifadesinin Filistin olarak değiştirmesi İsrail Dış İşleri Bakanlığı nın tepkisini çekmiştir. Çünkü aslında diplomatik tanınma, çok uluslu şirketler veya finansal aktörler gibi diğer etkili uluslararası kuruluşlarca değil, devlet süjesi tarafından verilen uluslararası arenaya genel kabul görme durumudur. 60 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

1. DİJİTAL DİPLOMASİ ALANINDA YAPILMIŞ OLAN TEZLERE YÖNELİK ARAŞTIRMA 1.1. Araştırma Bulguları Amacı kapsamında araştırmanın evrenini Türkiye Yüksek Öğrenim Kurumu çatısı altında bulunan Tez Merkezi nde kayıtlı dijital diplomasi alanında yayınlanan tezler oluşturmaktadır. Söz konusu tarama yapılırken dijital diplomasi anahtar kavramı kullanılmıştır. Bu kapsamda, dijital diploması başlık, konu ve özet taramalarının sonucunda ilki 2015 yılında olmak üzere toplamda 6 tez çalışmasına ulaşılmıştır. Araştırma kapsamına 2020 yılı içinde yayınlanan 1 adet tez de dahil edilmiş olup, 20.10.2020 tarihinden itibaren sisteme eklenen tezler kapsam dışı bırakılmıştır. Çalışmanın evreninin tamamı ulaşılabilir olduğundan örnekleme 6 tez de dahil edilmiş ve derinlemesine bir inceleme gerçekleştirilmiştir. Tablo 1: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yıl Bazında Dağılımları Yıllar 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Toplam Tez Sayısı 2 2 0 0 1 1 6 Tablo 1 incelendiğinde dijital diplomasi alanında ilk tezin 2015 yılında yayınlandığı ortaya çıkmaktadır. Alanda en fazla hazırlanan tez ise 2015 ve 2016 yıllarında olup 2017 ve 2018 yıllarında konuya ilişkin hiç tez çalışmasının yayınlanmadığı görülmektedir. Takip eden yıllar 2019 ve 2020 yıllarında ise birer tez yayınlanmıştır. 61

Tablo 2: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Üniversite Bazında Dağılımları Üniversite Tez Sayısı Marmara Üniversitesi 1 Selçuk Üniversitesi 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 1 Galatasaray Üniversitesi 1 Maltepe Üniversitesi 1 Ufuk Üniversitesi 1 Toplam 6 Dijital diplomasi alanında yayınlanmış tezlerin üniversite bazında dağılımlarına Tablo 2 de yer verilmiştir. Bu kapsamda, tabloda yer alan üniversitelerin her birinde birer adet tez çalışması yapılmış olduğu ortaya çıkmaktadır. Tablo 3: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Enstitü Bazında Dağılımları Enstitü Tez Sayısı Sosyal Bilimler Enstitüsü 6 Toplam 6 Tablo 3 te dijital diplomasi alanında hazırlanan tezlerin enstitü bazında dağılımları incelenmiş olup tezlerin tamamının Sosyal Bilimler Enstitüsü kapsamında olduğu tespit edilmiştir. 62 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 4: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Anabilim Dalı Bazında Dağılımları Anabilim Dalı Tez Sayısı Gazetecilik A.B.D. 1 Uluslararası İlişkiler A.B.D. 2 Radyo, Televizyon ve Sinema A.B.D. 1 Halkla İlişkiler ve Tanıtım 1 Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler A.B.D. 1 Toplam 6 Tablo 4, bu alanda yayınlanan tezlerin anabilim dalı bazında dağılımlarını vermektedir. Bu kapsamda, Uluslararası İlişkiler A.B.D. nda 2 adet tez yayınlanmış iken aynı zamanda Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler A.B.D. nda 1 adet tez yayınlanmıştır. Geri kalan 3 tezin ise Gazetecilik 1; Radyo, Televizyon ve Sinema 1; Halkla İlişkiler ve Tanıtım 1 olacak şekilde yayınlandığı tespit edilmiştir. Tablo 5: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Özgün Dilleri Bazında Dağılımları Dil Tez Sayısı Türkçe 6 Toplam 6 Tablo 5, dijital diplomasi alanında hazırlanan tezlerin tamamının Türkçe dilinde hazırlandığını göstermektedir. 63

Tablo 6: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Danışman Unvanları Bazında Dağılımları Danışman Unvanı Tez Sayısı Prof. Dr. 2 Doç. Dr. 2 Dr. Öğr. Üyesi 3 Toplam 7 Tablo 6 incelendiğinde, 6 tezin bir tanesinde 2 danışman olması dolayısı ile toplamda 7 adet danışman tarafından takip edildiği ortaya çıkmaktadır. Bu kapsamda Prof. Dr. unvanına sahip 2, Doç. Dr. unvanına sahip 2 ve Dr. Öğr. Üyesi unvanına sahip 3 danışman olduğu tespit edilmiştir. Tablo 7: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yöntem Bakımından Dağılımları Yöntem Tez Sayısı Nitel 3 Nitel + Nicel 3 Toplam 6 Tablo 7, dijital diplomasi alanında yapılan tezlerde kullanılan araştırma yöntemlerini göstermektedir. Tabloya göre tezlerin 3 tanesinde sadece nitel, geri kalan 3 tanesinde ise nitel ve nicel araştırma yöntemlerinin beraber kullanıldığı tespit edilmiştir. Nicel araştırma yönteminin ise tek başına hiçbir tezde kullanılmadığı ortaya çıkmıştır. 64 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 8: Dijital Diplomasi Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Tür Bakımından Dağılımları Türü Tez Sayısı Yüksek Lisans 3 Doktora 3 Toplam 6 Tablo 8 de dijital diplomasi alanında yapılan tezlerin 3 tanesinin yüksek lisans tezi olduğu geri kalan 3 tanesinin ise doktora programında tamamlandığı tespit edilmiştir. 2. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Diplomasi, devletlerarası ilişkilerde çağlar boyunca içinde bulunduğu dönemin gerekliliklerine uygun formlar halinde savaşın alternatifi olarak başvurulan en etkili yöntem olmuştur. Klasik diplomasi sürecine zaman içinde önce hedef kitle, sonrasında ise yeni yöntemler eklenmiş, yaşanan teknolojik gelişmeler ise hükümetlerin diplomasilerinde dijitalleşmeye yer vermelerini neredeyse zorunlu hale getirmiştir. Bu gelişmeler, birçok araştırmacı ve akademisyenin de ilgisini çekmiş; konuyla ilgili çalışmalar gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Dünyada da dijital diplomasi alanında yapılan çalışmaların çok eski olmamasının yanı sıra Türkiye de konuyla ilgili ilk tez 2015 yılında yüksek lisans programında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışma kapsamında, 2015 yılından itibaren yüksek lisans ve doktora programlarında konuyla ilgili yapılan tezler incelenmiş ve çalışmaların sistematik derlemesi yapılmıştır. Diplomasi konusu her ne kadar Siyaset Bilimi, Uluslararası İlişkiler gibi devletler ve devlet 65

dışı aktörlerin dış politikadaki davranış ve tutumlarını inceleyen akademik programların konusu olsa da konunun Halkla İlişkiler, Radyo ve Televizyon, Gazetecilik gibi İletişim Bilimleri altındaki programlar kapsamında da incelenmiş olduğu tespit edilmiştir. Bu noktada, konu Uluslararası İlişkiler disiplininde incelenirken konunun alana dair teoriler ile ilişkilendirilerek kavramsal çerçevesinin çizilmeye çalışıldığı, İletişim Bilimlerinde ele alınırken ise konuya kamu diplomasisinde bir yöntem olarak yaklaşıldığı soncuna varılmıştır. Tezler 3 adet yüksek lisans ve 3 adet doktora programı altında yürütülmüş; 3 adedi sadece nitel, geri kalan 3 adedi de hem nitel hem nicel yöntemler ile hazırlanmıştır. Dijital diplomasi alanında hazırlanan ilk tez bir yüksek lisans tezi iken, doktora tezi de yine aynı yıl yüksek lisans tezinden sadece bir ay sonra yayınlanmıştır. Sonuç olarak hem pratikte hem de teoride oldukça yeni bir kavram olan dijital diplomasiye ilişkin Türkiye de yayınlanmış olan tezlerin derinlemesine incelendiği bu çalışmada, ilgili alanyazındaki mevcut durumun ortaya konulması ve bundan sonraki süreçte yapılacak olan araştırmalar için bir projektör niteliği taşıması için gayret edilmiştir. Kavramın yeni olması kaynak sıkıntısı yaşanması ihtimalini güçlendirmekle birlikte, bu çalışmanın bundan sonraki süreçte yapılacak araştırmalar için Türkçe alanyazındaki eksikliği giderme noktasında eksikliği gidermek adına değerlendirilebileceği düşünülmektedir. 66 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

KAYNAKÇA Bellibaş, M. (2018). Sistematik Derleme Çalışmalarında Betimsel İçerik Analizi. Ed: Kadir Beycioğlu, Niyazi Özer ve Yaşar Kondakçı. Pegem Akademi, Ankara. DOI10.14527/97860 52415054 Çalık, M. & Sözbilir, M. (2014). İçerik analizinin parametreleri [Parameters of content analysis]. Eğitim ve Bilim, 39(174), 33-38. Bjola, C. & Holmes, ve M. (2015). Digital Diplomacy: Theory and Practice. New York: Routledge. ISBN-13: 978-1138843820 Gregory, B. (2011). American Public Diplomacy: Enduring Characteristics, Elusive Transformation. The Hague Journal of Diplomacy 6 (2011) ss: 351-372. Tuncer, H. (1991/2005). Eski ve Yeni Diplomasi Ümit Yayıncılık. 4. Baskı, Ankara. Tutal Cheviron, N. (2014). Küresel İletişim. EKS Libris, İstanbul. Sönmezoğlu, F. (2000). Uluslararası İlişkiler Sözlüğü. Der Yayınları. 3. Baskı, İstanbul. https://www.nytimes.com/2019/09/04/magazine/iran-strike-israelamerica.html?fbclid=iwar2eccblxdnr6mjrgdlnxnjpua6st 3YeZ1VxuPCYAQFvpGAI7iXCgQ4Auw (Erişim Tarihi: 19.10.2020). 67

BÖLÜM: 5 SANAL GERÇEKLİK ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1996-2020 Kübra GÖYMEN Antalya / Türkiye. kubragoymenn@gmail.com 69

GİRİŞ Sanal gerçeklik kavramının ilk ortaya çıkışı 1950'lere Ray Bradbury'e ve William Gibson'a uzanmakta, zaman içinde siberuzay (cyberspace), yapay gerçeklik (artificialreality), sanal dünya (virtualworld), sanal çevre (virtualenvironment) gibi farklı terimler kullanılmaktadır. Sanal gerçeklik teriminin ortaya çıkışı ise 1980 lerin sonunu bulmuştur. 19 Sanal Gerçeklik kelimesi ilk defa 1989 yılında bilim adamı Jaron Lanier tarafından telaffuz edilmiştir ve kendisinin tanımıyla gerçek ya da hayali çevrelerin sarmalanma hissi ve etkileşim imkanı veren benzetimlerdir. Bir diğer genel tanımla değişik efektler yardımıyla gerçek dünyanın taklit edildiği sayısal ortamlardır. 20 Sanal gerçeklik kavramı temel olarak bir bilgisayar tarafından oluşturulan, görüntü ve ses gibi duyusal uyaranlarla yaşanan gerçek çevreyi taklit eden, sürükleyici ve simüle edilmiş yapay bir ortam olarak tanımlanmaktadır. 21 Sanal (virtual), var olmayan ama algının yönlendirilmesiyle var olduğu yanılsaması yaratılması durumunu ifade eden viıtualis kökeninden gelen bir kavramdır. Sanal Gerçeklik (Virtual Reality) ise, izleyicinin ya da kullanıcının oluşturulmuş bir görüntü uzamı 19 Sağlam timur Özel Z. (2010). Dijital Sanat, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:10 Sayı: 3. 20 Schmitt, G. (1999), Information Architecture, Birkhauser, Basel-Boston-Berlin. 21 Brito, P. Q. (2011). The Digitalisation of Youth: How Do They Manageand İntegrate Digital Technologies? Handbook of Research on Digital Media and Advertising: User Generated Content Consumption, 1(1), 345-373. 71

içerisine, düzenlenebilir bir zaman yapısı içerisinde dahil olması ve ileri aşamada da onunla etkileşmesi temel ilkesi üzerine kurulu; çeşitli veri girdi ve çıktı teknolojilerinden oluşan güç, hareket, dokunma gibi duyusal etkileri benzeştirerek yeniden üreten aygıtlar, üç boyutlu görüntü ve ses aygıtları gibi teknolojik araçlardan oluşan bir ortamdır. 22 Sanal gerçekliğin en temel tanımı: Kullanıcının pozisyon ve hareketlerini hissedebilen ve bir veya daha fazla duyuya gelen bilgi akışını değiştiren veya zenginleştiren, kullanıcıya zihinsel olarak gömülme veya orada bulunma hissini veren etkileşimli simülasyonlar (sanal dünya) ortamıdır. 23 Sanal gerçekliğin tarihi hakkında bilgi verilmek istenildiğinde, ilk olarak bizi sanal bir dünyaya inandıran bilim kurgu filmleri ve deneysel ürünler olmuştur. Tarihsel olarak bilim kurgudan beslenen bu deneysel ürünler, günümüzde ki teknolojiyi yakalamamıza sebep olmuştur. 24 19. yüzyıldan itibaren 360 olarak yapılan panoramik resimler, sanal gerçekliğin ilk adımları olarak görülmektedir. Sanal gerçekliğin günümüzde kullanılan hali ise ilk olarak 1838 yılında Charles 22 Kuruüzümcü, R. (2007). Bir Dijital Ortam ve Sanat Formu Olarak Sanal Gerçeklik. Sanat Dergisi. 12, 93-96. 23 Sherman, W. R., &Craig, A. B. (2003). Understanding Virtual Reality. San Francisco: Morgan Kaufmann Publishers. 24 Brockwell, H. (2016). Forgotten Genius: The Man Who Made a Working VR Machine in 1957. Web: https://www.techradar.com/news/wearables/forgottengenius-the-man-who-made-a-working-vr-machine-in-1957-1318253 Adresinden 22.09.2020 tarihinde alınmıştır. 72 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Wheatstone tarafından Stereoscope (Stereoskop) icadı ile ortaya çıkmıştır. Görüntülerde derinlik yanılsaması Stereoskopi ile kullanılan bir tekniktir. Bir diğer anlamı ise, cismin sol ve sağ yanlarının olduğu iki adet binoküler (2B) görüntünün retinada birleşerek o cismin 3B görüntünün yaratmasıdır. Stereoskop, beynin derinlik algısı ile oynayarak 2B fotoğraflara derinlik ve sarmallık katmaktadır. 25 1960 larda, ilk SGG olan Telesphere, Morton Heiling tarafından yaratılmıştır. Bu gözlük stereoskopik görüntü ile birlikte stereo ses ve geniş görüş sağlamaktadır. Ancak hareket takibi (motiontracking) özelliği bulunmamakla birlikte bilgisayar bağlantısına sahip değildir. 1961 de ilk hareket takipli SGG olan Headsight, Philco Corporation firması tarafından askeri personel eğitiminde kullanılmak üzere üretilmiştir. Kapalı devre kameraya bağlı olan ve kullanıcıların yerinin belirlenmesini sağlayan manyetik izleyicilerle (tracker) desteklenen bu gözlüğün bilgisayar bağlantısı bulunmamaktadır. 26 Bu denemeler sonucunda Morton Heiling, 1960 yıllarının başında patentini alınan ilk sanal gerçeklik gözlüğü olan Telesphere Mask adındaki Binoküler (iki gözlü) canlıların gözleri aracılığı ile algıladığı görsel bilgiye dayanarak elde edilen derinlik algısını veya 3 boyutlu yapıyı tarif etmek için kullanılan Stereopsi kavramı ile sayısal 25 Virtual Reality Society, (2017). History of Virtual Reality., https://www.vrs.org. uk/virtual-reality/history.html, Adresinden 22.09.2020 tarihinde alınmıştır. 26 Greenwald, S., Kulik, A., Kunert, A., Beck, S., Frohlich, B., Cobb, S., Parsons, S., Newbutt, N., Gouveia, C., Cook, C. ve Snyder, A. (2017). Technology and applications for collaborative learning in virtualreality. In 12th International Conference on Computer Supported Collaborative Learning Proceedings, (ss. 719-726). 73

ortamda üretilen hareketli grafiklerin başa takılan görüntü birimi aracılığı ile kullanıcıya sunumu ile ilgilidir. 3 boyuta çok yakın olan geniş görüş ve stereo ses sağlayan ilk başlık üretilmiştir. 27 Bu görüntü birim ekipmanları Stereoskopik Görüntü Birimleri olarak sınıflandırılmaktadır. Başa takılan görüntü birimleri, sanal gerçeklikte çok kullanılan uygulamalardandır. Kullanıcının gerçek dünya algısı ile sayısal ortamda hazırlanmış olan etkileşimli hareketli grafikleri eşleştirebilmesi için kullanılan iki farklı giyilebilir görüntü birimi bulunmaktadır. İlki Video Tabanlı Başa Takılan Görüntü Birimleri (Video See-Through Head-Mounted Displays) olarak sınıflandırılmaktadır. Bu ekipmanlar video miksing teknolojilerine bağlı olarak çalışmaktadır. Kullanılan başlığın üzerine bütünleştirilmiş olan kamera aracılığı ile gerçek çevreyi kayıt ederek veya önceden modellenen sayısal ortamda oluşturulmuş görüntüleri kullanıcıya sunmaktadır. En önemli nokta ise, gerçek veya sayısal çevrenin başa takılan bir görüntü birimi ya da ekran aracılığı ile kullanıcıya sunulmasıdır. Bir diğeri ise, Optik Tabanlı Başa Takılan Görüntü Birimleri olarak adlandırılmaktadır. Optik tabanlı başa takılan görüntü birimleriyle, gerçek çevre herhangi bir dijital ekran görüntü birimi kullanılmadan gözlük gibi özel optik düzenlemeler ile, gerçek çevre ile eşleştirilen hareketli grafikler optik ekipman düzenlemeleri ile kullanıcının gözüne yansıtılmaktadır. Sayısal ortamda oluşturulan hareketli grafiklerin stereoskopik görüntü birimleri aracılığı ile gerçek 27 Atakul, B. (2018). Sanal Gerçeklik Nedir? Kullanım Alanları Nelerdir. Web: http://www.teknolo.com/sanal-gerceklik-nedir/ Adresinden 22.09.2020 tarihinde alınmıştır. 74 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

çevreye dünyaya entegrasyonu oluşturulmaktadır. 28 21. yüzyılın ilk on beş yılı içinde, bilgisayar teknolojilerinin ve 360 derece görüntülerler alabilen kameraların üst seviyelere çıkmasıyla, sanal gerçeklik teknolojisinde büyük ve hızlı bir gelişme göstermiştir. Yüksek çözünürlük, 3D grafik gibi özelliklerle desteklenen ekranları ve cihazlarında üretimlerini kolaylaştırmıştır. Geçmiş yıllarda denenmeye çalışılmış olsa da o zamanlardaki teknolojilerle birlikte başarı elde edilmiştir. 29 Sanal gerçeklik teknolojileri, tıp, mühendislik, oyun tasarımları, bilim, müze, sergi ve eğitim gibi birçok alanda yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Günlük hayatımızda da sanal gerçeklik teknolojileri aktif olarak yer almaktadır. Günümüzde eğitim sisteminde maliyetli olmasından dolayı çocuklara yeteri kadar laboratuar deneyimi kazandırılamamaktadır. Derslerde öğretilenlerin büyük bir çoğunluğu teoriden öteye geçememektedir. 30 Yeni cağın son dönemlerinde bilgisayar yazılımlarında gerçekleşen yeniliklerle birlikte ortaya çıkan sanal gerçeklik kavramı; diğer bir anlamda ise insan eli üretimi olan grafik (sanal) nesnelerin, tıpkı 28 Alpay, Ç. (2015). Uzamsal Arttırılmış Gerçeklı k Yerleştı rmesı ve Bı r Vı deo Projeksı yon Eşlemesı, Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Grafik Anasanat Dalı, Sanatta Yeterlik Tezi, Ankara, S.37. 29 Kuntz S., Kulpa R., &Royan J. (2018). TheDemocratization of VR-AR. Virtual Reality and Augmented Reality: Mythsand Reality, 1(1), 73-123. 30 Kuruüzümcü, R. (2007). Bir Dijital Ortam ve Sanat Formu Olarak Sanal Gerçeklik. Sanat Dergisi. 12, 93-96. 75

gerçek dünyada deneyimlediğimiz gibi bilgisayar yazılımlarıyla izleyiciyi üç boyutlu bir dünyanın içine çekmektedir. 31 21. yüzyılın sanat dünyasında, günümüz teknolojisi ve bilgisayar teknolojilerinin kullanımı sanat eğitimine olan talebi arttırmıştır. Günümüzde sanal gerçeklik teknolojileri ve bilgisayar, sanatın bir parçası haline gelmiştir. Çağdaş sanat üretiminin yalnızca bir aracı değil aynı zamanda ortamı ve medyası durumundadır. Dijital teknolojilerin merkezinde yer alan bilgisayar, günümüzde sanat ve sanat yapıtının üretilmesinde değişikliklere neden olmuştur. Yeni anlatım biçimleri kullanılarak yapılan sanatsal çalışmalar sayesinde, çalışma alanlarının sınırları genişletilmiş, algılayışını ve düşünce yapısını da değiştirmiştir. 32 1. SANAL GERÇEKLİK ALANINDA YAPILMIŞ OLAN TEZLERE YÖNELİK ARAŞTIRMA 1.1. Araştırmanın Bulguları Bu başlık altında araştırmanın temel ve tamamlayıcı sorunsallarına yanıtlamaya yönelik analiz sonuçları yorumlanmıştır. 31 Yılmaz, R., & Erdem, N. M. (2016). 150 Soruda Geleneksel ve Dijital Reklamcılık. (1. Baskı). İstanbul: Umuttepe Yayınları. 32 Çokokumuş B. (2012). Dijital Ortamda Kültür ve SanatArt And Culture On Dıgıtal Medıa. International Journal Of New Trends İn Arts, Sports & Science Education, Cilt 1, Sayı 3. S.51. 76 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 1: Sanal Gerçeklik Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Yıl Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Yıllar Tez Sayısı Yıllar Tez Sayısı 1996 1 2010 4 1997 2 2011 3 1999 1 2012 3 2000 1 2013 9 2001 1 2014 4 2002 3 2015 6 2005 1 2016 3 2006 1 2017 15 2007 2 2018 31 2008 1 2019 41 2009 4 2020 22 Toplam 159 Araştırma kapsamında incelenen yüksek lisans/ doktora / sanatta yeterlilik / tıpta uzmanlık tezlerinin yıl bazında dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 incelendiğinde Sanal Gerçeklik alanında en fazla tez 2019 yılında ve en az tezinin sırasıyla 1996, 1999, 2000, 2001, 2005, 2006 ve 2008 yılları arasında yapıldığı görülmektedir. Sanal Gerçeklik konusu Türkiye de tez literatürüne 1996 yılında girmiştir. 77

Tablo 2: Sanal Gerçeklik Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Üniversite Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Üniversite Tez Sayısı Üniversite Tez Sayısı Adnan Menderes 1 İstanbul Teknik 5 Ahi Evran 1 İstinye 1 Akdeniz 1 Kadir Has 3 Amasya 1 Karabük 1 Anadolu 11 Karadeniz Teknik 1 Ankara 1 Kırklareli 2 Ankara Hacı Bayram 1 Kocaeli 2 Arel 1 Konya Teknik 1 Atılım 1 KTO Karatay 1 Aydın 2 Maltepe 1 Bahçeşehir 12 Marmara 11 Başkent 1 Mersin 3 Beykent 1 Medipol 2 Biruni 1 Mimar Sinan Güzel 3 Sanatlar Boğaziçi 4 ODTÜ 9 Bolu Abant 1 Okan 2 Bülent Ecevit 2 Ordu 1 Celal Bayar 1 Pamukkale 3 Cerrahpaşa 1 Sabancı 2 Çanakkale Onsekiz Mart 1 Sakarya 1 Dokuz Eylül 3 Sıtkı Koçman 1 Dumlupınar 1 Süleyman Demirel 1 Ege 1 Şeyh Edebali 1 Erciyes 1 TOBB 1 Fatih 1 Trabzon 2 Gazi 7 Trakya 4 Gaziantep 1 Uludağ 1 Gedik 1 Üsküdar 1 Hacettepe 7 Yaşar 1 İhsan Doğramacı Bilkent 2 Yıldız Teknik 5 İnönü 1 Yıldırım Beyazıt 1 İstanbul 6 Yüzüncü Yıl 1 Toplam 159 78 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Araştırma kapsamında incelenen yüksek lisans/ doktora / sanatta yeterlilik / tıpta uzmanlık tezlerini üniversite bazında dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 2 de verilmiştir. 12 adet yüksek lisans/ doktora / sanatta yeterlilik / tıpta uzmanlık teziyle 1. Sırada Bahçeşehir Üniversitesi yer alırken, Anadolu ve Marmara Üniversitesinde 11 adet tez ile sırayı takip etmektedir. Tablo 3: Sanal Gerçeklik Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Enstitü Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Enstitü Tez Sayısı Eğitim Bilimleri 17 Enformatik 4 Fen Bilimleri 43 Güzel Sanatlar 1 Lisansüstü Eğitim 5 Mühendislik ve Fen Bilimleri 2 Sağlık Bilimleri 30 Sosyal Bilimler 46 Tıp Fakültesi 8 Toplam 156 Araştırma kapsamında incelenen yüksek lisans/ doktora / sanatta yeterlilik / tıpta uzmanlık tezlerinin enstitü bazında dağılımlarına yönelik bulguları Tablo 3 de verilmiştir. En fazla tezin Sosyal Bilimler Enstitüsünce 46 adet yapıldığı görülmektedir. Sıralamayı Güzel Sanatlar Enstitüsü 1 adet tezle takip etmektedir. 79

Tablo 4: Sanal Gerçeklik Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Anabilim dalı Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Anabilim dalı Tez Sayısı Anabilim dalı Tez Sayısı Basın ve Yayın 2 Endüstri Ürünleri 1 Teknolojisi Beden Eğitimi ve Spor 2 Enformatik 2 Bilgi ve Öğretim 5 Fen Bilgisi Eğitimi 1 Teknolojileri Bilgisayar Mühendisliği 10 Fizik 1 Bilgisayar ve Öğretim 5 Fizyoterapi ve 12 Teknolojileri Eğitimi Rehabilitasyon Bilişim 2 Fizik Tedavi ve 4 Rehabilitasyon Bilişim Sistemleri 1 Fiziksel Tıp ve 9 Rehabilitasyon Bilişimsel Bilim 4 Grafik Tasarımı 4 Çocuk Sağlığı ve 1 Güzel Sanatlar Eğitimi 3 Hastalıkları Hemşireliği Ebelik 1 Hakla İlişkiler ve 2 Reklamcılık Eğitim Bilimleri 2 Hakla İlişkiler ve Tanıtım 1 Eğitim Teknolojileri 1 Harita Mühendisliği 2 Elektronik 2 Temel Eğitim 1 Elektrik Elektronik 2 Hemşirelik 6 Heykel 1 Oyun Teknolojileri 1 İç Mimarlık 2 Özel Eğitim Alanı 2 İç Mimarı Tasarımı 1 Protez Biyomekanik 1 İletişim 1 Psikoloji 1 İletişim Bilimleri 1 Radyoloji 1 İletişim Tasarımı 6 Radyo Televizyon ve Sinema 3 İlköğretim Fen ve 1 Sinema Televizyon 3 Matematik Alanları Eğitimi İnşaat Mühendisliği 2 Sosyoloji 1 İşletme 4 Spor Bilimleri 1 80 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Kadın Hastalıkları ve 1 Spor Bilimleri 1 Doğum Klinik Psikoloji 1 Spor Yönetimi ve 1 Rekreasyon Maden Mühendisliği 1 Tasarım 1 Matematik ve Fen 3 Turizm İşletmeciliği 3 Bilimleri Eğitimi Mekatronik 1 Uygulamalı Sanatlar 1 Mühendisliği Mimarlık 10 Yabancı Dil Olarak 1 Türkçe Öğretimi Modelleme ve 1 Yabancı Diller 1 Simülasyon Nöroloji Fizyoterapi 1 Yapı Bilgisi 1 Rehabilitasyon Oyun Tasarımı 3 Yeni Medya 1 TOPLAM 159 Araştırma kapsamında incelenen tezlerinin anabilim dalı bazında dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 4 de verilmiştir. İlgili tablo incelendiğinde en fazla tezin Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalında (12 adet), Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalında (11 Adet) ve Bilgisayar Mühendisliği Anabilim Dalında (10 Adet) yapıldığı görülmektedir. Tablo 5: Sanal Gerçeklik Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Özgün Dilleri Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Dil Tez Sayısı Türkçe 121 İngilizce 38 Toplam 159 81

Araştırma kapsamında incelenen tezlerin özgün dilleri bazında dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 5 de verilmiştir. İncelenen tezlerin 121 i Türkçe, 38 i ise İngilizce olarak yazıldığı görülmektedir. Tablo 6: Sanal Gerçeklik Alanında Yapılmış Olan Tezlerin Danışman Unvanları Bazında Dağılımlarına Yönelik Bulgular Danışman Ünvanı Tez Sayısı Prof. Dr. 58 Prof. 4 Doç. Dr. 42 Doç. 1 Dr. Öğr. Üyesi 50 Dr. 3 Uzman 1 Toplam 159 Araştırma kapsamında incelenen tezlerin danışman unvanları bazında dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 6 de verilmiştir. İncelenen tezlerin danışman unvanlarına bakıldığında 58 i Profesör Doktor, 4 ü Profesör, 42 isi Doçent Doktor, 1 i Doçent ve 50 isi Doktor Öğretim Üyesi, 3 ü Doktor ve 1 i Uzman unvanına sahip olduğu görülmektedir. 82 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Tablo 7: Sanal Gerçeklik alanında yapılmış olan tezlerin yöntem bakımından dağılımlarına yönelik bulgular Yöntem Tez Sayısı Nitel 58 Nicel 95 Nitel + Nicel 6 Toplam 159 Araştırma kapsamında incelenen tezlerin yöntem bakımından dağılımlarına yönelik bulgular Tablo 7 de verilmiştir. Yapılan araştırma kapsamında tezlerin büyük bir çoğunluğunun nicel araştırma yöntemini kullandıkları görülmektedir. Tezlerin 95 i nicel, 58 i nitel, 6 sındada hem nitel hem de nicel yöntem kullanılmıştır. 2. DEĞERLENDİRME Çalışma Türkiye de sanal gerçeklik konusunda Yüksek Öğretim Kurumu Tez Arşivi'nde yer alan 159 tez üzerinden yürütülmüştür. Araştırma yıl, üniversite, enstitü, anabilim dalı, özgün dil, danışmanın unvanı, yöntem ölçütleri ve tez türü temel alınarak doküman analizine ve sistematik delemeye dayalı, betimsel amaçlı nitel bir araştırma özelliğini taşımaktadır. Türkiye de Sanal gerçeklik konusunda çalışmalar 1996 yılında başlamış olup en fazla tezin 2020 yılında yapıldığı görülmektedir. Konuyla ilgili ilk dört yıl sadece yüksek lisans tezi yazılmıştır. 2009 yılından itibaren yapılan tezlerde artış görülmektedir. Üniversite bazında incelendiğinde en fazla tez Bahçeşehir(12 adet), Ankara Hacı Bayram ve Marmara Üniversitesinde (11 adet) yazılmıştır. En fazla 83

tezin Sosyal Bilimler Enstitüsünce (46 adet), Anabilim dalları dikkate alındığında Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalınca (12 adet) yapıldığı görülmektedir. Tezlerin 121 i İngilizce yazılmış olup 38 i Türkçe olarak yazılmıştır. Çok çeşitli anabilim dalında sanal gerçeklik konusunun çalışılmış olması konunun disiplinlerarası bir nitelik taşıdığını da göstermektedir. Tezlerin çoğunluğunun profesör ve doçent unvanlı öğretim üyeleri tarafından yönetildiği görülmüştür. Çalışmalarda daha çok nicel (95) yöntem kullanılmıştır. Sonuç olarak söz konusu çalışmada sanal gerçeklik konusunda yapılmış tezlere ilişkin bir sistematik derleme yapılarak ilgili alana dair yaklaşık 24 yıllık dönemin genel bir analizi yapılmaya çalışılmıştır. 84 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

KAYNAKÇA Alpay, Ç. (2015). Uzamsal Arttırılmış Gerçeklı k Yerleştı rmesı ve Bı r Vı deo Projeksı yon Eşlemesı, Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Grafik Anasanat Dalı, Sanatta Yeterlik Tezi, Ankara, S.37. Atakul, B. (2018). Sanal Gerçeklik Nedir? Kullanım Alanları Nelerdir. http://www.teknolo.com/sanal-gerceklik-nedir/.adresinden 22.09.2020 tarihinde alınmıştır. Brito, P. Q. (2011). The Digitalisation of Youth: How Do They Manage and İntegrate Digital Technologies? Handbook of Research on Digital Media andadvertising: User Generated Content Consumption, 1(1), 345-373. Brockwell, H. (2016). Forgotten Genius: The Man Who Made a Working VR Machine in 1957. Web: https://www.techradar. com/news/wearables/forgottengenius-the-man-who-made-aworking-vr-machine-in-1957-1318253 Adresinden 22.09.2020 tarihinde alınmıştır. Çavaş, B., Çavaş, P. H. ve Can, B. T. (2004). Eğitimde Sanal Gerçeklik. The Turkish Online Journal of Educational Technology. 3(4), 110-116. Çokokumuş B. (2012). Dijital Ortamda Kültür ve SanatArt And Culture On Dıgıtal Medıa. International Journal Of New Trends İn Arts, Sports & Science Education, Cilt 1, Sayı 3. Dede, C. (2006). Introductionto Virtual Reality in Education. Themes in Science and Technology Education. 1: 7-9. 85

Demirbaş, B. Ö. (2015). Animasyonlar Yoluyla Geçmişten Günümüze Sanal Gerçeklikte Var Olan Ütopyalar. M.S.K.Ü. Uluslararası Sanat Sempozyumu. 269-277. Dickey, M. D. (2005). Three-Dimensional Virtual Worlds and Distance Learning: Two Case Studies of Active Worlds as a Medium for Distance Education. British Journal of Educational Technology. 36, 439-451. Dillenbourg, P., Schneider, D. ve Synteta, P. (2002). Virtual Learning Environments. In 3rd Hellenic Conference "Information & Communication Technologies in Education" Kastaniotis Editions. Greece. 3-18. Greenwald, S., Kulik, A., Kunert, A., Beck, S., Frohlich, B., Cobb, S., Parsons, S., Newbutt, N., Gouveia, C., Cook, C. ve Snyder, A. (2017). Technology and applications for collaborative learning in virtual reality. In 12th International Conference on Computer Supported Collaborative Learning Proceedings, (ss. 719-726). Kuntz S., Kulpa R., &Royan J. (2018). The Democratization of VR- AR. Virtual Reality and Augmented Reality: Myths and Reality, 1(1), 73-123. Kuruüzümcü, R. (2007). Bir Dijital Ortam ve Sanat Formu Olarak Sanal Gerçeklik. Sanat Dergisi. 12, 93-96. Piemental, K. ve Teixeira, K. (1995). Virtual Reality: Through the New Looking Glass. Intel/ Mc Graw-Hill Press. New York. Sağlamtimur Özel Z. (2010). Dijital Sanat, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:10 Sayı: 3. 86 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Sherman, W. R., &Craig, A. B. (2003). Understanding Virtual Reality. San Francisco: Morgan Kaufmann Publishers. Xiong, F., Zhao, X. ve Zhang, Y. (2006). Animationand Virtual Reality, Management and Decision Support Systems. in CIGR Handbook of Agricultural Engineering. Volume VI Information Technology. Editedby CIGR-The International, USA. Yair, Y., Schur, V. ve Mintz, R. (2003). A Thinking Journey to The Planets Using Scientific Visualization Technologies: Implications to Astronomy Education. Journal of Science Education and Technology. 12: 43-49. Yılmaz, R., & Erdem, N. M. (2016). 150 Soruda Geleneksel ve Dijital Reklamcılık. (1. Baskı). İstanbul: Umut tepe Yayınları. 87

BÖLÜM 6: GPS ALANINDA YAPILMIŞ TEZLERİN SİSTEMATİK DERLEMESİ: 1992-2020 Hande DÖNDÜRÜR Akdeniz Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Şehir ve Bölge Planlama ABD, Yüksek Lisans Öğrencisi 89

GİRİŞ Tarihsel süreçte teknolojik gelişmelerin önemli bir etkiye sahip olduğu görülmektedir. Teknolojik gelişmeler hayatımızın pek çok alanında karşımıza çıkmakla beraber, bilgiye erişme ve onu kullanabilme açısından insanoğlunun yaşamına kolaylık sağlamaktadır. Bilimsel altyapıya da veri kaynağı sağlayan bu gelişmeler, yeni buluşların ve yöntemlerin ortaya çıkmasına olanak tanırken aynı zamanda insanın ihtiyaç duyduğu bilgiye ulaşma hızlı, güvenli ve kolay erişebilme imkanı sağlar. Bu gelişmelere bağlı olarak uydu sistemleri ile istenilen konum ve zaman bilgilerine ulaşma gün geçtikçe önemini arttırmaktadır. Dünya üzerinde konum ve zaman bilgileri, Küresel Konum Belirleme Sistemi (KKBS) teknolojisi kullanılarak elde edilmektedir. Sistemin literatürdeki diğer adı Global Positioning System (GPS) olarak bilinir.gps, dünyadan yaklaşık 20200 km uzaklıkta uydu takımından oluşan konum belirleme sistemidir. Başka bir ifadeyle; yeryüzü üzerinde bulunan bir nesnenin alınan enlem, boylam, yükseklik, hız, doğrultu ve zaman verilerin uydulardan alıcıya aktarılmasıdır. GPS uyduları her türlü hava şartlarında bilgi sağlar. Sistemin doğru bir konumlama yapabilmesi için açık bir gökyüzüne ihtiyacı vardır 33. GPS, uydu tabanlı konum, hız, yükseklik belirleme sistemi olan GPS; 33 Karaim, M., Tamazin, M., & Noureldin, A. (2020). An Efficient Ultra-Tight GPS/RISS Integrated System for Challenging Navigation Environments. Applied Sciences, 10(10), 3613, 1-22, s. 1. 91

dağ veya bina gibi görünürdeki fiziki engeller karşısında sinyalleri zayıflar ve engelleyebilir 34. 1960 yılında Amerika Birleşik Devletleri (ABD) tarafından tasarlanan sistem, Amerika Birleşik Devletleri Savunma Bakanlığı'nca askeri sistemlerde kullanılmak üzere 1970 li yıllarda geliştirilmiştir. Blok I olarak adlandırılan GPS uyduları ilk1978 yılında yörünge düzlemine girmiştir 35. Zamanla kullanım sürelerini tamamlayan GPS uyduları yerini geliştirilen yeni GPS uydu sistemine bırakır.1989 yılında yeni nesil Blok II uyduları (Rahmanlar, 2019) ve sırasıyla günümüze kadar Blok IIA, Blok IIR,Block IIR-M, Blok IIF ve GPS Blok III (SV01, SV02, SV03)uyduları uzaya gönderilmiştir. İlk GPS Blok III-SV01 uydusu Florida Cape Canaveral Hava Kuvvetleri İstasyonu'ndan 23 Aralık2018 yılında fırlatıldı 36.Askeri sistemde kullanılmaya başlayan GPS, 1980 yılından sonra sivil kullanıma açılmıştır. 1994 yılında 24 uydusu bulunan sistemin 21 tanesi aktif, 3 tanesi yedek olmak üzere çalışmaya başlamıştır. 18 Nisan 2017 tarihi itibari ile GPS uydu sisteminde 31 adet işlevsel uydu bulunmaktadır 37. GPS teknolojisi özellikle sivil amaçlar için kullanıma açıldıktan sonra birçok çalışmaya konu olmuş ve GPS teknolojisinin daha da ileriye 34 Bui, V.,Tuan, N., Thanh, L. V., Hoa, N. V., &Yeong, M. J. (2020). GPS-Based Indoor/Outdoor Detection Scheme Using Machine Learning Techniques. Applied Sciences, 10(2), 500, 1-19, s. 3. 35 Sevindi, C. (2005). Küresel Konum Belirleme Sistemi (GPS) Ve CoğrafyaAraştırmalarında Kullanımı. 3(1), 101-112, s. 103. 36 First GPS III satellite successfully launched. (2018, 31 Aralık). 2020, 26 Ekim tarihinde U.S. AIR FORCE: https://www.af.mil/news/article-isplay/article/ 1722633/first-gps-iii-satellite-successfully-launched/ adresinden alındı. 37 Koca, B.,& Ceylan, A. (2018). Uydu Konum Belirleme Sistemlerindeki (GNSS) Güncel Durum ve Son Gelişmeler. Journal of Geomatics, 3(1), 63-73, s.65. 92 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

gitmesini sağlamıştır. İlk olarak askeri amaçlı kullanılan teknoloji daha sonra ki yıllarda çeşitli disiplinlerde kullanılarak; sosyal ve ticari alanda kullanıldığı gibi, aynı zamanda akademik çalışmalara da veri kaynağı sunmuştur. Giderek yaygınlaşan ve gelişen sistem devlerinin kolay ulaşılabilirliğini, ekonomik ve ücretsiz kullanımını sağlamıştır. Gelişen teknoloji ile birlikte GPS Sistemi askeri amaç kullanımı dışında sivil kullanıma da açılmıştır. Sistem; ulaşım alanı, araç takip sistemleri, coğrafi bilgi sistemleri, uzaktan algılama çalışmaları, jeodezi çalışmaları, tarım, turizm ve spor alanı olmak üzere birçok disiplinde kullanılmaktadır. GPS Çalışma Prensibi: Sistemin çalışma prensibi uydulardan gönderilen verinin alıcı tarafından alınarak GPS uydularına olan uzaklıklarının hesaplaması ile kendi konumunu 3 boyutlu olarak bulması sistemine dayanmaktadır. GPS uydu takımı uzay boşluğunda bulunur. Uzay boşluğunda bulunan GPS uydu sinyalleri atmosfer katmanlarından dıştan içe doğru Ekzosfer, İyonosfer, Termosfer, Mezosfer. Stratosfer, Troposfer katmanlarından geçerek yeryüzündeki alıcılara ulaşır.gps uyduları alıcılara, L1, L2 ve L5 olmak üzere 3 temel frekanslardan sinyaller gönderir. L1=1575,42 MegaHertz (MHz), L2=1227,60 MHz ve L5=1176,45 MHz frekansındadır. L1 frekansı sinyalleri askeri ve sivil, L2 frekansı sinyaller askeri, L5 frekansı sivil alıcılara yayın yapmaktadır. Frekanslar üzerinden alıcılara sinyallerin ulaşması için iki kod konumlandırılmıştır. Sivil kullanıcılar için C/A kodu, askeri kullanıcılar için P ve M kodu konumlanmıştır. 93

GPS, Mutlak Konum Belirleme ve Bağıl (Göreli) Konum Belirleme olmak üzere iki yöntemle konum hesabı yapar. Mutlak yöntemde tek alıcı üzerinden, dört veya daha fazla uydu sinyalinden veri alınır. Bağıl Yöntemde, koordinatlarını bilinen bir nokta ile koordinatlarını hesaplanacak olan noktanın iki farklı noktaya bilgi sağlayan uydular vasıtası ile hesaplanmasıdır. Tansüve Gürbüz (2020) hesaplama yöntemini, Uydular hizmet bölgelerine göre alıcıların (kendi konumu, hedef konumu, mesafe ölçümü, yükseklik ölçümü vb.) en iyi hizmetleri alabilmesi için en az 4 uydudan konumla bilgisini alabilecek şekilde yörüngelere yerleştirilmektedir ifadesiyle açıklamıştır 38. Dandıl ve Demir (2020), GPS mesafe hesabı için iki yöntem kullanılmıştır: Birinci yöntemde; en az 3 uydudan sinyaller enlem ve boylam bilgisi olarak 2 boyutlu düzlemde hesaplanır, ikinci yöntemde; 3 boyutlu düzlem üzerinde (enlem, boylam, rakım/yükseklik) en az 4 uydu sinyallerinin kullanılarak hesaplandığı belirtmiştir 39. GPS Yapısı: Küresel Konum Belirleme Sistemi 3 ana bölümden oluşur. Uzay Bölümü (Space Segment-SS), Kontrol Bölümü (Control Segment-CS) ve Kullanıcı Bölümü (User Segment-US) dür. 38 Tansü, Y. E., & Gürbüz, E. (2020). Küresel Ve Bölgesel Konumlama Sistemlerinin Askeri Savunma Alanlarında Kullanımı Ve Teknoloji. International Journal of Disciplines Economics & Administrative Scienves Studies, 6(17), 226-240, s 229. 39 Dandıl, E., & Demir, E. (2020). Gerçek Zamanlı Araç Hız Ölçümü ve Takip Sistemi Tasarımı. Journal of theinstitute of Science and Technology, 10(1), 13-27, s. 17. 94 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME

Uzay Bölümü, uydulardan oluşur ve dünyadan yaklaşık 20200 km uzaklıkta bulunan yörüngelerde bulunur. Uydular Dünya etrafında bulunan 6 yörünge üzerine, her biri en az 4 en çok 12 adet uyduyu görebilecek şekilde konumlanmıştır (Şekil 1). Şekil 1: GPS uyduları ve yörünge sistemi 40. Kontrol bölümünün amacı; uyduların seyrüsefer (konum ve hız) bilgilerini düzenleme, uyduların çalışma durumlarını kontrol etme, zamansal saat hatalarını belirlemeyi ve yörüngede oluşan kaymaları düzeltmeye yardımcı olur 41. İzleme İstasyonu, Kontrol İstasyonu ve Yer Anteni olmak üzere 3 temel kısımdan oluşur (şekil 2). 40 Wordless Tech, (2013). How GPS works. Erişim Tarihi: Ekim 23, 2020. https://wordlesstech.com/how-gps-works/. 41 Süzer, A. E., & Oktal, H. (2019). GPS L1 Sinyal Simülasyonu ve Arayüzü. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Part C: Tasarım ve Teknoloji, 7(2), 359-371, s. 361. 95

Şekil 2: GPS Kontrol bölümü istasyonları 42 Şekil 2 incelendiğinde; 1 adet ana kontrol ve yedek kontrol istasyonu, 11 adet yer istasyonu, 16 adet izleme istasyonu bulunur. Ana kontrol merkezi Colorado (ABD) eyaletinde, California (ABD) yedek istasyon bulunmaktadır.11 adet yer istasyonu; 4 adet Yer Anteni, 7 adet Hava Kuvvetleri Uydu Kontrol Ağı (AFSCN) istasyonları vardır. İzleme kontrol istasyonları 2 gruba ayrılır. Hava kuvvetleri (Air Force) izleme istasyonu; Hawai, Florida, Colorado, Kwajalein Adası, Ascension adası, Diego Garcia Adası da yeralır. Ulusal Jeouzamsal İstihbarat Ajansı (NGA); Alaska, Washington, Bahrain, South Korea, 42 National Coordination Office for Space-Based PNT. Official U.S. government information about the Global Positioning System (GPS) andrelated topics: Control Segment. Erişim Tarihi: Ekim 26, 2020. https://www.gps.gov /systems/gps/control. 96 SOSYAL BİLİMLERDE SİSTEMATİK DERLEME