ÜNSÜZ (SESSİZ) HARFLER VE ÖZELLİKLERİ Ses yolundan çıkarken bir engele takılan, bu sebeple tek başına söylenemeyen harflere (sessiz) harf denir. Ünsüz harfler birtakım özelliklerine göre gruplara ayrılmıştır: Ünsüz Çeşitleri Tablosu Sert Yumuşak Sürekli FSŞH GJLMNRVYZ Süreksiz PÇTK BCDG ÜNSÜZ BENZEŞMESİ "Kitaplarını dolaptan aldı!." cümlesindeki "dolaptan" sözcüğünü inceleyelim: "Dolap" sözcüğü "-dan" ekini almıştır. Ancak " dan" eki "dolap" sözcüğüne getirilirken sözcüğün sonundaki "p" sert ünden dolayı ekin ilk harfi "d" den "t" ye dönüşmüştür. dolap - dan ~ dolaptan yumuşak sert Sonu "f - h - s - ş - p - ç - t - k" lerinden biriyle biten bir sözcüğe "c - d - g" ile başlayan bir ek getirildiğinde ekin başındaki "c - d - g" leri "ç - t -k" ye dönüşür. Bu ses olayına benzeşmesi ( sertleşmesi) denir. simit - ci ~ simitçi sokak - da ~ sokakta konuş - gan ~ konuşkan Sert le biten özel isimlere ve sayılara getirilen eklerde de benzeşme kuralı uygulanır. Ahmet - den ~ Ahmet'ten Burak - da ~ Burak'ta 45 - dir ~ 45'tir 173 - den ~ 173'ten yazın. Siz de aşağıdaki sözcüklere, yanlarında verilen ekleri getirin ve sözcüklerin yeni şekillerini karşılarına sanat - ci ~....... hafif - den ~....... sepet - de ~....... yavaş - ca ~....... bas - gı ~..... at - gı ~.... bit - gin ~..... bilet - ci ~...... bulaş - dı ~..... kitap - cık ~..... kat - da ~. sabah - dan ~..... çalış - gan ~..... sert - ce ~.... sat - dır ~.... dolap - cı ~....
ÜNSÜZ YUMUŞAMASI "Kitaplarını dolaba koydu." cümlesindeki "dolaba" sözcüğünü inceleyelim: "Dolap" sözcüğü "-a" eki almıştır. Ancak "-a" eki "dolap" sözcüğüne geldiğinde sözcüğün sonundaki "p" sesi "b" ye dönüşmüştür. dolap - a ~ dolaba sert yumuşak Sonu "p - ç - t - k" lerinden biriyle biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde "p - ç t - k" leri yumuşayarak "b - c - d - ğ(g)"ye dönüşür. Bu ses olayına yumuşaması denir. kitap - ın ~ kitabın kağıt - i ~ kağıdı renk - i ~ rengi ağaç - a ~ ağaca tarak - ın ~ tarağın çiçek - i ~ çiçeği Tek heceli olan veya yabancı dillerden dilimize geçmiş bazı sözcüklerde yumuşaması olmaz. tek - i ~ teki kaç - ar ~ kaçar hukuk - un ~ hukukun ahlak - a ~ ahlaka Tek heceli bazı sözcüklerde ise yumuşaması olur. dip - i ~ dibi çok - u ~ çoğu git - er ~ gider uç - u ~ ucu Özel isimlerdeki yumuşama, konuşmada uygulanırken yazıda gösterilmez. Tarık - ın ~ Tarık'ın Mehtap - a ~ Mehtap'a Aytaç - ın ~ Aytaç'ın Mehmet - in ~ Mehmet'in Aşağıdaki parçada yumuşaması ve benzeşmesi görülen sözcükleri bularak bu sözcükleri altta bulunan başlıkların altına yazınız. Yaşamımızın dörtte üçü, mutluluğu hazırlamakla geçiyor. Ama sanılmasın ki kalan dörtte birinde mutlu olunuyor! İnsan bu hazırlığa öylesine alışmıştır ki kendisi için yaptığı hazırlık tükenince başkasına hazırlık yapar, öylesine ki mutluluk ölümden sonraya kalır. Oysaki gerçek mutluluğun hiç hazırlık gerektirmediğini anlamak, bilgeliğin ta kendisidir. Daha doğrusu gerçek mutluluk, içten bir hazırlığı gerektirir. Ünsüz Yumuşaması Görülen Sözcükler Ünsüz Benzeşmesi Görülen Sözcükler
ÜNLÜ DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ) Asker, emri alınca harekete geçti. Bu cümlede geçen "emri" sözcüğünde bir ses olayı meydana gelmiştir. "Emir" sözcüğü, " i" ekini aldığında "emri" şekline dönüşmüştür. emir - i ~ emri düşen harf İşte, iki heceli olup son hecesinde dar ünlü (I - i - u - ü) bulunan bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Bu ses olayına ünlü düşmesi denir. resim - e ~ resme şehir - in ~ şehrin oğul - u ~ oğlu akıı - ım ~ aklım fikir - i ~ fikri burun - um ~ burnum Ünlü düşmesi olayı bazı sözcüklerin birleşmesinde de görülebilir. sabır + etmek ~ sabretmek kahır + olmak ~ kahrolmak kayıt + olmak ~ kaydolmak seyir + etmek ~ seyretmek Aşağıdaki sözcüklere ünlü ile başlayan ekler getirerek sözcüklerin yeni şekillerini karşılarına yazın. Bu sözcüklerde ünlü düşmesi olayının olup olmadığını inceleyin. Sözcük Ek Sözcüğün Yeni Şekli Sözcük Ek Sözcüğün Yeni Şekli Ağzım -ım ağzım şekil Alın balık fetih vakit Okul Gönül yarın ömür ÜNLÜ DARALMASI Çocuklar bahçede top oynuyorlar." cümlesindeki "oynuyorlar" sözcüğünü inceleyelim: "Oyna-" sözcüğü "-yor" ekini alırken sözcüğün sonundaki "a" sesi "u "ya dönüşmüştür. oyna - yor ~ oynuyor geniş ünlü dar ünlü Düz - geniş ünlü (a - e) ile biten fiillere şimdiki zaman eki olan "-yor" eki getirildiğinde fiillerin sonundaki "a - e" sesleri "ı - i - u - ü" ye dönüşür. Bu ses olayına ünlü daralması denir. Bekle yor : bekliyor gözle yor : gözlüyor Sakla yor : saklıyor süsle yor : süslüyor Anla yor : anlıyor sula yor : suluyor Düzenle yor : düzenliyor hafifle yor : hafifliyor
Aşağıdaki tabloda verilen cümlelerde hangi ses olaylarının bulunduğunu uygun yerlere koyacağınız (X) işareti ile gösterin. Cümleler Ünsüz Ünsüz Ünlü Ünlü Yumuşaması Benzeşmesi Düşmesi Daralması " " Gelecek hafta yolculuğa çıkmayı düşünüyoruz. ~ Ufku yoğun bir sis tabakası sarmıştı. Bu konudaki fikrimi size açıklamak istiyorum. l Sıcaktan bunalan insanlar sokağa çıkmışlardı. Yaşlı kadın, torununun elini tutmuştu. İşlerimizin çoğunu bu hafta bitirmeyi planlıyoruz. Boynuna atkısını sarıp başına beresini geçirdi. Çiçekçi, siparişlerimizi itinayla hazırlıyor. Kadın, askerdeki oğlunu çok özlüyordu.
YARDIMCI ÜNSÜZLER VE YARDIMCI ÜNLÜLER "Kardeşim koşarak odaya girdi." cümlesindeki "odaya" sözcüğünü inceleyelim: "Oda" sözcüğü "_a" ekini alırken araya "y" sesi girmiştir. Oda - a ~ odaya Ünlü ile biten bir sözcüğe yine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde araya "y ş - s - n" harflerinden biri girer. Bu harflere yardımcı denir. Araba ı: arabayı masa ı: masası yürü ecek: yürüyecek Oku an: okuyan bina ı: binası yolcu u: yolcusu Altı ar : altışar hava ın : havanın "Törene gelenler tek tek sayıldı." cümlesinde ise "sayılmak" sözcüğünü inceleyelim: "Say" fiiline "-I" eki getirilirken araya "i" sesi girmiştir. say - l ~ sayıl- Ünsüzle biten bazı sözcüklere yine le başlayan bir ek getirildiğinde araya, ünlü uyumuna göre ı - i. u - ü" harflerinden biri girer. Bu harflere yardımcı ünlü denir. gör - l ~ görülyaz - Ş ~ yazış bil- n ~ bilin- düş - r ~ düşür geç - m ~ geçim göz - k ~ gözük on - ncu ~ onuncu ses - niz ~ sesiniz dört - ncü ~ dördüncü Yardımcı sesler sadece sözcüğe ek getirilirken değil, ek almış bir sözcüğe ikinci bir ek getirilirken de kullanılabilir. "Odasını" sözcüğündeki "s" ve "n" harfleri yardımcı ses durumundadır. oda - ı - ı ~ odasını dinle - ici - in ~ dinleyicinin başarı - ı - a ~ başarısına Aşağıdaki parçada yardımcı ses almış sözcüklerin altını çizin. Annemin kucağındayım. Babam paltomun düğmelerini i1ikliyor, annem yakamı kaldırıyor. Gözlerimden uyku akıyor. Paltoma sarılsam, oracıkta kıvrılsam, uyusam. "Anneannesi ona ne masallar anlatacak!" Hıh, anlatmaz ki. Dizinin sızısını, belinin ağrısını anlatır. Sonra bana ilaçlarını gösterir. Önüme iki tane boş kutu koyar: "Oyna işte kendi kendine. Araba yap, tren yap." der. Şimdi annem kapıyı çekecek, sokağa çıkacağız. Soğuğu da sevmiyorum, karanlığı da. Ama az sonra ikisi de sokakta, beni bekliyor.
ULAMA Yerli malı kasketle örtülsün körpe başlar, Söz verin kendinize bu sabah arkadaşlar! "Hep yurdun ipeğinden, yurdun yününden olsun, Türk eliyle dokunsun giyeceğin kumaşlar." Yukarıdaki dörtlüğü okurken koyu yazılmış yerleri nasıl okuduğunuza dikkat edin. Ünsüz harfle biten bir sözcükten sonra ünlü harfle başlayan bir sözcük geldiğinde, ilk sözcüğün sonundaki le ikinci sözcüğün başındaki ünlü birlikte söylenir. Buna ulama denir. Ulama, yazıda gösterilmeyen, söyleyişte ortaya çıkan bir ses olayıdır. Kapının önünden hızla geçti. Bakkaldan iki ekmek aldı. Aralarında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yapılamaz. Kardeşim, ellerini güzelce yıkadı. Ulama yoktur
Aşağıdaki şiirde nerelerde ulama yapılabileceğini örnekteki gibi gösterin. MEMLEKET İSTERİM Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun; Kuşların, çiçeklerin diyarı olsun. Ne zengin fakir ne sen ben farkı olsun; Kış günü herkesin evi barkı olsun. Ne başta dert ne gönülde hasret olsun; Kardeş kavgasına bir nihayet olsun. Yaşamak, sevmek gibi gönülden olsun; Olursa bir şikayet, ölümden olsun. Cahit Sıtkı Tarancı Bu sabah biraz erken uyandım. Hava almak için balkona çıktım, temiz havayı göğsüme çektim. Güneş, karşı ki binaların arkasından yükseliyordu. Günün koşuşturmasına erken başlayan insanları oturduğum yerden izliyorum. İşte, sokağın karşısındaki fırının kepenkleri açıldı bile. İki posta dağıtıcısı çantalarını sırtlarına almış, hızlı adımlarla ilerliyor. Biraz ilerideki büfenin sahibi de omzuna yüklediği büyük bir çuvalla büfesine doğru ağır ağır ilerliyor. Yukarıdaki parçadan aşağıdaki ses olaylarına ikişer örnek bularak altlarına yazın. Ünsüz Benzeşmesi Ünsüz Yumuşaması Ünlü Düşmesi Ünlü Daralması Ulama Yardımcı Ünsüz ÖZER YAPAL TÜRKÇE ÖĞRETMENİ