TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş. SEKTÖREL ARAŞTIRMALAR TARIM ALET VE MAKİNE İMALAT SANAYİİNDEKİ GELİŞMELER VE TARIM SEKTÖRÜNE BAZI NİCEL GÖSTERGELER AÇISINDAN BİR BAKIŞ SA/99-5-11 HAZIRLAYAN B. ALİ EŞİYOK UZMAN ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ Mayıs 1999 ANKARA TKB MATBAASI

İÇİNDEKİLER Sayfa No GİRİŞ 1 I.TARIM ALET VE MAKİNA İMALAT SANAYİİNDEKİ GELİŞMELER 3 I.1.Sektörün Tanımı ve Sınıflandırması 3 I.1.1.Tarım Sektörü ile İlişkisi 4 I.1.2.Genel Durum 4 I.2. Üretim 5 I.2.1.Traktör Üretimi 5 I.2.2.Mevcut Kapasite ve Kullanım 7 I.3. Talep Tahmini 12 I.4.Tarım Alet ve Makinaları 17 I.5.GAP Bölgesinde Traktör, Tarım Alet ve Makinaları Talebi 21 I.6.Bölgesel Düzeyde Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makinaları parkı 22 I.7.Bölgelere Göre Traktörleşme 26 I.8. Sektörel Rekabet Gücü 27 I.9.Dış Ticaret 29 I.10.Tarım Alet ve Makinaları İmalat Sanayiinde Dış Ticaret ve Üretimde Yoğunlaşma 32 I.10.1.Dış Ticarette Yoğunlaşma 33 I.10.2.Üretimde Yoğunlaşma 36 II.TARIM SEKTÖRÜNE BAZI NİCEL GÖSTERGELER AÇISINDAN BİR BAKIŞ 38 II.1.Tarımın Dış Ticaretteki Yeri 38 II.2.Verimlilik 41 II.2.1.İşgücünün Verimliliği 42 II.2.2.Seçilmiş Bazı Ürünlerde Verimlilik Düzeyinin Uluslar arası Karşılaştırması 43 II.3.Tarımda Gini,Toplanma Oranı ve Değişim Katsayısı 47 II.4.Değişkenlik Katsayısı 49 II.5.Toplanma Oranı 52 III. GENEL DEĞERLENDİRME 54 EK 59 KAYNAKÇA 61 III.GENEL DEĞERLENDİRME VI.KAYNAKÇA

GİRİŞ Türkiye tarımında mekanizasyon 1 süreci esas olarak, II.Dünya savaşı sonrasında (Marshall yardımının etkileri ile de hızlanan) bir dönemde başlamıştır. Bu süreç sonraki yıllarda tarımı gözeten iktisat politikalarının sağladığı olumlu koşullarla 1980 li yıllara kadar devam etmiştir. Genel olarak sinai kesimle tarım 2 kesimi, daha spesifik olarak da tarım alet ve makine imalat sanayi ile tarım sektörü arasında güçlü bir korelasyon mevcut olup sadece birini baz alan bir çalışma olgunun bir yüzünü görmek anlamına gelir ve bu boyutuyla eksik bir analiz niteliği taşır. Bu bağlamda çalışmanın kurgusu söz konusu kuşkudan hareketle planlanmış, I. Bölümde tarım alet ve makine sanayiine ilişkin gelişmeler analiz edilirken, II. Bölümde tarım sektörüne ilişkin olarak seçilmiş bazı ampirik bulguların gelişimi değerlendirilmiştir. 1 Mekanizasyon sürecinden, başta traktör olmak üzere gittikçe artan oranlarda modern tarım alet ve makinaları ile,daha nitelikli bir işgücü (hiç kuşkusuz girdilerin) kullanımını anlatıyoruz. 2 Tarımla ilgili olarak iktisat kuramında ikili yapı-düalist kuramı olarak adlandırılan ve çeşitli varyasyonlardan oluşan kuramsal bir çerçeve oluşturulmuştur. Bu yaklaşımların temel özellikleri olarak şu varsayımlar öne çıkmaktadır: Tarımda azalan getiri ve düşük verimlilik söz konusudur. Kurama göre modern sektör sanayileşmenin gerçekleştiği pazar için üretimin yapıldığı,değişime ve yeniliklere açık bir nitelik taşırken, geleneksel-geçimlik sektörde (tarım sektöründe) kapalı bir ekonomik yapı geçerlidir. Pazar için üretim ya yoktur ya da son derece zayıftır. Bu kuram, tarıma ilişkin birçok yapısal sorunu doğru olarak saptarken, gerçekte tarım ile sanayi arasında gittikçe artan ilişkileri doğru kavrayamaması nedeniyle tarımın gelişmeye-kalkınmaya katkısını gerçekçi çözümleyememiştir. 1

Bu çalışma bir sektör kurgusu içerisinde, tarım alet ve makine sanayiini ve tarımdaki bazı nicel gelişmeleri ele almıştır. Hiç kuşkusuz Türkiye gibi tarımın hala önemli olduğu bir ülkede 3, araştırmaların bu sektöre dönük olarak da gerçekleştirilmesi, kalkınmanın bileşenlerinin tespitine dönük önemli bir işlevi yerine getirecektir. 3 İktisat tarihçisi Hobsbawn Türk tarımı için 1980 dönemine ilişkin yaptığı bir analizde, Türk tarımını Avrupa ve Orta doğunun köylü kalesi olarak tanımlıyor ve ekliyor: Burada köylülük zayıfladı ancak 1980 lerin ortasında hala mutlak bir çoğunluk olmaya devam ediyordu (Hobsbawn, 1996: 336,338,339). Türk tarımının tarihsel evrim koşullarına ve mevcut durumunun değerlendirmesine ilişkin olarak ayrıntılı olarak bkz. Boratav (1973,1983, 1988), Çağlar (1986), Baydar (ed) (1999), Keyder (1982), Pamuk (1994), Pamuk & Toprak (1988), Tezel (1994), Toprak (1982), Tökin (1990). 2

I. TARIM ALET VE MAKİNE SANAYİİNDEKİ GELİŞMELER I.1. Sektörün Tanımı ve Sınıflandırması Tarım Alet ve Makinaları İmalat Sanayii, tarımsal üretimin tohum, gübre, su v.b. girdileri arasında yer alan ve uygulanan üretim teknolojisinin düzeyi oranında önemi aratan tarımsal mekanizasyon girdisi için gerekli güç kaynağı, makine ve ekipmanların üretildiği bir sektördür. Şu ürünler bu sektörün sınırları içinde yer alan ürünler şunlardır: Tarım traktörleri, tek akslı motorlu çapalar (motokültörler); motorlu biçme makinaları; toprak işleme ve tohum yatağı hazırlama makine ve ekipmanları; ekim, dikim makine ve ekipmanları; gübreleme makinaları; bitki koruma ve sulama için araç ve donanımlar, hasat makinaları ve ekipmanları; ürün harmanlama, kurutma, savurma, temizleme, sınıflandırma, işleme için makine ve ekipmanlar;hayvansal üretim için makine ve ekipmanlar; tarla ve bahçe üretimi için diğer makine ve ekipmanlar (DPT, 1995:1). ISIC sisteminde Tarım Alet ve Makinaları Sanayi 38 kod nolu Metal Eşya, Makine ve Teçhizat, Ulaşım Aracı, İlmi ve Mesleki Teknik Ölçme Aletleri Sanayi Kapsamında yer almıştır. Bu sektör içerisinde Tarım Alet ve Makinaları İmalat Sanayi 3822 kod numarasıyla tanımlanmıştır. Tarım Alet ve Makinları İmalat Sanayii GTİP(Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon) olarak; Tarım Traktörleri, Traktör Aksam ve Parçaları, Tarım Alet ve Makinaları, Tarım Alet ve Makinaları Aksam ve Parçaları olmak üzere dört ana bölüm altında toplanmıştır. Ancak Tarım Alet ve Makinaları temel olarak bu çalışmada 8432 (Toprak işleme Alet ve Makinaları) ve 8433 kod nolu (Hasat ve Harman Makinaları ) olarak alınmıştır. 3

I.1.1.Tarım Sektörü ile İlişkisi Tarım sektörü, Tarım alet ve makinaları İmalat Sanayii sektörünce üretilen ürünlerin pazarı durumundadır. Dolaysıyla tarım sektöründe ortaya çıkan olumlu ya da olumsuz gelişmeler doğrudan bu sektöre yansımakta, bu sektördeki olgular da dolaylı biçimde tarım sektörünü etkilemektedir. Bir başka deyişle anılan iki sektör arasında korelasyon bulunmaktadır. Bu nedenle sektörün, tarım sektörü dikkate alınmaksızın, bağımsız olarak irdelenmesi ve planlanması düşünülemez (DPT, 1995: 5). I.1.2. Genel Durum Tarım alet ve makinaları imalat sanayii üretiminin büyük çoğunluğunu traktör oluşturmaktadır. 1999 yılı itibariyle ikisi kamu, üçü özel olmak üzere toplam 5 kuruluş traktör üretmektedir. Traktör üretiminin ve yurt içi traktör talebinin tamamına yakın bir kısmı özel sektör firmalarınca karşılanmaktadır. Yerli katkı oranı, traktör imalatında %90 a, diğer tarım makinalarının büyük çoğunluğunda ise %100 e yaklaşmıştır. Yıllar itibariyle üretim miktarındaki büyük değişmeler, doğrudan talepteki dalgalanmalardan kaynaklanmaktadır. İzlenen taban fiyat ve destekleme politikaları nedeniyle çiftçinin alım gücü değişiklikler göstermektedir. Bu da traktör talebinde ve diğer makine ve ekipman talebinde değişmelere neden olmaktadır. 4

1996 yılında sektörün toplam yurt içi üretiminde %29, traktör üretiminde ise %36 artış olmuştur. 1997 yılında ise, sektörün toplam üretiminde %5.9, ithalatında %29 oranında artış olurken, ihracatında ise %20.2 azalma olmuştur. Traktör üretiminde, 1997 yılı özel sektör kapasite kullanım oranı %76 olarak gerçekleşmiştir. Traktör dışındaki tarım alet ve makinalarını üreten kuruluşlar çok az sayıda orta ölçekli kuruluş dışında, son derece küçük işletmelerden oluşmaktadır. Bu işletmeler, birkaç orta ölçekli kuruluş dışında araştırma geliştirme yapacak yeterli düzeyde nitelikli elaman ve ekipmanı olmayan kuruluşlardır. Toplam firma sayısının % 80 den fazlası, 10 kişiden az istihdamın sağlandığı firmalardan oluşmaktadır. Biçerdöver talebi ithalatla karşılanmakta olup, parktaki biçerdöver sayısının zamanla yaşlanarak azaldığı görülmektedir (DPT, 1998: 127). I.2.Üretim I.2.1. Traktör Üretimi Aşağıda Tablo 1 ve çizelge 1 de traktör üretiminin yıllar itibariyle gelişimi gösterilmiştir. Tablo1: Traktör Üretimi * Birim:Adet 1947 1950 1955 1960 1970 1980 1990 1995 1996 1997 1998 ** 1 10 40 476 7518 16936 30098 44068 52590 55565 60000 (*): 1947-1960 dönemine ilişkin veriler İçduygu (1995), Sonraki yıllar OSD (1998). (**):1998 yılı tahminidir DPT(1998). 5

Çizelge 1:Traktör Üretimi 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1950 den sonra tarımsal alanların mekanizasyonu sonucunda traktör kullanımı artmış buna paralel yurt içi traktör üretiminde artışlar yaşanmıştır. 1990 yılında 30098 adet olan yıllık üretim, 1997 yılında %85 artarak 55565 adete ulaşmıştır. 1947 1950 1955 1960 1970 1980 1990 1995 1996 1997 1998** Aşağıda Tablo 2 ve çizelge 2 de ise traktör parkındaki gelişme gösterilmiştir. Tablo 2: Traktör Parkındaki Gelişme 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 637449 654636 672845 692454 703373 725933 746283 757505 776863 807303 874995 Kaynak:DİE 6

1000000 900000 800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1987 yılında 637.449 adet olan traktör parkı zamanla artarak 1997 yılında 874.995 adete ulaşmıştır. Çizelge:Traktör Parkı 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 I.2.2.Mevcut Kapasite ve Kullanım Aşağıda Tablo 3 ve çizelge 3 de traktör üretiminde KKO nın gelişimi gösterilmiştir. Tablo3: Traktör Üretiminde KKO ları 1994 1995 1996 1997 1998 Üretim 25169 44068 52590 55565 60000 * Kapasite 62500 47500 47500 73000 73000 KKO (%) 0,40 0,93 1,11 0,76 0,82 Kaynak: OSD (1999). (*):Tahmini. 7

1994 kriz koşullarında % 40 lara kadar düşen kko ları sonraki yıllar yüksek sayılabilecek bir kko ya ulaşmıştır. Çizelge 3:Traktör Üretiminde KKO 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1994 1995 1996 1997 1998 Çizelgede de izleneceği gibi kko ları 1994 yılında dibe vurmuş, 1996 yılında en yüksek kko nına ulaşılmıştır. Aşağıda tablo 4 de ise iller itibariyle tarımsal mekanizasyonun bir göstergesi olarak kullanabileceğimiz traktör parkının gelişimi gösterilmiştir 8

Tablo 4: İllere Göre 1000 Hektara Düşen Traktör Sayısı ve İller Bazında Traktör İller 1995 N-µ 1996 N-µ Traktör Sayısı Traktör Sayısı A B (N) (N) ADANA 34.298 22.579 30.425 140.839 745073 41 ADIYAMAN 7.277-4.442 7.661-4.691 280433 27 AFYON 19.463 7.744 20.401 8.049 619889 33 AĞRI 2.869-8.850 3.008-9.344 329005 9 AMASYA 11.217-502 11.591-761 238954 49 ANKARA 39.642 27.923 40.952 28.600 1325876 31 ANTALYA 22.930 11.211 24.781 12.429 415124 60 ARTVİN 349-11.370 360-11.992 37341 10 AYDIN 28.011 16.292 29.473 17.121 375542 78 BALIKESİR 31.611 19.892 33.354 21.002 459017 73 BİLECİK 5.476-6.243 5.825-6.527 11247 518 BİNGÖL 457-11.262 482-11.870 39501 12 BİTLİS 598-11.121 1.005-11.347 127911 8 BOLU 17.789 6.070 18.294 5.942 229323 80 BURDUR 9.723-1.996 10.217-2.135 203274 50 BURSA 41.023 29.304 43.394 31.042 375104 116 ÇANAKKALE 23.155 11.436 24.039 11.687 282734 85 ÇANKIRI 7.815-3.904 8.269-4.083 225111 37 ÇORUM 23.121 11.402 24.604 12.252 613389 40 DENİZLİ 24.628 12.909 26.224 13.872 368925 71 DİYARBAKIR 9.787-1.932 10.742-1.610 778171 14 EDİRNE 24.161 12.442 27.243 14.891 363549 75 ELAZIĞ 4.435-7.284 4.662-7.690 142678 33 ERZİNCAN 3.548-8.171 3.640-8.712 170701 21 ERZURUM 6.183-5.536 6.428-5.924 289703 22 ESKİŞEHİR 15.839 4.120 13.610 1.258 564197 24 GAZİANTEP 12.002 283 12.706 354 352650 36 GİRESUN 1.358-10.361 1.463-10.889 156963 9 GÜMÜŞHANE 2.011-9.708 2.052-10.300 84094 24 HAKKARİ 290-11.429 284-12.068 9594 30 HATAY 14.040 2.321 14.819 2.467 259086 57 ISPARTA 9.425-2.294 10.032-2.320 212569 47 İÇEL 9.344-2.375 10.128-2.224 391129 26 İSTANBUL 17.254 5.535 18.276 5.924 107796 170 İZMİR 37.046 25.327 39.024 26.672 359500 109 KARS 5.479-6.240 5.753-6.599 238731 24 KASTAMONU 13.920 2.201 14.300 1.948 282521 51 KAYSERİ 12.077 358 12.705 353 1108360 11 KIRKLARELİ 13.218 1.499 13.605 1.253 258349 53 KIRŞEHİR 6.524-5.195 6.823-5.529 438215 16 KOCAELİ 9.710-2.009 9.995-2.357 142708 70 KONYA 41.745 30.026 43.976 31.624 2583959 17 KÜTAHYA 16.895 5.176 17.638 5.286 378479 47 MALATYA 9.383-2.336 10.161-2.191 390592 26 MANİSA 39.271 27.552 42.210 29.858 439173 96 K.MARAŞ 8.584-3.135 9.033-3.319 482174 19 MARDİN 3.834-7.885 4.103-8.249 374076 11 MUĞLA 15.520 3.801 16.488 4.136 266237 62 MUŞ 3.230-8.489 3.297-9.055 265278 12 NEVŞEHİR 13.223 1.504 13.792 1.440 341593 40 NİĞDE 8.238-3.481 8.626-3.726 270353 32 9

Tab.devamı ORDU 1.488-10.231 1.558-10.794 262363 6 RİZE 25-11.694 26-12.326 54152 0 SAKARYA 20.649 8.930 21.222 8.870 203257 104 SAMSUN 29.174 17.455 30.513 18.161 403650 76 SİİRT 1.180-10.539 1.170-11.182 77183 15 SİNOP 3.663-8.056 3.865-8.487 116077 33 SİVAS 13.082 1.363 13.846 1.494 767578 18 TEKİRDAĞ 26.203 14.484 27.033 14.681 395180 68 TOKAT 30.640 18.921 31.354 19.002 322768 97 TRABZON 137-11.582 142-12.210 110659 1 TUNCELİ 388-11.331 386-11.966 70397 5 Ş.URFA 9.622-2.097 10.902-1.450 1150276 9 UŞAK 8.327-3.392 10.794-1.558 22915 47 1 VAN 3.752-7.967 3.853-8.499 244159 16 YOZGAT 16.560 4.841 17.452 5.100 807433 22 ZONGULDAK 8.665-3.054 8.605-3.747 101131 85 AKSARAY 7.966-3.753 8.549-3.803 411646 21 BAYBURT 1.062-10.657 1.144-11.208 56992 20 KARAMAN 2.974-8.745 3.525-8.827 323324 11 KIRIKKALE 3.073-8.646 3.379-8.973 298938 11 BATMAN 2.539-9.180 2.700-9.652 113800 24 ŞIRNAK 698-11.021 813-11.539 114010 7 BARTIN 1.531-10.188 1.638-10.714 63149 26 ARDAHAN 514-11.205 656-11.696 90596 7 IĞDIR 889-10.830 992-11.360 77555 13 YALOVA 242-11.477 379-11.973 25497 15 KARABÜK 2.211-9.508 2.411-9.941 98173 25 KİLİS 1.194-10.525 1.510-10.842 97739 15 OSMANİYE 0-11.719 5.752-6.600 Σ 937.528 Σ 988.142 µ 11719,1 µ 12351,775 OS 9.122,97 os 9.371,20 σ2 130.795.622,30 σ 2 138.336.781,1 SS 11.436,59 SS 11.761.665,00 Kaynak: Kendi hesaplamalarımız. Σ: Toplam değeri µ: Aritmetik ortalamayı Os: Ortalamadan sapma değeri σ 2 : Varyansı SS:Varyansın karekökünü (standart sapmayı) A:Toplam tarım alanını B:1000 hektara düşen traktör sayısını göstermektedir. 10

1996 yılı 1995 yılına göre daha traktör sayısı açısından daha değişken bulunmuştur. Gerek standart sapma gerek varyans değerlerinde bu durum açıkça görülmektedir. 1996 yılını baz alan bir değerlendirme yapıldığında, iller düzeyinde ortalamadan yüksek değere sahip iller; Adana, Afyon, Ankara, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bolu, Bursa, Çanakkale, Çorum, Denizli, Edirne, Eskişehir, Gaziantep, Hatay, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kayseri, Kırklareli, Konya, Kütahya, Manisa, Muğla, Nevşehir, Sakarya, Samsun, Sivas, Tekirdağ, Tokat, ve Yozgat olarak tespit edilmiştir. Ortalamadan düşük değere sahip iller ise; Adıyaman, Ağrı, Amasya, Artvin, Bilecik, Bingöl,Bitlis, Burdur,Çankırı,Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Giresun, Gümüşhane, Hakkari, Isparta, İçel, Kars, Kırşehir, Kocaeli, Malatya, K.Maraş, Mardin, Muş, Niğde, Ordu, Rize, Siirt, Sinop, Trabzon, Tunceli, Ş.Urfa, Uşak, Van, Zonguldak, Aksaray, Bayburt, Karaman, Kırıkkale, Batman, Şırnak, Bartın, Ardahan, Iğdır, Yalova, Karabük, Kilis ve Osmaniye olarak belirlenmiştir. İkinci kategoride yer alan illerden Kocaeli ve İçel istisna kabul edilirse diğer illerin ekonomik gelişmişlik düzeylerinin de göreceli olarak geri olduğu söylenebilir. 11

I.3.Talep Tahmini Tarımda traktöre olan talebi etkileyen başlıca faktörler traktör fiyatları, traktör kredileri, kredi faiz oranları,girdi fiyatları, taban fiyatlar, enflasyon vs gibi faktörler sayılabilir. Günümüze kadar talep tahminlemesine 4 yönelik bir çok analiz metodu uygulanmış ve geliştirilmiştir. Bu metodlar arasında en önemlileri; i) yakın geçmişe ait (2-5 yıl) verilerin basit veya ağırlıklı ortalamalarından yararlanılarak yapılan zaman serisi analizleri, ii) bağımsız değişkenlerini yukarıda belirtilen faktörlerin en az biri veya daha fazlasının oluşturduğu doğrusal, doğrusal olmayan, tekli veya çoklu regrasyon analizleri, iii) ve son olarak uzak geçmişten günümüze kadar talep gelişiminin eğimine istatistiksel olarak en uygun modelin(doğrusal, logaritmik, kübik, kuadratik, üssel, s-eğrisi gibi) belirlenerek yakın ve/veya uzak geleceğe yönelik yapılan trend projeksiyonu analizleridir. Render ve Stair (1985) bu üç metoddan trend analizlerinin hem kısa, hem orta ve hem de uzun vadeli tahminleme çalışmalarında gerçeğe en yakın sonuçlar üretebileceğini belirtmişlerdir (DPT, 1995:89). Traktör talebi, traktör parkındaki artış miktarına hurdaya ayrılan traktör sayısının eklenmesiyle de belirleneceği ortadadır. Başka bir ifadeyle traktör parkındaki artış aslında, yeni traktör talebine eşittir ve buna hurdaya ayrılan traktörlerde (yenileme traktörleri) eklenirse o yılki toplam talep elde edilir. Aşağıda tablo de verilen teorik hurda çıkış değerlerinden son 5 yılın ortalaması alındığında her yıl ortalama 14570 adet traktörün 4 Talep tahmini yapılırken VII.BYKP ÖİK raporundaki yöntem benimsenmiştir 12

hurdaya ayrıldığı beklenebilir (Bu değer VII.Beş yıllık kalkınma planı için hazırlanan ÖİKR da 9642 olarak bulunmuştur.) Bu durumda gelecek için yapılabilecek park tahminlemesi ile olası park artışına bağlı olarak talebin projeksiyonuda gerçekleştirilebilir. 1963-1997 yılları arası Türkiye traktör parkının gelişimi aşağıda Tablo 5 de gösterilmiştir. Bu çalışmada traktör talebini belirlemeye dönük olarak önce ekonometrik çalışma yapılmış ancak anlamlı sonuçlara ulaşılamamıştır. Traktör talebini belirlemeye yönelik olarak ikinci yöntem olarak trend analizi yöntemi uygulanmış, değişik formlarda (Linear, cubic, quadratic, logarithmic, exponential vs ) modeller denenmiş, gerek determinasyon katsayısı gerekse de gerçek ve tahmini traktör parkının gelişimini en tatmin edici olarak linear modelin verdiği belirlenmiştir. Yıllık ortalama 14570 traktörün hurdaya ayrılması ve park artışının da yaklaşık 26404 olması durumunda toplam traktör talebinin her yıl yaklaşık olarak 40974 adet olması beklenmektedir. Tablo5: 1963-1996 Yılları Arası Türkiye'de Traktör Parkı Gelişimi 13

Park Park artışı Üretim ithalat ihracat Yurtiçi Toplam Arz 1963 50844 7982 7982 Teorik Hurda Çıkışı 1964 51781 937 7006 7006 6069 1965 54608 2827 6419 6419 3592 1966 65108 10500 8969 407 9376-1124 1967 74982 9874 13976 1757 15733 5859 1968 84874 9892 15118 1705 16823 6931 1969 96407 11533 13412 822 14234 2701 1970 105865 9458 7518 412 7930-1528 1971 118525 12660 15687 300 15987 3327 1972 135726 17201 22893 3286 26179 8978 1973 156139 20413 32585 4922 37507 17094 1974 200466 44327 25363 4426 29789-14538 1975 243066 42600 32365 19468 51833 9233 1976 281802 38736 36602 40724 77326 38590 1977 320578 38776 31380 40279 71659 32883 1978 370259 49681 17673 14311 31984-17697 1979 402777 32518 14484 1581 16065-16453 1980 436369 33592 16936 3689 20625-12967 1981 458714 22345 25358 339 25697 3352 1982 491001 32287 35716 246 3152 32810 523 1983 513516 22515 41799 28 7008 34819 12304 1984 556781 43265 46782 412 1651 45543 2278 1985 583974 27193 37830 552 3679 34703 7510 1986 612731 28757 28053 514 8 28559-198 1987 637449 24718 35986 347 73 36260 11542 1988 654636 17187 31327 356 517 31166 13979 1989 672845 18209 18884 80 300 18664 455 1990 692454 19609 30712 720 145 31287 11678 1991 704373 11919 21381 1132 36 22477 10558 1992 725933 21560 21723 1475 28 23170 1610 1993 746283 20350 32809 3863 36672 16322 1994 757505 11222 25169 850 27 25992 14770 1995 776863 19358 44068 2495 14 46549 27191 1996 807303 30440 52590 4726 3533 53783 23343 1997 874995 67692 55565 6248 2896 58917-8775 TOPLAM 14517532 824151 912120 162472 23067 1051525 219392 Kaynak: DİE,OSD Değerlerinden Hareketle kendi Hesaplamalarımız. Tablo 6: 1997-2005 Yılları arası Traktör Talep Projeksiyonu nu Belirleyen Park ve Hurda Çıkışı Değişimleri 14

TAHMİNİ DEĞERLER GERÇEK PARK * PARK HURDA ** YURT İÇİ *** PARK ARTIŞI ÇIKIŞI TALEP 1997 874995 1998 26404 901399 14570 40974 1999 26404 927803 14570 40974 2000 26404 954207 14570 40974 2001 26404 980611 14570 40974 2002 26404 1007015 14570 40974 2003 26404 1033419 14570 40974 2004 26404 1059823 14570 40974 2005 26404 1086227 14570 40974 Kaynak: Kendi Hesaplamalarımız. (*):Gerçek park değeri üzerinden yapılan trend projeksiyonu analizleri çıktılarının irdelenmesi sonucunda uygun görülen Linear modele göre tespit edilmiştir. (**): Son beş yılın ortalama değeridir. (***): Traktör parkı içim tahmin edilen artış+tahmini hurda çıkışı. Çizelgede ve tabloda görüldüğü gibi gerçek ve tahmini(linear modele göre tahmin edilen tahmini park) park eğrileri / doğruları birbirine oldukça yakın oluşmaktadır. Çizelge 4:Tahmini ve Gerçek Park 1000000 900000 800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 Park Gerçek Park Tahmin 15

Tablo 7: Gerçek ve Tahmini Traktör Parkı Gelişimi PARK PARK GERÇEK TAHMİN EĞİLİM PARK ARTIŞI 1965 54608 18723,39328 890062,511 26404,21569 1966 65108 45127,60896 1967 74982 71531,82465 1968 84874 97936,04034 1969 96407 124340,256 1970 105865 150744,4717 1971 118525 177148,6874 1972 135726 203552,9031 1973 156139 229957,1188 1974 200466 256361,3345 1975 243066 282765,5501 1976 281802 309169,7658 1977 320578 335573,9815 1978 370259 361978,1972 1979 402777 388382,4129 1980 436369 414786,6286 1981 458714 441190,8443 1982 491001 467595,0599 1983 513516 493999,2756 1984 556781 520403,4913 1985 583974 546807,707 1986 612731 573211,9227 1987 637449 599616,1384 1988 654636 626020,3541 1989 672845 652424,5697 1990 692454 678828,7854 1991 704373 705233,0011 1992 725933 731637,2168 1993 746283 758041,4325 1994 757505 784445,6482 1995 776863 810849,8639 1996 807303 837254,0796 1997 874995 863658,2952 Park artışı 26404,2157 Kaynak: Kendi Hesaplamalarımız DETERMİNASYON K. 0,981564098 16

I.4.Tarım Alet ve Makinaları Tarım alet ve makinaları üretimi büyük ölçüde siparişe göre şekillendiğinden ve mevcut teknolojinin değişik taleplere uyum göstermesi nedeniyle bu sektörde talep tahminini sağlıklı olarak gerçekleştirmek oldukça zordur. Diğer yandan sektördeki talebi birçok unsur etkilediğinden tatmin edici talep tahminlerine ulaşmak zorlaşmaktadır. Nitekim bu durum VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı için hazırlanan Tarım Alet ve Makinaları ÖİKR da şöyle ifade edilmektedir: Tarım alet ve makinaları talebi tarımsal gelir, zirai krediler, ürün destekleme fiyatları, girdi kullanımı, sosyal yaşamdaki gelişmeler ve makine ve ekipmanların üreticiye sağladığı yarar ve benzeri faktörlere bağlı olarak değişmektedir. Bunların birkaçını göz önüne almadan yapılacak talep tahminleri fazla gerçekçi olmayacaktır. Tarım alet ve makine parkındaki gelişmeler incelendiğinde oldukça dalgalı bir gelişmenin yaşandığı izlenmektedir(bkz tab: 8,9,10). Bu durum gerek parktaki sayısal gelişmede gerekse de % değişmede açıkça izlenmektedir. Diğer yandan DPT tarafından ÖİKR için hazırlanan talep tahmini öngörüleri ile gerçekleşen değerler arasında önemli farklar tespit edilmiştir. Sektöre ilişkin bu yapısal özelliklerden dolayı(ve uyguladığımız ekonometrik ve istatistiki testlerin anlamlı çıkmaması nedeniyle) talep tahmini tarım alet ve makine sanayi için yapılmamıştır. Tarım Alet ve Makine İmalat Sanayiinde, parktaki sayısal gelişmeler, % değişmeler ve parktaki artışlar Tablo 8, 9 ve 10 da gösterilmiştir. 17

Tablo 8: Seçilmiş Bazı Tarımsal Alet ve Makine Parkındaki Gelişme Birim :Adet 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Hayvan Pulluğu 517056 486037 462480 433142 421834 334318 Kulaklı traktör pulluğu 687119 708455 724049 744986 775231 819362 Döner kullaklı traktör pulluğu 22878 23075 22145 21464 20420 20466 Diskli traktör pulluğu 65894 66188 65568 59475 59202 59165 Toprak frezesi 17567 19062 20954 19904 22201 28300 Kültüvatör 293206 307511 317099 329422 345520 369040 Merdane 48001 45034 45060 46747 48173 56472 Traktörle çekilen çapa 89151 93448 96161 99615 105962 11281 makinası Tahıl mibzeri 66772 65718 65129 64967 66757 79593 Kombine tahıl mibzeri 102084 111161 117008 121423 125464 130606 Pancar mibzeri 10275 8697 8808 9029 9216 7962 Üniversal mibzer 60722 66220 69819 72218 74458 61573 Çiftlik gübre dağıtıcısı 456 458 515 750 831 1687 Kimyevi gübre dağıtıcısı 193990 201845 208826 218535 229492 260378 Orak makinası 43053 45177 45742 47127 47287 64346 Biçer bağlar makinası 3445 3451 3529 3588 3513 4792 Balya makinası 7708 7763 7859 7909 8505 7478 Harman makinası 132475 134613 137508 141908 143608 132265 Sapdöver 62060 64189 64249 67212 63414 89633 Pancar sökme makinası 958 1025 1357 1510 1712 2035 Slaj makinası 292 388 479 792 1466 1908 Selektör 3014 3167 3141 3172 3347 3506 Tarımsal mücadele uçağı 64 68 61 58 54 54 Sırt pulverizatörü 441019 460645 476398 494648 498364 540308 Tarım arabası (Römork) 686491 707024 719837 742959 773858 854171 18

Tablo 9:Seçilmiş BazıTarım Alet ve Makine Sanayi Parkındaki % Gelişmeler 1993 1994 1995 1996 1997 Hayvan Pulluğu -5,99916-4,84675-6,34363-2,61069-20,747 Kulaklı traktör pulluğu 3,105139 2,201128 2,891655 4,05981 5,69263 Döner kullaklı traktör pulluğu 0,861089-4,03034-3,07519-4,86396 0,22527 Diskli traktör pulluğu 0,446171-0,93673-9,29264-0,45902-0,0625 Toprak frezesi 8,510275 9,925506-5,01098 11,5404 27,4717 Kültüvatör 4,878822 3,117937 3,886168 4,88674 6,80713 Merdane -6,18112 0,057734 3,743897 3,05046 17,2275 Traktörle çekilen çapa makinası 4,819912 2,903219 3,591893 6,37153-89,354 Tahıl mibzeri -1,57851-0,89625-0,24874 2,75524 19,2279 Kombine tahıl mibzeri 8,891697 5,259938 3,773246 3,32804 4,09839 Pancar mibzeri -15,3577 1,276302 2,509083 2,0711-13,607 Üniversal mibzer 9,054379 5,434914 3,436027 3,10172-17,305 Çiftlik gübre dağıtıcısı 0,438596 12,44541 45,63107 10,8 103,008 Kimyevi gübre dağıtıcısı 4,049178 3,458594 4,649325 5,01384 13,4584 Orak makinası 4,933454 1,250636 3,027852 0,33951 36,0755 Biçer bağlar makinası 0,174165 2,260214 1,671862-2,0903 36,4076 Balya makinası 0,713544 1,236635 0,636213 7,53572-12,075 Harman makinası 1,613889 2,15061 3,199814 1,19796-7,8986 Sapdöver 3,430551 0,093474 4,611745-5,65078 41,3458 Pancar sökme makinası 6,993737 32,39024 11,27487 13,3775 18,8668 Slaj makinası 32,87671 23,45361 65,34447 85,101 30,1501 Selektör 5,076311-0,82097 0,986947 5,51702 4,75052 Tarımsal mücadele uçağı 6,25-10,2941-4,91803-6,89655 0 Sırt pulverizatörü 4,450148 3,41977 3,830831 0,75124 8,41634 Tarım arabası (Römork) 2,991008 1,812244 3,212116 4,15891 10,3783 19

Tablo 10 : Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makine Parkındaki Artış 1993 1994 1995 1996 1997 Hayvan Pulluğu -31019-23557 -29338-11308 -87516 Kulaklı traktör pulluğu 21336 15594 20937 30245 44131 Döner kullaklı traktör pulluğu 197-930 -681-1044 46 Diskli traktör pulluğu 294-620 -6093-273 -37 Toprak frezesi 1495 1892-1050 2297 6099 Kültüvatör 14305 9588 12323 16098 Merdane -2967 26 1687 1426 Traktörle çekilen çapa makinası 4297 2713 3454 6347-94681 Tahıl mibzeri -1054-589 -162 1790 12836 Kombine tahıl mibzeri 9077 5847 4415 4041 5142 Pancar mibzeri -1578 111 221 187-1254 Üniversal mibzer 5498 3599 2399 2240-12885 Çiftlik gübre dağıtıcısı 2 57 235 81 856 Kimyevi gübre dağıtıcısı 7855 6981 9709 10957 30886 Orak makinası 2124 565 1385 160 17059 Biçer bağlar makinası 6 78 59-75 1279 Balya makinası 55 96 50 596-1027 Harman makinası 2138 2895 4400 1700-11343 Sapdöver 2129 60 2963-3798 Pancar sökme makinası 67 332 153 202 323 Slaj makinası 96 91 313 674 442 Selektör 153-26 31 175 Tarımsal mücadele uçağı 4-7 -3-4 0 Sırt pulverizatörü 19626 15753 18250 3716 41944 Tarım arabası (Römork) 20533 12813 23122 30899 80313 Tarım alet ve makinalarından hayvan pulluğunun sayısında mekanizasyon sürecine paralel düşüş yaşanırken, Traktör pulluğu, toprak frezesi, kültivatör, kimyevi gübre dağıtıcısı, orak makinası, sırt pulverizatörü, tarım arabası gibi makine ve aletlerde artış yaşanmıştır. Tablodan görüldüğü gibi birçok üründe belli bir trend görülmemekte inişli çıkışlı bir seyir izlenmektedir. 20

I.5.GAP Bölgesinde Traktör Tarım Alet ve Makinaları Talebi GAP yaratacağı nitel ve nicel değişmeler nedeniyle Türkiye nin en önemli entegre bölgesel kalkınma projesidir. GAP bölgesinde sulu tarıma geçilmesi ile birlikte ürün deseni içerisinde en önemli değişmenin, pamuk, buğday-arpa, yem bitkileri, meyve-fıstık üzerinde olduğu belirlenmiştir (Anonymous dan aktaran VII.BYKP ÖİKR, 95). Bölge düzeyinde traktör ve tarım alet ve makine talebi çeşitli yöntemlerle yapılmaktadır. Bu yaklaşımlardan birisi, ürün deseni, toprak, ve iklim özellikleri, üretimde kullanılan tarım makinalarının tip işlem sayıları, iş başarıları vb özellikler dikkate alınarak birim üretim alanı başına toplam enerji gereksinimleri (kwh/ha) esas alınarak tahminlerin yapıldığı yöntemdir(vii.bykp ÖİKR, 96). Sabancı ve Işık (1994) Enerji esasına dayalı yöntem kullanılarak ve GAP bölgesi ile gerek iklim gerekse toprak özellikleri bakımından benzerlikler gösteren Çukurova bölgesi verilerinden yararlanarak tahmin yoluna gitmişlerdir. Buna göre çoklu ürün desenlerinin yer aldığı işletme veya yöreler için ortalama birim traktör gücü gereksinimi değerlerinin; kuru tarımda 0,5 Kw/ha, sulu tarımda da 1,25 Kw/ha dolayında olduğu belirtilmiştir. ( Işık (1998), Sabancı et.al. (1990), Anonymous (1993) den aktaran VII.BYKP ÖİKR(19 96 )). ÖİKR(1996) da GAP bölgesi için öngörülen tarım alet ve makine talebi aşağıda tablo 11 de gösterilmiştir. ( Tarım alet ve makine sanayine ilişkin olarak talep tahmin analizinin önündeki zorluklar önceki satırlarda belirtilmişti. Ancak burada daha spesifik bir alan için yapılan tarım alet ve makine öngörüleri olsa olsa kaba bir fikir vercektir) 21

Tablo11: GAP Bölgesinde Tarım Alet ve Makinaları Talebi Makina 1999 2000 Balya makinası 18 28 Tahıl ekim makinası 640 637 Biçerdöver 86 120 Biçme Makinası 116 68 Diskaro 658 1076 Karık Açma Pulluğu 135 298 Sıra Arası Çapa Makinası 310 603 Pamuk Ekim Makinası 228 483 Pulluk 0 0 İlaçlama Makinası 245 286 Santrifüj Gübre Dağıtıcı 0 0 Dipkazan 97 201 Harman Makinası 298 196 Tarım Arabası 0 0 Fide Dikim Makinası 69 145 DPT (1995). Tablodan da izleneceği gibi GAP bölgesinde exstansif (yaygın) tarımdan entansif (yoğun) tarıma geçişle birlikte mekanizasyon sürecine paralel tarım alet ve makine talebinde önemli talep genişlemesi beklenmektedir. I.6.Bölgesel Düzeyde Seçilmiş Bazı Tarım Alet ve Makinaları Aşağıda Tablo 12 ve 13 de ise bölgeler düzeyinde seçilmiş bazı tarım alet ve makine sanayindeki sayısal gelişmeler gösterilmiştir. Bölgesel düzeyde tarım alet ve makine sayısındaki gelişmeler göz önüne alındığında; Tarımda mekanizasyon düzeyinin en yüksek olduğu bölgelerin 2. ve 1. bölge olduğu görülmektedir. Tarım alet ve makine kullanım düzeyinin en düşük olduğu bölgeler ise 5. ve 6. bölgeler olmuştur. Başka bir ifadeyle bölgeler düzeyinde makine kullanımında önemli farklılıklar bulunmakta olup, bazı bölgelerin gittikçe entansif tarıma geçmesine paralel olarak güçlü bir potansiyel talep bulunmaktadır. 22