AĞRI MEZAR TAŞLARINDA FORM VE BEZEME UNSURLARI

The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss3159 Number: 40, p. 87-105, Winter I 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi 11.11.2015 27.12.2015 AĞRI MEZAR TAŞLARINDA FORM VE BEZEME UNSURLARI FORM AND ADORNMENT ELEMENTS IN THE TOMBSTONES OF AGRI Doç. Dr. Yusuf ÇETİN Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Özet Sultan Alpaslan ın 1064 te Anadolu ya yaptığı akınlar sonucu Büyük Selçukluların hâkimiyetine girmeye başlayan Ağrı ve çevresinde bu tarihten itibaren Türk sanatı ile ilgili izler görülmeye başlamıştır. İl sınırları içerisinde günümüze ulaşabilmiş Türk-İslam dönemi tarihi mezarlıklar sayı bakımından oldukça fazladır. Doğubayazıt ilçesinde İshak Paşa Sarayı Mezarlığı, Eski Bayezid Şehir Mezarlığı, Ahmed-i Hani Mezarlığı, Seslitaş Köyü Mezarlığı; Patnos ilçesinde Taşkın, Köseler, Ziyaret köyleri mezarlıkları; Tutak ilçesinde Ocakbaşı, Bintosun köylerindeki mezarlıklar ve Eski Eleşkirt ilçe merkezi olan Toprakkale Köyü nde yer alan mezarlıklar günümüze ulaşabilen tarihi mezarlıklardır. Bu mezarlıklarda yer alan mezar taşları XIII ve XX. yüzyıl arasında geniş bir zaman dilimi içerisine tarihlendirilmektedir. Bölgede derlenen gri, krem, kahverngi, siyah tüf taşları ve mermerin kullanıldığı mezar taşları tipolojileri ve bezeme unsurları ile zengin bir çeşitlilik göstermektedir. Birbirinden farklı ve zengin formların kullanıldığı bölgedeki mezar taşlarında şâhideli, lahit-sandukalı mezar taşları farklı çeşitlemeler ile kullanılmıştır. Bunların dışında Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi koç, koyun ve at formlu mezar taşları, soyut insan heykeli formlu mezar taşları ile Osmanlı dönemi sarık ve kavuk formlu başlıklara sahip mezar taşlarına da bol miktarda rastlanılmaktadır. Bezeme unsurları olarak başta değişik karakterlere sahip yazılardan oluşan kitabeler olmak üzere Türk sanatının geniş bezeme repertuarı içinde yer alan geometrik ve bitkisel bezemeler, silahlar, ikonografik anlamları olan damgalar ve işaretler, kemer ve nişlerden oluşan mimari formlar, kandil, şamdan ve ibrik gibi günlük hayatta kullanılan nesneler görülmektedir. Selçuklu, Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşları tipoloji ve bezeme unsurları bakımından yakın bölge olan Van Gölü Havzası ndaki Selçuklu dönemi mezar taşları geleneklerini yansıtmaktadır. Osmanlı dönemi mezar taşlarında ise bezeme ve form özellikleri klasik Osmanlı mezar taşları geleneklerini yansıtmakla birlikte zaman zaman yerel uygulamalara da rastlanılmaktadır. Anahtar kelimeler: Ağrı, Tarihi Mezarlık, Mezar Taşı, Bezeme, Form

88 Abstract Traces of the Turkish art started to be seen in Ağrı and its surroundings when the city fell under the domination of the Great Seljukians as a result of the invasions by Sultan Alpaslan in Anatolia in 1064. There is a great number of historical cemeteries of the Turkish-Islamic period within the provincial boundaries that have reached the present day. The historical cemeteries that have reached the present day include; İshak Paşa Palace Cemetery, Eski Bayezid City Cemetery, Ahmed-i Hani Cemetery, Seslitaş Village Cemetery in the district of Doğubayazıt; Taşkın, Köseler and Ziyaret village cemeteries in the district of Patnos; Ocakbaşı, Bintosun village cemeteries in the district of Tutak and the cemeteries in Toprakkale Village in the district of Eski Eleşkirt. The tombstones in these cemeteries date back to the XIII. and XX. centuries, which is a broad period of time. The tombstones that are made of grey, cream, brown and black tufa rocks and marble being collected in the region show a rich variety with their typologies and adornment elements. Sahide and sarcophagus are used in various ways in the tombstones of the region where different and rich forms are used. Apart from these, the tombstones were also encountered as rams, sheep and horses, as well as abstract human statues during the Karakoyunlu-Akkoyunlu period, and turbans and quilted turbans in the Ottoman Empire. Adornment elements primarily include tablets comprising of scripts with various characters, as well as geometric and herbal adornments, guns, iconographic stamps and signals, architectural forms comprising of arches and niche, daily objects like oil lamps, chandeliers and pitchers within the broad adornment repertoire of the Turkish art. The tombstones of Seljukian, Karakoyunlu-Akkoyunlu period reflect the traditions of the Seljukian tombstones in the close region of Lake Van Basin in terms of typology and adornment elements. The Ottoman tombstones, on the other hand, reflect the traditions of the classical Ottoman tombstones in terms of adornment and form features here and there. Keywords: Ağrı, Historical Cemetery, Tombstone, Adornment, Form Yusuf ÇETİN GİRİŞ Anadolu nun Asya ve Avrupa bağlantılarını sağlayan çok önemli bir geçiş güzergâhı üzerinde bulunan Ağrı ve çevresi Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan ın 1064 te Anadolu ya yaptığı akınlarla birlikte Selçuklu hâkimiyetine girmeye başlamış, bu tarihten sonra da sırasıyla İlhanlı, Celayirli, Karakoynlu ve Akkoyunluların egemenliğinde kalmıştır. Daha sonra Safevi egemenliğine giren il toprakları Yavuz Sultan Selim in 1514 Çaldıran Seferi ile Osmanlı topraklarına katılmıştır. Ağrı ve çevresi Osmanlı topraklarına katıldıktan sonra önce Van Vilayeti ne, daha sonra da Erzurum Eyaleti ne bağlı bir sancak olarak idari taksimatta yerini almıştır (Çetin, 2012: 14). Güneyde Van Gölü Havzası, doğuda İran, kuzeyde Kafkasya, batıda Erzurum ile kültürel bağlara sahip olan Ağrı ve çevresinde etkileşimin yoğun görüldüğü bir kültürel yapı dikkat çekmektedir. Bu yoğun kültürel etkileşimin izlerinin en iyi gözlemlendiği unsurlardan birisini de mezar taşları oluşturmaktadır. Tarihi mezarlıklar ve mezar taşları bakımından oldukça zengin olan Ağrı ilindeki mezarlıkların birçoğu henüz tescil edilmemiştir. Yalnızca birkaç mezarlığın etrafında basit koruma duvarları mevcut iken çoğu tamamen korumasız durumda olup her türlü tahribata açıktır. Bu mezarlıklarda yer alan kültür ve sanat tarihi açısından çok değerli birçok mezar taşı yerinden sökülerek kırılmış ve sağa sola dağılmış durumdadırlar. Bu çalışmada amacımız, daha önce çeşitli yayınlarımızda (Çetin, 2008, Çetin, 2009, Çetin, 2010, Çetin, 2012) ele aldığımız il genelindeki tarihi mezarlıklarda yer alan mezar taşlarını form ve bezeme özellikleri bakımından ayrıntılı bir biçimde inceleyerek bilim dünyasına tanıtmak, bağlantıları-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 89 nı tespit ederek Türk-İslam sanatı içindeki yerlerini ve önemlerini ortaya koymaktır. Ayrıca, son yıllarda kaçak kazılarla büyük ölçüde tahribata uğrayan bu kültürel mirasa dikkat çekerek koruma altına alınmalarını sağlamaktır. Araştırma yapılırken mezar taşları ile ilgili bir katalog çalışmasına gidilmemiş, il sınırları içinde yer alan tarihi mezarlıklarda yer alan mezar taşları dönemlerine göre sınıflandırılarak form ve bezeme özellikleri ayrıntılı bir biçimde incelenmiştir. Her bir grubun mezar taşları örneklerle tespit edilmiş, ancak sayı çokluğundan dolayı ön plana çıkan örnekler detaylı fotoğraf ve çizimlerle ortaya konulmuştur. Değerlendirme ve karşılaştırma yapılırken öncelikle yakın çevre örnekleri üzerinde durulmuş, Türk sanatı içinde dönemsel özellikleri ile yakınlık gösteren diğer bölgelerdeki örneklerle de karşılaştırmalara gidilmiştir. 1. Form Bakımından Ağrı Mezar Taşları 1.a. Selçuklu ve Karakoyunlu- Akkoyunlu Dönemi Mezar Taşları İl sınırları içindeki Selçuklu ve Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşları daha çok ilin güneyinde, Van Gölü Havzası na yakın olan Tutak ilçesi Ocakbaşı ve Bintosun köyleri ile Patnos ilçesi Taşkın, Köseler ve Ziyaret köylerindeki mezarlıklarda yer almaktadır. Bölgede derlenen gri, krem, kahverengi ve siyah tüf taşlarının kullanıldığı bu mezar taşları tipolojileri bakımından dört sınıfa ayrılmaktadır. 1.a.1. Lahit-Sanduka Formunda Mezar Taşları: Boyutları ve formları birbirinden farklı olan bu mezar taşları doğubatı doğrultusunda yatay olarak mezarların üzerine yerleştirilmişlerdir. Başucundan ayakucuna doğru giderek daralan bu mezar sandukaları çoğu zaman tamamen bezemesiz olup bazılarında oldukça arkaik karakterli Arapça yazılara veya çeşitli işaretlere rastlanılmaktadır. Yekpare taştan kademeli prizma şeklindeki bu sandukalar yukarı doğru giderek daralmakta olup üst kademeleri prizma üçgen veya yarım silindir şeklinde sonlanmaktadır. Bu gruba giren mezarların en güzel örnekleri Tutak ilçesi Ocakbaşı ve Bintosun köyleri ile Patnos ilçesi Köseler ve Ziyaret köylerindeki mezarlıklarda bulunmaktadır (Foto. 1). Bu grupta farklı sanduka örneklerine de rastlamak mümkündür. Bunlardan ilki daha çok Tutak Ocakbaşı Köyü ve Patnos Taşkın Köyü mezarlıklarında görülen, sandukaların iki ucunda sanduka ile birleşik birer başucu ve ayakucu şâhidelerinin bulunduğu tiptir (Foto. 2). Selçuklu ve Beylikler dönemi mezar formlarında pek görülmeyen bu uygulama yerel bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir tip ise Tutak Atabindi Köyü mezarlığında bulunan bir grup sanduka üzerinde kabartma olarak başı ve gövdesi belirgin insan siluetlerinin işlendiği formdur (Foto. 2). İslam öncesi Türk kültüründe balbal geleneğinin (İskenderzade, 2010: 255-269) bir yansıması olan bu form anlayışı burada daha farklı bir biçimde yerel bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu grupta yekpare taştan sandukaların yanında örme sandukalara da bol miktarda rastlanmaktadır. 1.a.2. Dikey Formda Şâhideli Mezar Taşları: Bu formdaki mezar taşları farklı boy ve enlerde, çeşitli taşlardan yontularak meydana getirilmiş ve mezarın başucu ile ayakucuna yerleştirilmiştir. Bu tip mezarlarda mezarın gövdesi açık sanduka şeklinde olabileceği gibi sanduka formunda da olabilmektedir. Bezeme kompozisyonları bakımından en zengin grubu oluşturan bu mezar taşlarının en güzel örnekleri Patnos Ziyaret Köyü ve Tutak Ocakbaşı Köyü mezarlıklarında bulunmaktadır. Şâhidelerin bazen her iki yüzeyi bazen de ziyaretçilerin

90 Yusuf ÇETİN cepheden görebileceği şekilde dış yüzeyleri yazı ve çeşitli bezeme unsurları ile bezenmiştir (Foto. 3). 1.a.3. Koç-Koyun Formlu Mezar Taşları: Türk sanatının yayıldığı geniş bir coğrafyada XII-XIII. yüzyıllardan itibaren koç-koyun ve at heykeli formunda mezar taşlarına rastlanılmaktadır. Ancak, bunların XIV ve XV. yüzyıllarda Azerbaycan, İran, Irak ve Doğu Anadolu da kurulan Karakoyunlular ve Akkoyunlular zamanında daha da yaygınlaştığı ve hatta onlara ad olduğu da bilinmektedir (Sevgen, 1950: 333-336, Çay, 1983, Danık, 1990: 29-89, Kırzioğlu, 1993: 133-160, Gündoğdu, 2006: 49-57, Aktemur, 2008: 400-408). Azerbaycan coğrafyasında ve Doğu Anadolu nun birçok ilinde sıklıkla görülen bu tür mezar taşlarının benzerlerine Ağrı ve çevresinde de rastlanılmaktadır (Aktemur, 2007: 568-577). İlde bir müze bulunmadığı için çoğu resmi devlet dairelerin bahçelerine veya parklara süs unsuru olarak alınan bu mezar taşları sayı bakımından oldukça fazladır. Diğer bölgelerdeki aynı tür mezar taşlarına göre oldukça sade olan ve kitlesel formları ile dikkat çeken bu mezar taşlarının baş kısımlarında iki yanda kabartma olarak yer alan helezonik boynuzlar bulunmaktadır. Bazılarının gövdeleri üzerinde koşum takımlarını hatırlatan kabartma kuşaklar ve kılıç, hançer motifleri bulunmaktadır. Bu mezar taşlarından bir kısmının üzeri sonradan boyanmış, bir kısmı da korumasız olduğu için tahribata uğramıştır (Foto. 4). 1.b. Osmanlı Dönemi Mezar Taşları İl sınırları içinde yer alan tarihi mezarlıklarda Osmanlı dönemi mezar taşları form özellikleri ile iki ayrı gruba ayrılmaktadır. 1.b.1. Lahit-Sanduka Formunda Mezar Taşları: Osmanlı mezar taşı geleneğinde fazla yaygın olmayan lahit sanduka formunda mezar taşları il sınırları içerisinde sadece İshak Paşa Sarayı Mezarlığı nda karşımıza çıkmaktadır. Üzerlerinde yazılı hiçbir belgenin bulunmadığı bu mezarlar çocuk mezarları olup form ve bezeme özellikleri incelendiğinde muhtemelen aynı döneme ait oldukları anlaşılmaktadır (Çetin, 2012: 123). Gri ve krem rengi tüf taşlardan tek parça olarak yapılan bu mezarlar dikdörtgen taş platformlar üzerine oturtulmuşlardır. Bu tip mezarlar kendi içinde dört farklı gruba ayrılmaktadır. Birinci gruptan tek örnek günümüze ulaşmış olup üst bölümü kısmen kırılmıştır. Dikdörtgen bir platform üzerinde yer alan sanduka krem rengi tüf taşından tek parça blok halinde kesilmiş olup, zeminde dikdörtgen prizma şeklinde başlayıp iki dış, bir iç bükey kalın profille yukarı doğru küçülerek sonlanmaktadır (Foto. 5). İkinci gruptan iki örnek mevcuttur. Krem rengi tek parça taştan oyulan sandukalar prizmal sanduka tipinde olup düzgün kesme taşlardan oluşturulan dikdörtgen birer platform üzerine oturtulmuştur. Dışa doğru genişleyen profilli dikdörtgen bir kaide üzerinde yer alan dikdörtgen prizmal bir gövde, üçgen alınlıklı kırma çatı formlu bir üstlükle sonuçlanmaktadırlar (Foto. 6). Üçüncü gruptan da iki örneğin günümüze ulaştığı bu mezarlar da çocuk mezarları olup yine mezarlığın doğu duvarı dibinde diğer sandukalı mezarların yanında bulunmaktadırlar. Gri tüf taşından tek parça oyulan ve üzerleri semer dam formlu bu sandukalar tamamen bezemesizdir (Foto. 7). Dördüncü grubu oluşturan iki adet mezar sandukası krem rengi tüf taşında kademeli profilli olarak düzenlenmiştir. Dip, karın ve üst kısımlardaki derin profillerle belirlenen sandukalar tamamen sade olup yüzeylerinde bezemeye yer verilmemiştir (Foto. 8) 1.b.2. Dikey Formda Şâhideli Mezar Taşları: Bölgede sayı bakımından çok fazla örneği olan bu gruba giren mezar taşları Osmanlı coğrafyasında sıklıkla karşımıza çıkan dikey formda başucu ve aya-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 91 kucuna dikilmiş iki şâhide, açık sandukadan meydana gelmektedirler. Bu gruba giren bazı mezarların açık sandukaları ya toprak altında kalmış veya tahrip olmuş durumdadır. Bazı örneklerde şâhideler oldukça yüksek tutulmuştur. İshak Paşa Sarayı Mezarlığı, Ahmed-i Hani Mezarlığı, Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı, Toprakkale Köyü Camii Haziresi ve Toprakkale Köyü Mezarlığı bu gruba giren mezar taşı örneklerinin çok görüldüğü mezarlıklardır (Foto. 9). Yerel bir uygulama olarak Ahmed-i Hani Mezarlığı nda kadın mezarlarında baş şâhidelerin üst kısmı üç dilimli hotoz şeklinde sonlanmaktadır (Foto. 10). 2. Bezeme Unsurları Bakımından Ağrı Mezar Taşları 2.1. Selçuklu ve Karakoyunlu- Akkoyunlu Dönemi Mezar Taşlarında Bezeme 2.1.a. Geometrik Bezemeler: İl sınırları içinde yer alan Selçuklu ve Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi tarihi mezarlıklardaki şâhidelerde rastlanılan geometrik bezemeler çok kollu yıldızlar, basit hasır örgü motifleri ve çarkıfelek motiflerinden meydana gelmektedir. Türk-İslam sanatının hemen hemen her döneminde her tür yapıda karşımıza çıkabilen geometrik bezemeler sembolik olarak sonsuzluk ve süreklilik göstererek Allah fikrini hatırlatır. Bu bezemelerin benzerlerine yakın bölgelerdeki Selçuklu dönemi mimari eserlerde, Bitlis, Ahlat, Güroymak, Erciş-Çelebibağ, ve Erzurum Selçuklu dönemi mezar taşlarında görmek mümkündür (Karamağaralı, 1992, Uluçam, 2000, Uluçam, 2002, Pektaş, 2001). Bu bezemelerden Tutak Ocakbaşı Köyü Mezarlığı nda bulunan iki şâhide taşı parçası üzerinde çapraz eksenlere uygun gelişen sade kırık şeritlerin kesilmesiyle zeminde altı köşeli yıldız ve düzgün altıgenlerden oluşan kompozisyon dikkat çekicidir (Foto. 11). İlk örneklerini XI. yüzyıl Büyük Selçuklu tuğla bezemelerinde gördüğümüz bu kompozisyonun benzer örnekleri Siirt Ulu Camii minaresinde (1124), Kızıltepe Ulu Camii (1204) nin iç mihrabının dış sütuncelerinde görülmektedir. Osmanlı döneminde özellikle şebeke bezemelerinde geniş bir kullanım alanı bulan bu kompozisyon Diyarbakır Safa Camii (1478) nin son cemaat yerinde, Diyarbakır Ali Paşa Camii (1537) minberinde de karşımıza çıkmaktadır (Mülayim, 1982: 84, 85). İncelediğimiz Selçuklu ve Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşları üzerinde dikkat çeken bir diğer geometrik bezeme örgü motifleridir. Plastik şeritlerin diyagonal biçimde birer kaydırmalı olarak alttan ve üstten geçirilmesiyle elde edilen ve Türk sanatının hemen her döneminde, daha çok sütun altıklarında ve çerçeve kompozisyonlarda görülen bu örgü motifleri, Patnos Taşkın Köyü Camii duvarında yer alan şâhide parçalarında, Patnos Ziyaret Köyü ve Tutak Ocakbaşı Köyü mezar taşlarında sıklıkla görülmektedir (Foto. 12). Şâhidelerin üzerinde görülen bir diğer geometrik bezeme çarkıfelek motifleridir. Türk sanat tarihi içerisinde her alanda sıkça rastlanılabilen, dünyanın gelip geçiciliğini ve devingenliğini simgeleyen bir bezeme olan çarkıfelek motifindeki dairesel dönüşüm hayatın, yani dünyanın sembolüdür. Çarkıfelek motifi aynı zamanda öbür dünyaya geçerek orada teşekkül eden, oluşum şeklindeki düşünceyi kapsar (Gümüştekin, 2011: 108). En güzel örneklerden birisi Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı nda yer alan bir mezar taşında görülen bu motifin benzer örnekleri Van-Gevaş ve Bitlis teki Selçuklu dönemi mezar taşlarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır (Karamağaralı, 1992: Foto. 124, Pektaş, 2001: 207). 2.1.b. Bitkisel Bezemeler: Bölgedeki Selçuklu ve Karakoyunlu-Akkoyunlu dönemi mezar taşları bitkisel bezeme konusunda oldukça zayıftır. Stilize çiçek formundaki gülbezek motifleri dışında bitkisel

92 Yusuf ÇETİN bezemelerin görüldüğü en önemli mezarlık Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı dır. Kırık halde üç şahide parçası üzerinde bulunan bitkisel bezemeler oldukça ince bir işçilikle işlenmiştir (Foto. 13). Işık-gölge etkilerinin son derece başarılı bir biçimde uygulandığı bu bezemeler Ahlat Meydanlık Mezarlığı nda bulunan XVI. yüzyıl başlarından kalan maniyerist etkiler taşıyan mezar taşı bezemeleri ile benzerlik göstermektedir (Karamağaralı, 1992: 73-74). 2.1.c. Mimari Form Şeklinde Bezemeler: Bölgedeki Selçuklu ve Karakoyunlu-Akkoyunlu mezarlarında yaygın görülen bir diğer bezeme grubu ise mimari form şeklindeki bezemelerdir. Bu bezemeler sandukaların ya da şâhidelerin üzerinde sıralı kemerler, yüzeysel nişler, silme ve mukarnaslar olarak görülmektedir. Tutak Ocakbaşı Köyü Mezarlığı nda bulunan bazı sandukaların yan yüzeylerine işlenmiş yüzeysel yuvarlak kemerli nişler, Tutak Bintosun Köyü ve Patnos Ziyaret Köyü mezarlıklarında bulunan bazı mezar taşlarında sivri veya dilimli kemerli yüzeysel nişler bu bezemelerin önemli örneklerini oluşturmaktadır (Foto. 14). Bölge mezar taşlarında görülen bir diğer mimari form ise mukarnaslardır. Ahlat geleneğindeki şâhideli mezar taşlarının üst bölümlerinde gövde bölümü ile üst kısımdaki başlık arasında geçişi sağlayan mukarnaslar bazı örneklerde yüzeysel tek sıra, bazı örneklerde iki sıralı ve oldukça plastiktir (Foto. 15). Mukarnaslar işçilik bakımından basit olmakla birlikte karakter olarak Van Gölü Havzası nda bulunan Ahlat geleneğindeki XIV-XV. yüzyıl mezarları ile benzerlik göstermektedir (Karamağaralı, 1992, Pektaş, 2001: 218, 234, 236, 241, 264). Sandukaların kademe geçişlerini sağlayan profiller ise oldukça yalındır. 2.1.d. Yazı: Bölgedeki Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu mezar taşlarında görülen bir diğer bezeme grubunu yazı oluşturmaktadır. Bu döneme ait mezar taşlarında görülen en eski yazı Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı nda bulunan çiçekli kûfi yazılı taş parçasıdır. Muhtemelen mezar taşı parçası olduğunu düşündüğümüz kırık haldeki bu küçük parçanın üzerinde son derece plastik bir biçimde işlenmiş çiçekli kûfi aynı özelliklere sahip Ahlat mezar taşları ile karşılaştırılarak XIII. yüzyılın ortalarına tarihlendirmek mümkündür (Foto. 16). Bölgedeki bu döneme ait diğer mezar taşlarında ve sandukalar üzerindeki yazıların karakterleri bozuk ve işçiliklerinin de oldukça düşük olduğu görülmektedir. 2.1.e. Diğer Bezemeler 2.1.e.1. Kandiller: Bölgede incelediğimiz Selçuklu ve Karakoyunlu- Akkoyunlu dönemlerine ait mezarlıklar içerisinde Tutak ve Patnos bölgesindeki mezarlarda kandil motifleri şâhidelerin ana bezeme unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Başlangıçta insanların aydınlatma aracı olarak kullandıkları kandil, zamanla kullanım alanından çıkıp, sembolik bir bezeme ögesi olarak varlığını mimari ve sanatsal etkinliklerde sürdürmüştür (Kalafatzade- Ertuğrul, 1989: 23-34, Özkurt, 2007: 133). İslam inancında Allah ın nurunu temsil eden ve sonsuz yolculuğun başlangıcı olan karanlık mezar çukurlarını aydınlatan ışık kaynağının sembolü durumundaki kandil motifleri şâhidelerde küçük farklılıklarla hemen hemen aynı tarzda işlenmiştir. Zeminden kabartılarak işlenen kandil motifleri genellikle ağızları ve altlıkları üçgen formunda olup dairesel bir gövdeye sahiptirler. Yanlardan ve ortadan kollarla üste bağlanan kandillerin gövdeleri üzerinde gülçe, içi içe yerleştirilmiş dairelerden meydana gelen madalyonlar ve beş kollu yıldız gibi motifler bulunmaktadır (Bkz. Foto. 3). Tutak ve Patnos bölgesindeki mezar taşlarını süsleyen bu kandil motifleri tipolojik olarak Van Gölü Havzası ndaki mezarlarda görülen kandil motifleri ile benzerlik göstermektedir (Özkurt, 2007: 131-142). 2.1.e.2. Sembolik İşaretler ve Damgalar: Bölgede incelediğimiz bu dö-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 93 nemlere ait mezar taşlarında dikkati çeken bir diğer bezeme ise çeşitli sembolik anlamları olan işaretler ve damgalardır. Hamur Beklemez Köyü nde bulunan bir mezar sandukası üzerinde oyma ve kabartma tekniği ile yapılmış çeşitli geometrik işaretler dikkat çekmektedir. Benzer geometrik işaretleri Tutak Bintosun Köyü ve Patnos Ziyaret Köyü mezarlıklarındaki sandukaların üzerinde de görmek mümkündür. Anadolu coğrafyasında birçok bölgedeki mezar taşlarında rastladığımız bu işaretler ölen kişinin mensup olduğu boy veya aşireti temsil ediyor olmalıdır (Foto. 17). Bir diğer işaret ise altı kollu yıldız motifidir. Bu motif İslam dünyasında Hz. Süleyman ın mührü veya Mühr-i Süleyman adı verilen yüzüğünü temsil etmektedir. Güç, iktidar ve saltanat simgesi olarak Mühr-i Süleyman, gizli güçleri temsil ettiği gibi, mezar taşlarında şeytanı uzaklaştırmak için kullanılmıştır (Çam, 1993: 207-230, Pala, 2006: 524-526). Bu motifin en güzel örneklerinden birisi Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı nda bir şâhide üzerinde kazıma tekniği ile bir dairenin ortasına yerleştirilmiştir (Bkz. Foto. 12). 2.2. Osmanlı Dönemi Mezar Taşlarında Bezeme 2.2.a. Geometrik Bezemeler: İl sınırları içinde yer alan Osmanlı dönemi mezar taşlarında en az rastlanılan bezeme grubunu geometrik bezemeler oluşturmaktadır. Çarkıfelek, eşkenar dörtgen ve çok kollu yıldız motifi gibi bezemeler sandukaların yanlarında veya şâhidelerin tepeliklerinde karşımıza çıkmaktadır. Ahmed-i Hani Mezarlığı ve Eski Bayezid Mezarlığı nda bulunan bazı mezar taşları üzerinde bu bezeme örneklerini görmek mümkündür (Foto. 18). 2.2.b. Bitkisel Bezemeler: Bu gruba giren bezemelerin en yoğun görüldüğü mezarlık Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı Mezarlığı dır. Buradaki mezar taşları ve sandukalar üzerinde ağırlıklı olarak stilize bitkisel bezemeler bulunmaktadır. Stilize bitki motiflerin yanı sıra natüralist çiçek, yaprak ve meyve motiflerine de rastlanmaktadır. Bu bezemeler yapıldıkları dönemin sanat anlayışına tamamen uygun bir gelişme göstermekle birlikte bölgesel özellikleri de taşıdıkları görülmektedir. Bu tür bezemeler başta İshak Paşa Sarayı Mezarlığı nda bulunan bir grup sandukaları bezemeli olan açık sandukalı, şâhideli mezarlar olmak üzere, Toprakkale Köyü Camii Haziresi ndeki mezar taşlarında, Hamur Kümbeti içerisinde bulunan kırık mezar taşı parçalarında karşımıza çıkmaktadır. Bu bezeme kompozisyonlarının genel olarak İshak Paşa Sarayı nın bezeme programı ile yakın bir benzerlik içerisinde olduğu görülmektedir (Foto. 19). Bitkisel bezemeler içinde Osmanlı dönemine ait incelediğimiz hemen hemen her mezarlıkta karşımıza çıkan servi ağacı motifi oldukça önemli bir yer tutmaktadır (Foto. 20). Ölümsüzlüğü temsil ettiğine inanılan ağaçlar arasında sayılan servi ile insan ruhunun Allah a kavuşması sembolize edilmektedir (Karamağaralı, 1992: 17, Ersoy, 2002: 90-95). Servinin uç kısmının eğri durması yitirilenin ardından ve Yardanın karşısında boynu bükük kalmayı ve sabretmek gerektiğini de hatırlatır (Kutlu, 2005: 29). Sembolik ifadesinin çok olduğu hayat ağacı anlayışı ile de bağlantısı kurulan servi ağacı Osmanlı dönemi mezar taşlarında en çok kullanılan bitkisel motiflerden birisidir (Çulpan, 1961). Özellikle İshak Paşa Sarayı Mezarlığı ndaki mezar taşları üzerinde oldukça plastik bir biçimde işlenen servi motifleri ile İshak Paşa Sarayı II. avlu taç kapısınınım iki yan yüzeyinde ve harem taç kapısının iki iç yüzeyinde yer alan servi motifleri büyük benzerlik göstermektedir (Çetin, 2012: 78, 94). Bitkisel bezeme kompozisyonları içerisinde İshak Paşa Sarayı Mezarlı-

94 Yusuf ÇETİN ğı ndaki bazı mezar taşlarında zaman zaman görülen meyve motifleri dallar, hayat, bereket ve bolluk sembolü sayılmaktadır (Çetin-Şahin, 2010: 135). Bununla birlikte meyveli ağaç insan-ı kâmili temsil etmektedir (Kutlu, 2005: 29). Meyve sembol olarak Allah a dönüşü de ifade eder. Zira meyve geleceğin tohumunu içinde taşır. Tekrar dirilmeyi temsil eder. Mezar taşlarının başlık kısımlarında sıklıkla karşımıza çıkan bir bitkisel bezeme de içinde çok yapraklı çiçeklerin yer aldığı gül veya gülçelerdir. Türk bezeme sanatında en çok kullanılan bitkisel motiflerden birisi olan gül (Demiriz, 1986: 348), XVIII. yüzyıldan sonra çeşitli şekillerde karşımıza çıkmaktadır (İşcan, 1980: 33). Bu motif natüralist olarak işlendiği gibi stilize olarak da uygulanmıştır. Hz. Muhammed (S.A.V.) in sembolü olduğuna inanılan güle dini konulu kitaplarda ve mezar taşlarında sıkça yer verilmiştir (Arslan, 2007: 461). Ölen kişinin mezar taşına işlenen gül motifi Peygamberimize diğer dünyada da yakın olabilmek için işlenirdi. Mezar taşlarının başlık kısmında demet halinde, ayak kısmında vazodan çıkan gül ağacı, yaprak ve dalları ile beraber ele alınmıştır. Gül motifi bazen gonca bazen de açmış bir şekilde verilmiştir. Gonca şeklindeki gül motifi, kişinin genç yaşta öldüğünü ifade etmektedir (Bakırcı, 2006: 105-106). Başta İshak Paşa Sarayı Mezarlığı ndaki mezar taşlarında olmak üzere Osmanlı dönemine ait bölgedeki diğer mezar taşlarının en çok sevilen motifidir (Bkz. Foto. 20). Gül motifi bazı mezar taşlarında ise gülçe şeklinde işlenmiştir (Bkz. Foto. 7). Bitkisel bezeme olarak bu dönem mezar taşları ve sandukalarında görülen bir diğer motif grubu kıvrık dal, rumi ve palmet motifleridir. Türk sanatının yayıldığı geniş coğrafyada, hemen hemen her dönemde karşımıza çıkan bu motif grubu özellikle İshak Paşa Sarayı Mezarlığı ve Hamur Kümbedi mezar taşlarında XIX. yüzyıl Batılılaşma dönemi Osmanlı bezeme sanatı programına uygun olarak oldukça plastik bir biçimde işlenmiştir (Bkz. Foto. 19). Osmanlı dönemi bezeme programının yaygın motiflerinden birisi olan lale bölgedeki Osmanlı dönemi mezar taşlarının da en çok sevilen motiflerinden birisini oluşturmaktadır. Osmanlı sanat eserlerinde özellikle XVII. yüzyıldan itibaren laleye ilgi giderek artmıştır (Ayverdi, 1993: 3). Kelime olarak ele alındığında Arapça "Allah" lafzına ait harfleri taşıyan "Lale", tasavvufta Allah'ın birliğini temsil etmektedir (Kutlu, 2005: 29). Lale motifinin en güzel işlendiği örneklerden birisi Sarıtaş Köyü Mezarlığı nda bulunan Hüseyin Bey e ait 1805 tarihli mezarda karşımıza çıkmaktadır. Mezar sandukasının her iki yan taşının ortasına yerleştirilen şemse motiflerinin uç kısımları zarif birer lale motifi ile sonlanmaktadır (Foto. 21). XVIII. yüzyıldan sonra Osmanlı ülkesine girmeye başlayan Barok sanat bütün alanlardaki bezeme programlarını etkilediği gibi mezar taşı bezemelerini de etkilemiştir. XIX. yüzyıldan sonra Rokoko ve Ampir ile birleşen ve yüzyılın sonunda Eklektik bir karaktere dönüşen bir bezeme programı bölgede başta İshak Paşa Sarayı Mezarlığı nda yer alan mezar taşları olmak üzere Ahmed-i Hani Mezarlığı ve diğer mezarlıklardaki mezar taşlarında etkisini göstermiştir. S ve C biçimli kıvrımlar, stilize yapraklar, hasır örgü dolgular bu grup bezemelerin başında gelmektedir (Bkz. Foto. 5). Stilize hurma dalları Osmanlı dönemi bölge mezar taşlarında karşımıza çıkan diğer bitkisel bezemeleri oluşturmaktadır. Cennet nimeti olarak bilinen hurma mezar taşlarında cenneti sembolize etmektedir. Seslitaş Köyü Mezarlığı nda bulunan Hüseyin Bey e ait 1805 tarihli mezarın başucu şâhidesinin iki yanında hurma dalları son derece plastik bir biçimde işlenmiştir (Foto. 22). İshak Paşa Sarayı Mezarlığı ve İshak Paşa Sarayı camisinin haziresine ait mezar taşları üzerinde yer alan servi motif-

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 95 lerinin yanlarında ve üst kısımlarında da stilize hurma dalları bol miktarda işlenmiştir (Bkz. Foto. 20). 2.2.c. Yazı: İncelediğimiz Osmanlı dönemi mezar taşları yazı bakımından oldukça zengindir. Taşkın Köyü nde bulunan 1604 tarihli şâhidede, Patnos Ziyaret Köyü nde bulunan XVII. ve XIX. yüzyıl Osmanlı dönemi mezarlarında, Toprakkale Köyü mezarlıklarında, Doğubayazıt ve çevresindeki mezarlıklarda bulunan mezar taşlarında temiz işçilikli yazılar görülmektedir. Yazı karakteri olarak sülüs yazının öncelikli olduğu mezar taşlarında Eski Bayezid Mezarlığı nda bulunan bir örnekte talik yazıya da rastlanılmaktadır (Foto. 23). Zarif kartuşlar içerisine yazılan istifli sülüs yazılar özellikle İshak Paşa Sarayı Mezarlığı nda oldukça kaliteli bir işçilik göstermektedir. Eski Bayezit Mezarlığı na ait bir şâhide parçası üzerinde görülen aynalı sülüs yazısı ise başkent mezarlarında karşımıza çıkan yazılarla yarışacak niteliktedir. 2.3. Diğer Bezemeler 2.3.a. Kandil Motifi: Bölgedeki Osmanlı dönemi mezar taşlarında çok yaygın görülmeyen bu motifin ilginç bir örneği Doğubayazıt Seslitaş Köyü Mezarlığı nda bulunan 1805 tarihli Hüseyin Bey e ait mezarın başucu şâhidesinin üst kısmında bulunmakatadır. Daha çok bölgedeki Selçuklu dönemi mezar taşlarında görülen kandil motiflerinden farklı olarak burada yuvarlak kemerli bir nişin içerisinde, kaidesi üçgen formundaki bir şamdan üzerine oturtulmuş bir mum olarak betimlenmiştir (Bkz. Foto. 22). 2.3.b. Sembolik İşaretler: Bölgedeki Osmanlı dönemi mezar taşları çeşitli ikonografik anlamlar taşıyan sembol ve işaretlerle de bezenmiştir. 2.3.b.1. Ay-Yıldız ve Hilal Motifi: Osmanlı dönemi mezar taşlarındaki sembol ve işaretlerin başında ay-yıldız ve hilal motifleri gelmektedir. Türk kültüründe astral bir simge olarak ortaya çıkan daha sonra pigtogram ve damga olarak kullanılan ay-yıldız (Esin, 2004: 59-107; Arda, 2008: 21-32) motifi Osmanlı dönemi mezar taşlarında da çok sık kullanılmıştır. Ay-yıldız motifi mezarda yatan kişinin şehit ya da asker olabileceği fikrini de vermektedir. Seslitaş Köyü Mezarlığı nda bulunan isimsiz bir mezarın ayak taşının iç yüzeyinde iki hilalin arasına yerleştirilen yıldız motifi de aynı anlayışı temsil eder. Mezar taşlarında sıklıkla kullanılan hilal, genel anlamda İslami bir sembol olmasının yanı sıra Osmanlıyı da temsil etmektedir. Özellikle Doğubayazıt çevresindeki mezarlarda hilal motifi şâhidelerin ana bezeme unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır (Foto. 24). İnceldiğimiz mezarların büyük çoğunluğunda, mezar taşının başlık kısmının iç yüzeyinde bazen bir kaide üzerinde bazen de dairesel bir madalyon içerisine yerleştirilen tek veya iç içe iki hilal motifi bölgedeki mezar taşların en önemli bezeme unsurunu oluşturmaktadır. Hilal motifinin bezeme unsuru olarak kullanıldığı diğer mezarlıklar Eleşkirt Toprakkale Köyü mezarlıklarıdır. Burada örnekler az olmakla birlikte karakter olarak Doğubayazıt örnekleri ile yakın bir benzerlik içerisindedir. 2.3.b.2. İbrik Motifi: İncelediğimiz mezar taşlarında görülen bir diğer motif de ibrik motifidir (Foto. 25). Anadolu nun hemen her bölgesindeki mezar taşlarında yaygın olarak karşımıza çıkan ve ölen kişinin abdestli-namazlı bir kişi olduğunu sembolize eden ibrik motifinin en güzel örneklerden birisi Seslitaş Köyü Mezarlığı nda isimsiz bir mezar şâhidesinin dış yüzünde görülmektedir. Benzer örneklere yakın bölge olan Ardahan-Çıldır mezar taşlarında bolca rastlanmaktadır (Gündoğdu vd, 2001: 183).

96 Yusuf ÇETİN 2.3.b.3. Hançer, Kılıç ve Kalkan Şeklindeki Silah Motifleri: Bölgedeki Osmanlı dönemi mezar taşlarında karşımıza çıkan bir diğer bezeme unsuru hançer, kılıç ve kalkan şeklindeki silahlardır. Türk-İslam mezar geleneğinde çok sık kullanılan silah motifleri ölen kişinin asker olmasını ifade ettiği gibi, ölüm nedenini belirtmek amacıyla da kullanılmıştır. Şehit, gazi, maktul mezarlarında sıklıkla bu motiflerin kullanılması bu anlayışı doğrulamaktadır (Çoruhlu, 1997: 60-70, Berkli, 2006: 174-186), Pektaş, 2001). Benzer örnekler yakın bölgeler olan Ardahan, Erzurum, Bitlis, Muş mezar taşlarında sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Seslitaş Köyü Mezarlığı nda bulunan Hüseyin Bey e ait 1805 tarihli mezar sandukasının kuzey taşında ve defineciler tarafından tahrip edilmiş ismi bilinmeyen bir başka mezar sandukasının yan taşlarında kılıç, kalkan ve hançer şeklinde silah motifleri görülmektedir (Foto. 26). Aynı mezarlıkta isimsiz bir mezarın ayak taşı şâhidesinin iç yüzünde dik duran bir hançer motifi bulunmaktadır. Hançer motifinin üst kısmına iki hilal ve bir yıldız motifi yerleştirilmiştir. 2.3.b.4. Taşçı Ustası İşaretleri (Monogramlar): İshak Paşa Sarayı Mezarlığı nda bulunan sanduka formlu çocuk mezarlarının düzgün kesme taştan yapılmış alt platformları üzerinde İshak Paşa Sarayı duvarlarında görülen taşçı ustalarının monogramlarına benzer işaretler görülmektedir (Foto. 27). 2.3.b.5. Güneş (Şua) Motifi: Ağrı mezar taşlarında çok fazla örneği olmayan güneş (şua) motifinin bir örneği Doğubayazıt Seslitaş Köyü Mezarlığı nda bulunan 1805 tarihli Hüseyin Bey e ait mezarın ayakucu şâhidesinin iç yüzeyinde, üst kısmında karşımıza çıkmaktadır (Foto. 28). Ortadaki dairesel bir merkezden çıkan bu motif, Anadolu Türk mezar taşlarında sıkça karşılaştığımız motiflerden birisidir. Güneş, tek başına ısı, ışık ve yaşam kaynağıdır; gücün ve yenilmezliğin sembolüdür. Genellikle kozmolojik anlamda kullanımın yaygın olarak görüldüğü bu motifin çeşitli mistik anlamları da vardır (Arda, 2008: 21-32). İslam sanatında tek başına, merkez motif yahut göbek süslemesi (şemse) olarak da kullanılmaktadır. Bu düzenleme bir merkezden yönetilen kâinat düşüncesini çağrıştırmaktadır (Mülayim, 1999: 182). Bu motif Osmanlı dönemi camilerinde mihrap ve minber süslemelerinde de rozetler formunda kullanılmıştır. 2.3.b.6. Serpuş (Başlık): Osmanlı dönemi mezar taşlarını kendinden önceki dönemlerden ayıran birçok özelliği bulunmasına rağmen bunların başında Serpuş (Başlık) gelmektedir. Osmanlı toplumunda kullanılan başlıkların genel biçimlerini XV. yüzyıldan itibaren minyatürlerden ve yazılı kaynaklardan öğreniyoruz (Doros- Kocaman, 1984: 48-135). Barata, börk, dolma, fes, kalpak, kavuk, keçe, külah, sarık, serpuş, tac, tekke, üsküf gibi isimlerle anılan bu başlıklar mezarda yatan kişinin sosyoekonomik durumu, mesleği, ailesi gibi pek çok konuda bilgi edinmemizi sağlayan önemli verilerdendir (Laqueuer, 1997: 159, 163). Her biri ayrı ayrı adlandırılan bu başlıkların tür anlamında en zengin örneklerin görüldüğü yer Toprakkale Köyü Camii Haziresi dir. Osmanlı döneminde kaza merkezi olan bu köyde özellikle yönetici ve ulema sınıfına ait olan, mermerden yapılmış sark ve kavuk formlu başlıklar dikkat çekmektedir (Çetin, 2008: 38-39) (Foto. 29). Günümüze ulaşabilen bu başlıklardan bir tanesi sarık formlu başlık olup (Çetin, 2012: 148) Osmanlı dönemi başlıklı mezar taşlarında Düşey Dilimli Sarıklar grubuna girmektedir (Çal, 2000: 208). Taşın üzeri aşınmış olup sarık sarılan başlığın tepesi görünmektedir. Sarık dilimleri oldukça iri ve kalındır. Hafif kavisli ve yukarıdan aşağıya doğru sarılmışlardır. Daha çok ulema sınıfı tarafından giyilen bu başlık türünün mezar taşlarında görülen en eski örnekleri XVI. yüzyıla ait olup, bu başlıkların XVII. yüzyılda yapıldığı bilinmektedir

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 97 (Çal, 2000: 209). Benzer iki sarık formlu başlık Patnos Taşkın Köyü Mezarlığı nda karşımıza çıkmaktadır. Burada sarık formu hem başucu hem ayakucu şâhidesinde kullanılmıştır (Çetin, 2010: 42). Toprakkale Köyü Camii Haziresi nde karşımıza çıkan bir diğer başlık türü ise kavuk formlu olanlardır. Hazirede dört örneğini tespit edebildiğimiz bu başlıklardan birincisi beyaz mermerden olup Osmanlı dönemi başlıklı mezar taşlarında Çubuklu Başlıklı, Taşkın Sarıklı Kavuklar grubuna girmektedir (Çal, 2000: 208). Başlık düşey çubuklar halinde süslenmiştir. Sarığın yanları oldukça büyük ölçüde dışa taşkındır. Bu başlığın bir başka örneğinin sadece üst kısmı kırık halde günümüze ulaşmıştır. Bu örnekte de başlığın üst kısmında düşey çubuklar bulunmaktadır. Bu gruptaki ikinci örnek birinci örneğe form olarak benzemekle birlikte başlık kısmının biraz daha uzun tutulduğu görülmektedir. Burada malzeme olarak birinci örnekten farklı olarak gri tüf taşı kullanılmıştır. Bu gruptan üçüncü örnek, her iki örnekten farklı olarak başlık kısmı düz tutulmuştur. Osmanlı dönemi başlıklı mezar taşlarında Düz Kaş Sarıklı Kavuklar grubuna girmektedir (Çal, 2000: 208). Gri tüften yapılmış bu örnekte başlık kısmı ve sarığın üzeri tamamen sade tutulmuştur. Daha çok XVIII. yüzyıl mezar taşlarında yaygın olarak kullanılan bu başlıklar kadı, zaim, kethüda gibi memurlarda görülmektedir (Çal, 2000: 210). Bu grubun yalın ve çubuksuz bir örneği Patnos Taşkın Köyü Mezarlığı nda, dilimleri hafif kaba belirgin bir örnek ise Patnos Ziyaret Köyü Mezarlığı nın ortasındaki türbenin içinde yer alan bir mezar taşında karşımıza çıkmaktadır. Burada başlık kırıldığı için mezar taşına beton ile tutturulmuştur (Çetin, 2012: 165). 2.3.c. Soyut İnsan Heykeli Formunda Mezar Taşları İslam Öncesi Türk sanatında yaygın olarak görülen ve İslam sonrası dönemde de varlığını sürdüren insan formu kazandırılmış mezar geleneğinin bazı örneklerine Ağrı çevresinde de rastlanılmaktadır. Doğubayazıt Seslitaş Köyü Mezarlığı nın kuzeydoğusunda bulunan gövdesi moloz taşlarla belirlenmiş baş ve ayakucu taşları gri tüf taşından yapılmış bir mezarın başucu taşına yuvarlak başı ve gövdesi ile insan vücudu formu kazandırılmıştır (Foto. 30). Bu taş, Orta Asya İslam Öncesi dönemde Göktürklerde yaygın olarak karşımıza çıkan balbal denilen taş heykel geleneğinin bir yansımasıdır (Mülayim, 1999: 133, İskenderzade, 2010: 255-269). Taş heykellerde görülen tüm yüz hatları ve vücut uzuvlarının İslami bir anlayışla tamamen soyutlaştırılarak, bir baş, geniş bir omuz, inceltilen bir bel ile insan formu vurgulanmıştır. Benzer örnekler yakın bölge olan Çıldır- Ardahan mezarlarında yaygın olarak görülmektedir (Berkli, 2006: 174-186, Aktemur, 2012). DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Mezar taşları bulundukları bölgenin tarihini aydınlatmada çok önemli ipuçları sağlamalarının yanı sıra form ve bezeme özellikleri ile yapıldıkları dönemin sanat geleneklerini de en iyi yansıtan sanat eserlerinin başında gelmektedirler. İli sınırları içerisinde bulunan tarihi mezarlıklardaki mezar taşlarında form ve bezeme unsurları Türk-İslam sanatının yayıldığı geniş coğrafyada karşımıza çıkan mezar taşları ile ortak özellikler göstermelerinin yanı sıra yerel uygulamalara da sık sık yer verilmiştir. Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemi mezar taşlarında daha çok Van Gölü Havzası ve Ahlat gelenekleri ağırlıklı olarak gözlemlenirken Osmanlı dönemi mezar taşlarında Osmanlı coğrafyasında karşımıza çıkan mezar taşı formları ve bezmeleri dönemsel özellikleri ile uygulanmıştır. Ancak, bu tarihi mezarlıklar içe-

98 Yusuf ÇETİN risinde İshak Paşa Sarayı Mezarlığı nda yer alan mezar taşları gerek farklı formları gerekse çok zengin bezeme özellikleri ile adeta kendine özgü bir repertuarı sergilemektedir. Bu mezarlıkta yer alan mezar taşlarında dikkati çeken bir diğer önemli husus da bezemelerin İshak Paşa Sarayı bezeme programı ile büyük ölçüde örtüşmesidir. Ağrı daki tarihi mezarlıkların büyük bir bölümü henüz tescil edilmemiş ve koruma altına alınmamıştır. Bu mezarlıklarda bulunan kültür ve sanat tarihi bakımından değerli mezar taşların çoğu insan ve doğa tahribatı nedeni ile yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştır. Özellikle define avcıları bezemeli mezar taşları ve sandukalar üzerinde yer alan sembollerden farklı anlamlar çıkararak kırıp parçalamışlardır. Bazı mezar taşlarının üzerindeki isim ve tarih bölümleri farklı amaçlarla kasıtlı olarak kazılarak yok edilmiştir. Bu mezar taşları bölge insanının taş işçiliğindeki estetik duygularını yansıtmanın yanında, sosyo-kültürel işleyişi, yapıldıkları döneme ait gelenekleri, inançları ve adetleri de bize aktarmada önemli tanıklardır. Bulundukları yerlerin tarihine ve sanat geleneklerine ışık tutan, birer açık hava müzesi konumundaki bu tarihi mezarlıklarda yer alan mezar taşlarının kaybolmadan gelecek nesillere ulaştırılmasının sağlanması için envanterlerinin yapılması, koruma altına alınması ve yerinde korunması mümkün olmayanların da mutlaka müzelere aktarılması gerekmektedir. KAYNAKÇA Aktemur, A. Murat (2007). Ağrı ve Iğdır Çevrelerindeki Koç-Koyun Heykeli Formlu Mezar Taşları, II. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuhun Gemisi Sempozyumu Bildirileri Kitabı, İstanbul, s. 568-577. Aktemur, A. Murat (2008). Nahcivan Mümine Hatun Kümbeti Bahçesindeki Koç-Koyun Heykeli Formlu Mezar Taşları, III. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuhun Gemisi Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Anakara, s. 400-408. Aktemur, A. Murat (2012), Ardahan Çevresindeki Soyut İnsan Heykeli Formlu Mezar Taşları, Erzurum: Eser Ofset Matbaacılık. Arda, Zuhal (2008). Türk Sanatı İkonografisinde Kün Ay Motifleri ve Çağdaş Türk Resmine Yansıması, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 25, Konya, s. 21-32. Arslan, Ayşegül (2007). Edirne Üç Şerefeli Camii Haziresi Mezar Taşları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Bölümü. Ayverdi, E. Hakkı (1993). XVIII. Asırda Lale, İstanbul. Bakırcı, Naci (2006). Mevlevi Mezar Taşları, Konya. Berkli, Yunus (2006). Ardahan-Çıldır Çevresinde Heykel Biçimli Mezar Taşlarının Türk Sanatındaki Yeri ve Önemi, Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, S. 9, Erzurum, s. 174 186. Çal, Halit (2000), İstanbul Eyüp teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüp Sempozyumu Tebliğleri (28-30 Mayıs 1999), İstanbul, s. 206-225. Çam, Nusret (1993). Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız (Mühr-i Süleyman), Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya, s. 207-230. Çetin, Yusuf (2008). "Eski Bir Osmanlı Kaza Merkezi Olan Eleşkirt Toprakkale Köyü'nde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 21, Erzurum, s. 35-53. Çetin, Yusuf (2009)."Doğubayazıt Çevresinde Bulunan Tarihi Mezarlıklar ve Mezar Taşları, II. Uluslararası

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 99 Ağrı Dağı ve Nuh un Gemisi Sempozyumu Bildirileri Kitabı, İstanbul, s. 98-124. Çetin, Yusuf (2010). Patnos-Tutak Çevresinde Türbe ve Tarihi Mezarlıklar, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 24, Erzurum, s. 23-48. Çetin, Yusuf ŞAHİN, Kübra (2010). Erzurum Merkezde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları Üzerindeki Sembolik Motiflerin Bir Değerlendirmesi, Civilacademy Journal of Social Sciences, Volume 8 Issue 2 Summer2010, İstanbul, 2010, p. 131-151. Çetin, Yusuf (2012). Tarihi Kalıntıları ve Kültürel Değerleri İle Ağrı (Genişletilmiş 2. Baskı), Ankara: İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları. Çoruhlu, Yaşar (1997). Orta Asya dan Anadolu ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer Bıçak Tasvirlerinin Sembolizmi, I. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul, s. 60-70. Çulpan, Cevdet (1961), Serviler II, İstanbul. Danık, Ertuğrul (1990). Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşları, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Demiriz, Yıldız (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler, İstanbul: Acar Matbaacılık Yayınları. Esin, Emel (2004). Kün-Ay. Ay Yıldız Motifinin Proto Türk Devrinden Hakanlara Kadar İkonografisi, Orta Asya dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul, s. 59-107. Gümüştekin, Nuray (2011), Anadolu ve Diğer Kültürlerde İşaret ve Simgelerde Anlam, Balikesir University Journal of Social Sciences Institute, 14/26. s. 103-117. Gündoğdu, Hamza (1996). Eski Bir Kültür Merkezi Başköy, Otlukbeli Paneli, Otlukbeli-Erzincan, 1996, s. 135-142. Gündoğdu, Hamza vd. (2001). Tarihi Kalıntıları İle Çıldır, Ankara: T.C. Çıldır Kaymakamlığı Kültür Yayınları. Gündoğdu, Hamza (2006). Nahçıvan dan Figürlü Bir Mezar Taşının Düşündürdükleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.16, Erzurum, s. 49-57. İskenderzade A., Lale (2010). Göktürk Dönemi İnsan Figürlü Taş Anıtlar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 24, s. 255-269. İşcan, Nejat (1980). Anadolu Mezar Taşları Süslemeciliği, Eskişehir. Karamağaralı, Beyhan (1992). Ahlat Mezartaşları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Kalfazade, Selda.-Ertuğrul, Özkan (1989). Kandil ve Kandilin Motif olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.II, S. 5, Ankara, s. 23-34. Kırzioğlu, M. Fahrettin (1993), Azerbaycan ve Anadolu da Türkistan dan Gelen Eski Milli-Gelenek: Kabirtaşı Olarak Kullanılan Koyun ve At Heykelleri, X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, s. 133 160. Kutlu, Hüseyin (2005). Kaybolan Medeniyetimiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Haziresi ndeki Tarihi Mezar Taşları, İstanbul: Damla Yayınevi. Laqueuer, H. Peter (1997). Hüve l-baki İstanbul da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Mülayim, Selçuk (1982). Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler (Selçuklu Çağı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

100 Yusuf ÇETİN Mülayim, Selçuk (1999). Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, İstanbul: Kaknüs Yayınları. Özkurt, Kemal (2007). Vangölü Çevresi Mezartaşlarında Kandil Motifi, II. Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri Kitabı, Ankara, s. 131-142. Pala, İskender (2006). Mühr-i Süleyman TDV İslam Ansiklopedisi, C. 31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.524-526. Pektaş, Kadir (2001). Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Sevgen, Nazmi (1950). Anadolu da Koyun ve At Motifli Mezartaşları, Tarih Dünyası, C. 3, S. 8, İstanbul, s. 333 336. Uluçam, Abdüsselam (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Uluçam, Abdüsselam (2002). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. FOTOĞRAFLAR Foto. 1. Lahit-sanduka formlu mezarlar Foto. 2. Şâhideli ve insan silueti işlenmiş lahit-sandukalar Foto. 3. Dikey formda şâhideli mezar taşları

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 101 Foto. 4. Koç-koyun formlu mezar taşları Foto. 5. 1. tip lahit-sanduka formlu mezar Foto. 6. 2. tip lahit-sanduka formlu mezarlar Foto. 7. 3. tip lahit-sanduka formlu mezar Foto. 8. 4. tip lahit-sanduka formlu mezarlar Foto. 9. Dikey formda şâhideli mezar taşları

102 Yusuf ÇETİN Foto. 10. Hotoz başlıklı kadın mezar taşı Foto. 11. Mezar taşları üzerinde altı kollu yıldız motifleri Foto. 12. Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemi mezar taşlarında geometrik bezemeler Foto. 13. Patnos Ziyaret Köyü mezarlığında bitkisel bezemeli mezar taşları Foto. 14. Yüzeysel nişler ve sıralı kemerler Foto. 15. Şahide başlıklarında mukarnaslar

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 103 Foto. 16. Selçuklu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu dönemi mezar taşlarında yazı Foto. 17. Lahit-sandukalar üzerinde Sembolik işaretler ve damgalar Foto. 18. Osmanlı dönemi mezar taşlarında geometrik bezemeler Foto. 19. Osmanlı dönemi mezar taşlarında bitkisel bezemeler Foto. 20. Osmanlı dönemi mezar taşlarında servi motifleri Foto. 21. Osmanlı dönemi mezar taşlarında lale motifleri

104 Yusuf ÇETİN Foto. 22. Osmanlı mezar taşlarında yazı Foto. 23. Mezar taşında hurma ağacı motifi Foto. 24. Osmanlı dönemi mezar taşlarında hilal motifi Foto. 25. İbrik motifi Foto.26. Silah motifleri Foto. 27. Taşçı ustası işaretleri Foto. 28. Şua (Güneş) motifi

Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurları 105 Foto. 29. Osmanlı dönemi mezar taşlarında Sepuş (Başlık) Foto. 30. Soyut insan heykeli formunda mezar taşı

106 Yusuf ÇETİN