DERS 9 5. AHŞAP Resim 1 1
5.7. Kimyasal Bozulma: Tuzun Yol Açtığı Bozulma: B Resim 2 Resim A ve B de tuz saldırısı nedeniyle lifleri arasındaki bağlantısı kopmuş ahşap öğeler görülmektedir. C de hücresel tahribat sonucunda birbirleri arasındaki bağları kopmuş kırılmış ahşap lifleri görülmektedir. D ve E de ise tuzun yarattığı kimyasal etkilerle hücre duvarları arasındaki bağın nasıl zayıfladığı ve orta lamellanın tahrip olarak hücre yapısının tamamen deforme olduğu görülmektedir. 1 5. 8. Böcek Tahribatı: Bu konu diğer organik objelerde benzer böcek zararlılarının olması nedeniyle dersimizin ilerleyen bölümlerinde ele alınacaktır. 2 5.9. Ahşap İçin Koruma Önlemleri Arkeolojik ahşabın bozulmasına yol açan etkenler arasında ıslanması kadar, mantar ve böcek saldırılarına uğraması da bulunmaktadır. Çatlak, yarılma ve deformasyonlar 1 http://forestpathology.cfans.umn.ed (13 Şubat 2009); Blanchette ve diğ. 2004, 206-209. 2 Unger ve diğ. 2001, 2001, 51-90. 2
bozulmanın en belirgin işaretleridir. Mikroskopik düzeyde incelendiğinde hücresel bileşenlerin aşamalı olarak yok oluşunun, mantar saldırısı veya toprak altındaki su nedeniyle ağır gelişen bir çözülmeye yol açtığı anlaşılır. Korumayı sağlayan ortam koşullarında ahşap objeler parçalanmadan kalabilirken, uygun olmayan gömü şartlarında ahşap objelerin varlığına işaret eden yegâne bulgu toprakta bıraktıkları izlerdir. Kimi zaman metaller ahşap gibi organik malzemelerin izlerinin üzerini korozyonlarıyla kapatarak onun şeklini alır ve böylece organik malzemenin dokusuna ait izleri günümüze taşırlar. Metal objeler üzerinde karşılaştığımız bu tür oluşumlara pseudomorf (yalancı) oluşumlar denir. Yangın veya yakılmaya maruz kalan ahşap, karbonize olarak korunabilmektedir. Odun kömürüne dönüştükten sonra ahşap kalıntılar, kimyasal açıdan oldukça stabil bir kalıntıya dönüşmüş olur ve bu özellikleri nedeniyle de araştırmacılara Karbon 14 tarihlemesi yapabilmek için çok sağlıklı örnekler sağlayabilmektedir. Öte yandan hasır ve sepet örgüleri gibi bitkisel objeler çok nadiren kısmen korunmuş durumda bulunur. Bu tür objeler genellikle karbonize olmuş ya da tamamen bozulmuş halde bulunurlar. Tamamen bozulmuş bu tür malzemeye ait izler bazen pişmiş toprak eser, kerpiç veya sıva üzerinde seçilebilmektedir. 3 Arkeolojik Ahşabın Kazı, Kaldırma ve Taşıma İşlemleri: Bir arkeolojik kazıda ahşap çıkması durumunda şu unsurlara dikkat edilmelidir: 1. Havanın çok sıcak olduğu bir mevsimlerde çalışma yapılıyorsa ahşap objenin kazısı güneş ısısının yoğun olmadığı sabahın erken saatlerinde veya gün batımında yapılmalıdır, 2. Ahşap obje gün ışığına çıkarılır çıkarılmaz, mutlaka fotoğrafı çekilerek, gerekirse çizimi yapılarak durum tespiti yapılmalıdır. Bu durum tespiti eserin daha sonra geçireceği işlemler ve depolama sonrası kontrolleri için bir kıyas noktası olacaktır. 3. Nemli veya ıslak ahşap veya bitkisel malzemenin kurumasını önlemek için üzerine nemli bir bez örtmeli ve bu örtü zaman zaman su püskürtülerek ıslak tutulmalıdır, 4. Yukarıda belirtilen önlemler özellikle kaldırma işlemi hemen yapılmayacak objeler için büyük önem arz eder, 5. Doğru karbon 14 örneklemesi alınmadan objeye sağlamlaştırıcı, biyolojik bozulmayı önleyici maddeler uygulanmamalı, sigara külü gibi modern karbon kaynaklarından uzak tutulmalıdır, 6. Ahşap objenin üzerindeki toprağın kaldırılması sırasında plastik ya da ahşap uçlu küçük el aletleri kullanılarak kontrollü bir şekilde yürütülmelidir. Kazma ve inşaat küreği gibi büyük kazı aletleriyle kazıya devam edilmemelidir. 3 Spirydowicz, 2002, 2 3
7. Çok sağlammış gibi görünseler dahi taşıma ve kaldırma işlemleri sırasında ayırt edilmeksizin tüm arkeolojik ahşap objelere destekli kaldırma yöntemleri uygulanması şarttır, 8. Altındaki toprağın bir bölümünün objeye destek yapacak bir yastık oluşturulacak şekilde belli bir yükseklikteki (5-10 cm.) kısmı bırakılarak kesildikten sonra kaldırılması tercih edilmelidir, 9. Obje altında yastık toprak bırakılmış olsa dahi bu yastık toprağın altına (tercihen sert plastik) sert malzemeden bir destek yerleştirilmelidir. 10. Destekleyen toprakla birlikte kaldırılan obje daha sonra uygun büyüklükte bir kutu (tercihen polisitiren) içine yerleştirilmelidir. 11. Nakil sırasında oluşabilecek sarsıntılardan objenin zarar görmesini önlemek için, obje ile kutu duvarları arasına destek malzeme konulmalıdır, 12. Karmaşık form ve yapıda objelerin kaldırılması için poliüretan köpük ile destekleme veya alçı zarflama ile güçlendirme gibi karmaşık yöntemler uygulanabilir. Ancak bu yöntemler mutlaka bir koruma uzmanı tarafından uygulanmalıdır, 13. Bu tür destek malzemelerinin obje ile direkt teması önlenmeli arada alüminyum folyo gibi yalıtım malzemeleri kullanılmalıdır, 4 Resim 3. Yanmış ağaç kütüklerinin kaldırılması (Spirydowicz, 2002, 1, Fig. 1) 14. Obje tamamen su altında ise, içinde objeyi tamamen örtecek kadar saf su bulunan polietilen bir kutu içine konmalıdır, 15. Su altından çıkan obje uzun süre bu kutu içinde duracaksa su içine mantar oluşumunu önleyici ajanlar konulabilir, 16. Eğer obje gerekli koruma işlemlerinin yapılabilmesi için tam donanımlı bir koruma laboratuarına gönderilmesi uzun zaman alacaksa ve eseri uzun süre nemli tutmak 4 Spirydowicz, 2002, 2-3. 4
mümkün değil ise esere gliserol veya etilen glikol emdirilebilir (Ancak eserin nihai koruma işlemleri tamamlanmadan önce yıkanarak bu maddeleri bünyesi dışına atması sağlanmalıdır). 5 Temizlik, Stabilizasyon ve Onarım: Arkeolojik ahşabın kazı sonrası geçireceği işlemler ve dikkat edilmesi gereken unsurla ise şunlardır: 1. Kazı alanından çıkarılan ahşap obje nemli ise, kontrollü kurutma işleminin gerçekleştirileceği donanımlı bir laboratuvara götürülene kadar kuruması önlenmelidir, 2. Mantar saldırısı veya su kaybı nedeniyle hücresel yapıda meydana gelecek geri dönüşü mümkün olmayan tahribatların oluşmasını önlemek amacıyla buluntunun özenle paketlenmesi ve kazı sonrasında serin ve gölgeli bir ortamda saklanması hayati öneme sahiptir, 3. Küçük ya da orta büyüklükteki objeler kazı alanında laboratuvara ısıya karşı yalıtımlı bir kutu içinde (soğutucu) taşınmalıdır, 4. Ahşap buluntuların koruma uzmanı tarafından kurutma ve sağlamlaştırma işlemleri yapılana kadar buzdolabında saklanması önerilir, 5. Biyolojik bozulmayı önleyici ilaçların kullanılması geçmişte sıklıkla başvurulan bir yöntem idiyse de, tarihleme ve analiz yöntemlerini yanıltıcı etkileri nedeniyle tercih edilmemelidir, 6. Öte yandan bu tür kimyasalların objelerin bünyesinden çıkarılması oldukça zor, çoğu zaman da imkânsızdır, 7. Nemli ahşap objelerin sağlamlaştırılmasında Acyrol WS-24 gibi akrilik kolloidal dispersiyon türünde su bazlı sağlamlaştırıcılar tercih edilmelidir, 8. Kuru ahşap objeleri için Paraloid B-72 gibi (aseton/etanol kombinasyonlu çözücü sistemi) çözücü bazlı reçinelerle, damlalık, fırça veya sprey yardımıyla sağlamlaştırılmalıdır. Çözeltinin yoğunluğu ahşabın durumuna göre seçilmelidir. Bu oran: a) İleri derecede tahribata uğramış ahşap objelerde %20-30 b) Sadece yüzeysel bozulma görülen objelerde %5-10 arasında olmalıdır. 9. Organik reçinelerle sağlamlaştırma, ileride yapılacak bir Karbon 14 tarihlemesinin sonuçlarını etkileyeceğinden, ancak obje sağlamlaştırma olmaksızın yerinden kaldırılamayacak denli hassas ve kırılgan durumda ise uygulanmalıdır, 10. Kazı alanında çözücü ile hazırlanan sağlamlaştırıcılarla yeterli ve etkili sonuç almak, özellikle hava sıcaklığının yüksek olduğu ortamlarda oldukça zordur. Kazısı yapılan ahşap objelerin bu işlem sırasında güneşten korunması ve çözücü buharlaşmasının yavaşlaması amacı ile objenin üzerinin plastik örtülerle örtülmesi yararlı olacaktır, 5 Mühlethaler, 1973, 27. 5
11. Eğer onarım gerekli ise, yapıştırıcı olarak sentetik reçinelerin yoğun çözeltileri kullanılabilir, 12. Kuru haldeki ahşap objeler koruma uzmanı tarafından hazırlanacak Paraloid B-72 (aseton ile) veya Butvar B-98 (ethanol ile) yapıştırılabilir, 6 13. Yoğunluğu yüksek akrilik çözeltiler veya polivinil asetat emülsiyonları ise nemli veya suya doymuş ahşap buluntuların onarımında kullanılabilir, 14. Eğer ahşap sağlamlaştırılmadan onarılacak ise, kırık kenar yüzeyleri yapıştırıcı olarak seçilen reçine ile hazırlanmış bir çözelti ile (%5-10 oranlarında) sağlamlaştırılmalıdır. 7 Resim 4 ve 5. Ahşap buluntulara laboratuvar ortamında müdahale (Spirydowicz, 2002, 2-3, Fig.2-3) Depolama: Ahşap objelerin depolanmasında dikkat edilmesi gereken unsurlar ise şunlardır: 1. Kuru ahşap objeler ve bitkisel malzemeler stabil ve karanlık bir ortamda (20 C 0 de ve %40-50 bağıl nem) depolanmalıdır, 2. Depoda bağıl nem hareketliliğine engel olunmalıdır. Bağıl nem hareketliliği olan ortamlarda ahşap üzerinde çatlak, yarılma ve deformasyonlarla çürüme meydana gelebilir, 3. Asitten arındırılmış karton ya da polietilen türü dayanıklı plastikten üretilmiş kutular küçük objelerin depolanması için uygundur, 4. Formu düzensizlik gösteren buluntular ise polietilen köpük ve asitten arındırılmış kağıt kullanılarak, objenin şekline göre özel tasarlanmış destekler yardımı ile paketlenmelidir, 5. Büyük objeler ise polietilen köpükle desteklenerek metal raflar üzerinde ve toz ile kirletici maddelerden korumak amacı ile polisitiren örtülerle sarınarak depolanmalıdır. 8 6 Ahşap korumada kullanılan kimyasallar, fumigasyon yöntemleri, sağlamlaştırıcılar ve yapıştırıcılar için bakınız: Unger ve diğ., 2001, 165-560. 7 Spirydowicz, 2002, 3. 8 Spirydowicz, 2002, 4. 6
Resim 6. Resim 7. Yanmış ahşap parçası (Spirydowicz, 2002, 4, Fig. 4.) Kaynakça Blanchette ve diğ. 2004 Blanchette, R. A.- Held, B. W. ve diğerleri, Wood Deterioration in Chacoan Great Houses of the Southwestern United states, Conservation and Managemant of Archaeological Sites, volume 6, 2004, 206-209 Edlin, 1969 McGiffin, 1992 Mühlethaler, 1973 Pina, 2003 Edlin, H. L., What Wood is That? A Manual of Wood Identfication, London 1969. McGiffin, R. F., Furniture Care and Conservation, Tennessee 1992. Mühlethaler, B., Conservation of Waterlogged Wood and Wet Leather, Paris: Eyrolles 1973 Pina, L., Furniture in History 3000 B.C.-2000 A.D., New Jersey 2003. Sease, 1994 Sease, C., A Conservation Manual for the Field Arcaeologist, Los Angeles 1994. Spirydowicz, 2002 Spirydowicz, K., Conservation of Wood and Plant Materials on Archaeological Sites, Field Notes: Practical Guides for Archaeological Conservaion and Site Preservation Number 15, Japan Institutes of Anatolian Archaeology, Ankara 2002. 7
Stolow 1979 Stolow 1981 Unger ve diğ. 2001 Stolow, N., Conservation Standard for Works of art in Transit and on Exhibition, Geneva 1979. Stolow, N., Procedures and Conservation Standards for Museum Collections in Transit and on Exhibition, Geneva 1981. Unger, A. Schniewind, A. P. Unger, W., Conservation of Wood Artifacts, Berlin 2001. Watkinson 1981 Wtkinson, D., First Aid for Finds, London 1981. 8