ÜLKEMİZİN ENERJİ ÜRETİMİNDE KÖMÜR GERÇEĞİ VE KÜRESEL- BÖLGESEL ÖLÇEKLİ ATMOSFERİK ISINMADAKİ ETKİLERİ ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME Dr. Müh. Nuray TOKGÖZ İ.Ü. Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü Prof. Dr. Müh. Ergin ARIOĞLU, İTÜ Maden Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi 1. Giriş Ülkemizin gerek makro ekonomik ölçekte, gerekse enerji konusunda büyük ölçüde dışa bağımlı olduğu bilinmektedir. Ve bu bağımlılık, yıldan yıla artan bir trendle bugün için % 70 mertebesini aşmıştır. Bu önemli tespit gözönünde tutulduğunda ülkemiz, mevcut ulusal fosil enerji kaynaklarından olan kömürü, jeopolitik ve jeostratejik konumu gereği arz güvenliği açısından öncelikli ve maksimum ölçüde kullanmak zorundadır. Türkiye ekonomisinin bütün sektörlerindeki enerji verimliliği potansiyeli değerlendirilmeden, özellikle su ve kömür potansiyeli ile ülkemizin jeostratejik ve jeopolitik konumunu dikkate almak yerine, abartılmış enerji talebi öngörüleriyle dışa bağımlılığımızı gerek yakıt gerekse teknolojisiyle daha da arttıracak olan doğalgaz ve nükleer enerji gibi mega-enerji yatırımlarına ısrarla ve hızla yönelinmesi, fevkalâde düşündürücü ve ürkütücüdür. Nitekim, yanlış enerji politikaları ve çevre yaptırımlarına sığınılarak, 1995 yılından bu yana, ahlâki boyutları henüz sorgulanamayan doğalgaz olgusunun sadece ekonomik boyutta neler kaybettirdiği, kamuoyu tarafından oldukça iyi bilinmektedir. Aradan geçen 15 yıldan sonra, benzeri bir çevre yaptırımı küresel boyutuyla bu kez, CO 2 - Atmosferik Isınma - Kyoto sözleşmesi (*) ile ve adeta kömürü yeraltında moratoryum edercesine dikkat çekmektedir. Mesleki sorumluluğumuz gereği; kömür varlığımızın gerek çevre yaptırımlarına sığınılarak, gerekse yanlış ve yabancılaşmış enerji politikalarıyla odak noktası haline getirilme istem-çabaları ve disiplinimizin bu konularda ağır yaralar alması, bu konunun bilimsel ve teknik boyutuyla titizlikle irdelenmesi gerektiğini ortaya koymuştur. Bu düşüncelerden hareketle sözkonusu çalışma, aşağıda izleyen konu başlıkları çerçevesinde irdelenerek kaleme alınmıştır. 2. Küresel ve Bölgesel Ölçekte Fosil Enerji Kaynakları ve Termik Santrallerde Tüketimlerinden Kaynaklanan CO 2 Emisyonları Küresel ve bölgesel ölçekte fosil yakıtlar içindeki kömürün yeri ve özellikle termik santrallerde tüketiminden kaynaklanan CO 2 emisyonu ile ilgili analitik irdelemelerimiz ve (*) Kyoto sözleşmesi madde 2 paragraf 1-a (v) da; termik santraller, çimento fabrikaları, rafineriler gibi sera gazı salımı yoğun olan sektörlere hiçbir teşvik, vergi muafiyeti, sübvansiyon vb. verilemeyeceği vurgulanmaktadır. Konulan bu tür kurallarla taraf ülkeleri; enerji, sanayi, ulaşım ve tarım politikalarında fosil yakıt bağımlılığını azaltmaya zorlayan bir yaptırımlar bütünü olarak bağlayabilmektedir.
değerlendirmelerimiz, Şekil-1 kapsamında sunulmuştur. İlgili şekil dikkatlice incelendiğinde şu önemli sonuçlar ön plana çıkmaktadır: Küresel ve bölgesel coğrafyalar genelinde; kömürün, petrol ve doğal gaz rezervlerine göre daha eşit oranda dağıldığı, enerji kaynakları olmayan ya da kısıtlı olan veya tükenme sınırına ulaşmış olan ülkeler için olağanüstü önem kazandığı bir gerçektir [(Şekil 1(a), Arıoğlu, 1994, 1996; Tokgöz, 05, 07 a,b ve 08]. Dünya kömür rezervi toplamı (taşkömür + linyit) 907.3 milyar ton, toplam kömür üretimi ise 4.9 milyar ton olarak rapor edilmektedir (IEA, 07-c). Dünya kömür rezervlerinin statik ömrü 180 yıl, dinamik ömrü ise yaklaşık 152 yıl olarak hesaplanmaktadır. Dinamik ömür, petrolde 49 yıl, doğal gaz da ise 38 yıl olarak hesaplanmaktadır [(Şekil 1(b) Tokgöz, 05, 07 a,b, 08 a,b]. Gerek rezerv boyutu gerekse coğrafi bölge itibarıyla petrol ve doğalgaza oranla gerek dünyada gerekse ülkemizde de çok daha yaygın bulunan kömürün, 00 li yılların ortaları ve sonrasında da birincil enerji kaynakları arasında güçlü bir konumu olacağı gerçeği burada oldukça önemlidir. Ülkemizdeki kömür rezervi ise son arama çalışmalarıyla toplam 9 milyar tonun üzerinde olup, dinamik ömrü ise yaklaşık 80 100 yıl ile ülkemizin enerji ihtiyacına cevap verebilecek büyüklüktedir. Bu rakamların sondaj ve aramalarla daha da artacağı yönünde önemli bilimsel bulgular vardır (MTA, 1993, 02; Arıoğlu- Tokgöz, 1993; Tokgöz, 08 a ve b). Dünyada fosil yakıtla çalışan termik santraller verimlerine (η) göre incelendiğinde; Rusya : %16.7-2, CIS: %19.4-26.0, Orta ve Doğu Avrupa: %25.5-28.0 gibi oldukça düşük verimlerle çalıştırılmaktadır. Bu düşük verim, rehabilite edilemeyen termik santralların eski yakma teknolojilerinden kaynaklanmakta ve dolayısıyla SO 2 emisyonu yanında, CO 2 emisyonunu da arttırmaktadır [Şekil 1(c)] (Tokgöz, 01, 05, 07a,b, 08 a,b). 1980-30 yılları arası dünya elektrik enerjisi üretim projeksiyonu incelendiğinde; özellikle kömürün birincil enerji kaynakları arasında ön plana çıktığı açıkça görülmektedir (Bkz. Şekil -1d). Doğalgaz da ise, yılına kadar üretimin artacağı ve anılan bu yılda mevcut rezervlerindeki dinamik ömrüne bağlı tükenme ile bir kırılma noktasından sonra gerileyeceği görülmektedir (Bkz. Şekil -1d) Tokgöz, 05-a,b, Tokgöz, 06, Tokgöz, 07- a,b ve Tokgöz, 08). Özellikle Çin in kömürde %1.55 olan rezerv kullanım oranı [(üretim/rezerv)x100] ile kömür üretiminde dünyada ilk sırada, ürettiği CO 2 emisyonu ile ABD den sonra 4.8 milyar ton mertebesiyle de ikinci sırada yer almaktadır. Çin in 04 yılı değerinin CO 2 emisyonunun 1990 yılına göre artış oranı ise % 112 (2 kat) olarak hesaplanmıştır. Hindistan, Çin den sonra dünyada ikinci sırada yer alan kömür üretici ülke olup, kömür rezerv kullanım oranı ise % 5 dir. Türkiye nin rezerv kullanım oranı ise % 0 mertebesindedir. 05 yılında 27.136 milyar ton olan dünya toplam CO 2 emisyonunun yaklaşık %1 ini (241.9 milyon ton) Türkiye üretmiştir. Türkiye nin son 15 yılda (1990-04 döneminde) ürettiği toplam 2.85 milyar ton CO 2 emisyonunu, ABD sadece 6 ayda, AB ise 1 yıl içinde üretmiştir (Şekil 1).
[η], TERMİK SANTRAL VERİMLERİ, (%) (c) 46 44 42 38 36 34 32 30 28 26 24 22 18 16 0 180 2 [η]min=25.5 [η]max= 2 [η]min=16.7 [η]min= 42.1 % [η]max= 37.7 % 4 TURKİYE RUSYA OECD PASİFİK [η]= 29 (min) - 34(max) % [η] max= 28.0 % ORTA VE DOĞU AVRUPA 5 [η]max= 39.4 [η]min= 36.8 % [η] max= 26.0 % 1 CIS [η]min= 19.4 AVRUPA ABD [η] max= 36.6 % 1. [η] = 68e -0,0043[C], r 2 = 08 2. [η] = 45.42e -0,0075[C], r 2 = 416 3. [η] = 14.25e 0,0032[C], r 2 = 593 4. [η] = 32,768e 0,0013[C], r 2 = 0,7833 5. [η] = 91,63e -0,0114[C], r 2 = 0,7001 6. [η] = 56e -0,0007[C], r 2 = 297 0 50 100 150 0 250 300 350 0 450 500 550 600 [C], TERMİK SANTRAL KAPASİTESİ, (GWe) t = (1 / a) x ln [ (a x R / P) +1 ] 3 [η]min= 33.9 % 6 DÜNYA ELEKTRİK ÜRETİMİ (x Milyar KWh) (d) 00 3500 3000 2500 00 1500 1000 500 0 1975 1980 1985 1990 1995 00 05 10 15 25 KÖMÜR DOĞAL GAZ PETROL 30 35 CO2 EMISYONU (Gt = Milyar ton) 45 35 30 25 15 10 5 0 CO 2 = 29[t] 2 +8[t]+12.93 r = 92 14.11 15.72 18.07 18.70 24 HEDEFLENEN İNDİRİM (08-12) 31.62-24 = 18 Gt CO 2 21.79 23.39 1971 1975 1980 1985 1990 1995 00 04 05 10 15 25 30 26.58 05-30 PROJEKSİYONU KYOTO PARTİLERİNİN HEDEFLEDİĞİ İNDİRİM (e) DÜNYA ÜLKELERİ CO 2 EMİSYON İSTASYONLARI VE ÜRETİMLERİ (05) (t =1) (t =14) 27.70 29.63 31.62 33.67 35.77 1990 YILI KYOTO ANTLAŞMASI DÜZEYİ 37.93 [t], DİNAMİK ÖMÜR (yıl) 160 1 1 100 80 60 0 0 100 0 300 0 500 600 700 800 900 1000 [R D.GAZ] =154x10 9 ton (b) [t KÖMÜR ] = 152 yıl [t PETROL] = 49 yıl [t D.GAZ] = 38 yıl [R PETROL] = 5x10 9 1 028.5 x10 9 varil (211x 10 9 tce) [R], REZERV (x10 9 ton) PETROL DOĞAL GAZ 1 214.4 x10 9 varil (248x10 9 tce) KÖMÜR a = 1.5 % a = 2.5 % a = 3.0 % a = Üretim artış hızı, (%) P = Üretim miktarı, (ton/ yıl) [R kömür] = 907x10 9 ton Dünya CO 2 Emisyon İstasyonları WORLD STATIONARY ve Üretimleri EMISSIONS (Mt CO2/yıl) (milyon ton/year) KUZEY AMERİKA 6.71 Gt (04) 6 76 G t (05) AVRUPA(27) 4.12 Gt (04) 4.08 Gt (05) TÜRKİYE 09 G t (IEA-06) 41 G t (TURKSTAT- 06) RUSYA : 1.52 Gt (04) 1.54 Gt (05) GÜNEY ASYA India: 0 G t (04) 5 G t (05) PASİFİK Japonya: 0 Gt (04) 1 Gt (05) DOĞU ASYA China: 4.8 Gt (04) 5.1 Gt (05) (a) KUZEY AMERİKA ORTA VE GÜNEY AMERİKA PETROL 1001.6x10 9 vrl D.GAZ 751.6x10 9 vrl KÖMÜR 3 887.6x10 9 vrl BATI AVRUPA ORTA -DOĞU AVRUPA ve BDT AFRİKA AFRICA ORTA DOĞU 995.4x10 9 varil (4 x 10 9 tce) ASYA DEĞERLENDİRME NOTLARI: TOPLAM CO 2 ÜRETİCİ KAYNAK İSTASYONU(00) = 7 887 adet (> Mt CO2/yıl) TOPLAM CO 2 ÜRETİMİ (05) = 27.136 Gt CO 2 (IEA, 07) TOPLAM CO 2 ÜRETİMİ (00) = 23.500 Gt CO 2 FOSİL YAKIT BAZLI TOPLAM SANTRAL SAYISI(00) = 4 942 adet FOSİL YAKIT BAZLI TOPLAM CO 2 ÜRETİMİ (00) = 139 Gt CO 2 (1Gt=1milyar ton) Dünyada milyon tondan daha fazla CO 2 üreten fosil yakıt (kömür, doğal gaz, petrol) bazlı istasyon sayısı toplam 7887 adettir. Bu toplamın % 63 ünü enerji santralları, %15 çimento sanayi, % 8 rafineriler, % 6 petrokimya, %3.4 demir çelik sanayi oluşturmaktadır. 05 yılında, dünya toplam CO 2 emisyon üretimi 27.136 Gt (milyar ton) olarak gerçekleşmiştir (IEA-07). Türkiye bu üretimden yaklaşık 09 milyar ton (IEA-07) ile % 8 (~% 1) gibi oldukça düşük bir pay almıştır (LUCF indirimi hariç). Dünyada büyük oranda CO 2 emisyonu üreten belli başlı ülkeler 05 yılı verilerine göre sırasıyla: ABD: 5.82 Gt, Çin: 5.1 Gt, Avrupa (27 ülke): 4.08 Gt, Rusya: 1.54 Gt, Japonya: 1 Gt, Hindistan 5 G t. N. TOKGOZ Şekil 1. 05 yılına ait, dünya fosil enerji kaynaklarının rezerv - üretim - tüketim büyüklükleri ile CO 2 emisyonlarının genel bir değerlendirmesi (Tokgöz,07 ve 08).
05-30 yılları dünya CO 2 emisyonu yaklaşık 37.93 milyar ton olarak kestirilmiştir. 08-12 yılları hedeflenen emisyon indirimi 18 milyar ton CO 2 olarak hesaplanmıştır (Tokgöz, 07a ve b) [Şekil 1(e)]. 3. Türkiye nin Fosil Enerji Kaynakları Tüketen Termik Santrallerinin Atmosferik Isınma Üzerinde Etkisi Üzerine Bir Araştırma Ülkemizde mevcut olan fosil yakıta dayalı termik santrallerimizin yeraldığı bölgelerde Jeomorfolojik, Meteorolojik ve Orman Mühendisliği gibi çok disiplinli ortak veri ve bilgi alışverişini esas alan özgün bir araştırmanın sonuçları özetle Şekil-3 çerçevesinde verilmiştir (Bkz. Şekil-2) (Ayrıntılı bilgi için Bkz. Tokgöz, 07 a, b ve 08 a,b). Türkiye de fosil yakıtla çalışan termik santralların coğrafya bölgelerine göre dağılımı ve bu bölgelerdeki orman varlığı (F) ile 1970-92/1993-06 dönemleri arasındaki yıllık ortalama sıcaklık artışlarının ( T) ilişkisi, toplam 133 makro-klima meteoroloji istasyon verilerine (*) göre incelendiğinde; C -C arasında değişen sıcaklık artışlarına bağlı bir ısınma dikkat çekmektedir. Ancak bu ısınma olayının Türkiye nin coğrafya bölgelerine göre farklı olduğu anlaşılmaktadır (Tokgöz, 07 a, b ve 08 a,b). Karadeniz Bölgesi, Marmara Bölgesi, Ege Bölgesi ve Akdeniz Bölgesi nin deniz etkisi altındaki bölümleri orman varlığı bakımından zengindir. Ilıman iklim bölgelerinde ormanların (orman ekosistemlerinin) fotosentez ile bağladığı CO 2 miktarı yüksektir. Orman ekosistemlerinin bağladığı CO 2, atmosferdeki CO 2 miktarını azaltmakta ve ısınma miktarını da düşürmektedir. Buna karşılık İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgesi nin Akdeniz ardı bölümlerinde orman alanı çok azdır. Ve üstelik buralarda herhangi bir termik santral ünitesi de bulunmamaktadır. Bu bölgelerde fotosentez ile emilen CO 2 miktarı sadece mevsimlik tarım ve otlak bitkilerinin varlığına bağlıdır. Ormansız bölgelerde sıcaklık artışı daha belirgindir (Tokgöz, 07 a, b ve 08 a,b). Türkiye, kuzey ve kuzeybatısında yer alan ülkelerden üretilen CO 2 ile batısındaki ülkelerden (Akdeniz-Ege Denizi üzerinden gelen) üretilen CO 2 emisyonunun etkisi altındadır. Hava hareketleri, İzlanda alçak basınç merkezi ve Atlas Okyanusu üzerinden (Kuzeybatı ve Batı Akdeniz üzerinden) Türkiye ye doğru gelmektedir. Türkiye de, alçak ve dağların arasında çanak gibi olan arazide hava çökelmektedir. Çökelen hava ve toz buharı ile ağırlaşarak çökelmekte ve ısı adaları (heating islands) etkisi yaratmaktadır. Nitekim, 133 meteoroloji istasyonunun bulunduğu mevkiler, yalnızca çukur alanlar olarak dikkate alınıp ayrı olarak değerlendirildiğinde, çukur alanlardaki sıcaklık artışlarının ortalama -Cº gibi oldukça yüksek değerlerde olduğu hesaplanmıştır (Tokgöz, 07 a, b ve 08 a,b). (*) Ham veriler; DMİ (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü) 06 dan alınmıştır.
TOPLAM TERMİK SANTRAL KAPASİTESİ = 24 179 MW (04) TOPLAM ELEKTRİK ÜRETİMİ = 161 983.3 GWh (05) TOPLAM TERMİK SANTRAL ELEKTRİK ÜRETİMİ = 122 268.6 GWh (05) (Lınyit+Taşkömürü : %35, Doğal gaz : %58, Fuel Oil: %6) TOPLAM CO2 EMISYONU = 9.45 milyon ton (04) TOPLAM ORMAN ALANI = 694 541 ha (03) 2.0 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 49 LULEBURGAZ 44 39 46 45 MARMARA BÖLGESİ 50 47 ΔT(ORT.)= + C 51 43 48 41 42 TOPLAM ORMAN ALANI: 3 018 194 ha (03) 0 60 80 100 1 1 160 180 0 2 2 ΔT(ORT.)= + C 38 28 EGE BÖLGESİ DENİZLİ 34 35 26 36 KÖYCEGIZ 30 TOPLAM ORMAN ALANI: 3 150 647 ha (03) 0 60 80 100 1 1 160 180 0 2 2 260 27 25 24 33 37 32 31 29 39. Bahçeköy. Bandırma 41. Bilecik 42. Bursa 43. Çanakkale 44. Çorlu 45. Edirne 46. İstanbul 47. Kırklareli 48. Kocaeli 49. Lüleburgaz 50. Tekirdağ 51. Yalova 24. Akhisar 25. Aydın 26 Bergama 27. Denizli 28. Gediz 29. İzmir 30. Köyceğiz 31. Kütahya 32. Manisa 33. Milas 34. Muğla 35. Simav 36. Tavşanlı 37. Uşak 38. Yatağan BULGARİSTAN YUNANİSTAN EGE DENİZİ 49 Hamitabat M.Ereglisi 43 45 Can (3 MW) 29 26 54 59 Soma (1034 MW) Aliaga IZMIR Yeniköy (4 MW) 33 25 63 55 67 58 60 72 71 7562 78 66 68 53 79 74 77 65 69 56 80 57 KARADENİZ BÖLGESİ [ΔT] = 44.8[F] -3 r = 02 70 73 ΔT(ORT.)= + C 0 60 80 100 1 1 160 180 0 2 2 47 30 44 Ambarlı (630 MW) 50 (1432 MW) 24 32 38 TRAKYA Tuncbilek (4 MW) Yatagan (630 MW) Kemerköy (630 MW) ISTANBUL 39 34 46 42 Orhaneli (210 MW) 13 51 35 27 1 48 41 36 28 37 12 31 İzmit Burdur 10 Gölü Cayırhan (6 MW) Seyitömer (600 MW) Aksehir 109 Gölü 14 ANTALYA AKDENİZ 7 76 52 64 TOPLAM ORMAN ALANI: 5 380 599 ha (03) 70 ANKARA 4 61 Kırıkkale 5 52. Amasya 53. Artvin 54. Akcakoca 55. Beypazarı 56. Bafra 57. Bartın 58. Bolu 59. Bozkurt 60. Cerkes 61. Corum 62. Düzce 63. Giresun 64. Gümüshane 65. Hopa 66. Ilgaz 67. Inebolu 68. Kastamonu 69. Kızılcahamam 70. Nallıhan 71. Ordu 72. Rize 73. Samsun 74. Sinop 75. Ş. Karahisar 76. Tokat 77. Tosya 78. Trabzon 79. Unye 80. Zonguldak KARA DENİZ 2 Kangal (460 MW) 3 11 133 129 110 Elbistan 123 132 Neysehir (2800 MW) Gölü 119 16 9 126 6 17 19 1 18 121 115 21 54 62 58 55 80 69 111 124 128 Catalagzı (300 MW) (Hard Coal) 15 57 60 130 117 59 66 118 68 67 Tuz Gölü 23 22 74 61 56 73 8 100 (Van) 87 (Dogubeyazıt) 96 95 82 86 98 94 92 86 81 77 79 63 78 71 112 127 122 131 116 Su Gözü (10 MW) ( İTHAL KÖMÜR) 76 125 104 103 114 83 90 DOĞU ANADOLU BÖLGESİ 97 89 [ΔT] =4[F] -03 r = 10 89. Erzincan ΔT(mean)= +6 C 90. Erzurum 99 91. Hakkari 92. Igdır 85 93. Kars 91 94. Malazgirt 95. Muradiye 84 96. Muş 88 97. Oltu TOPLAM ORMAN ALANI: 98. Sarıkamıs 1 675 7 ha (03) 99. Tunceli 100. Van 0 60 80 100 1 1 160 180 0 2 2 260 113 SURİYE 75 108 64 89 86 88 99 102 72 85 Batman 93 Hopa (Fuel Oil) 105 106 90 96 107 97 101 84 52 53 94 82 TERMİK SANTRAL (Kömür) PETROL RAFİNERİSİ 81. Ağrı 82. Ahlat 83. Ardahan 84. Bitlis 85. Bingöl 86. Cemisgezek 87. Doğubeyazıt 88. Elaziz GÜRCİSTAN 83 98 93 Van Gölü TERMİK SANTRAL (Doğal Gaz) 81 100 95 91 92 87 ERMENİSTAN İRAN IRAK 1. Acıpayam AKDENİZ BÖLGESİ + Göller Bölgesi Y.O.B. 2. Adana 3. Afşin MERSIN Batı Akdeniz Y.O.B. 4. Alanya (deniz etkisi altındaki) ELBISTAN 5. Anamur 22 11 Doğu Akdeniz Y.O.B. 6. Andırın 16 7. Antakya 14-8 [Δ T] = 2.26[F] 8. Antalya 1 r = 10 9. Beyşehir 10. Burdur 17 5 3 21 11. Elbistan 12 6 12. Elmalı ΔT (ORT.)) = + C 7 23 13. Fethiye 4 8 13 14. Finike 15 18 19 15. Gazipaşa 10 9 16. Isparta 17. K.Maras 2 TOPLAM ORMAN ALANI: 18. Karaisalı 1 739 887 ha (03) 19. Korkuteli. Kozan 21. Manavgat 0 60 80 100 1 1 160 180 0 2 2 260 22. Mersin 23. Silifke 109. Afyon İÇ ANADOLU BÖLGESİ 110. Aksaray 111. Ankara 1 112. Cicekdag 116 113. Divrigi 128 114. Kangal 132 111 [ΔT] = e -03[F] 115. Karaman 127 123 116. Kayseri 122 r = 23 112 117. Kırıkkale 130 121 118. Kırsehir 110 133 113 117 119. Konya 126 109 ΔT(ORT.)= + C 1. Konya Eregli 118 115 121. Konya Selcuk 114 131 122. Nevsehir 123. Nigde 124. Polatlı 129 125. Sivas 126. Ulukısla 127. Yozgat TOPLAM ORMAN ALANI: 119 128. Cihanbeyli 1 739 887 ha (03) 129. Ilgın 130. Hadım 131.Akdag Madeni 0 50 100 150 0 250 300 350 132. Develi 133. Bolvadin 101 (Batman) 105 106 108 GÜNEY DOĞU ANADOLU BÖLGESİ 103 104 [ΔT] =9e -01[F] r = 55 ΔT(ORT.)= + C TOPLAM ORMAN ALANI: 1 008 595 ha (03) 0 50 100 150 0 250 300 350 0 450 500 107 102 101. Batman 102. Diyarbakır 103. Gaziantep 104. Kilis 105. Kulu 106. Mardin 107. Siirt 108. Urfa N. TOKGÖZ Şekil 2. Türkiye de fosil yakıt kullanılan termik santraların coğrafya bölgelerine göre dağılımı ve bu bölgelerdeki orman varlığı (F) ile 1970-92 / 1993-05 dönemleri arasındaki yıllık ortalama sıcaklık artışlarının ( T) ilişkisi (Tokgöz, 07 a, b ve 08 a,b).
4. Niteliklerine Göre Türkiye nin Orman Varlığı ve CO 2 Bağlayabilme Potansiyelinin Genel Bir Kritiği 03 yılı orman envanterine göre, Türkiye nin orman alanı toplam 2 milyon ha olarak verilmektedir (Kantarcı, 05). CO 2 in bağlanmasında etkin işlev görebilecek orman alanımız % 37 lik pay ile 7.63 milyon ha alan (kapalılığı > %) olarak hesap edilmektedir. Bozuk ve çok bozuk nitelikli koru ile baltalık orman alanları toplamı ise 12.97 milyon ha (%63) olup, geri kalan 5 milyon ha ise gençleştirmek için tıraşlanmış koru orman alanlarıdır. Türkiye de 1990-04 döneminde salınan toplam 2.85 milyar ton CO 2 emisyonun 3 milyar tonu ormanlarımız tarafından bağlanmıştır (Şekil 3). Elektrik üretiminden kaynaklanan CO 2 emisyonunda, özellikle 1997 yılı sonrası üretilen - bağlanan değerler arasındaki paralellik veya bire-bir ölçeğe yakın bir ilişki son derece dikkat çekicidir. Diğer bir anlatımla, CO 2 in bağlanmasında nitelikli orman alanlarımız % 37 lik pay ile ancak elektrik enerjisi üretiminden kaynaklanan CO 2 i bağlayabilmiştir. %63 lük pay ile temsil edilen bozuk - çok bozuk koru ve baltalık orman alanlarımızın ağaçlandırılarak veya gençleştirilerek, CO 2 i bağlayabilecek nitelikli orman alanlarına en kısa sürede dönüştürülmesi; ulaşım, sanayi v.b diğer sektörlerin ürettiği CO 2 in bağlanabilirliği açısından da fevkalâde önemlidir. 0 Σ SALINAN GHG = 3.58 milyar ton (1990-04 Dönemi) CO2 EMISYONU ( Milyon ton) 350 300 250 0 150 100 177 126.53 Σ SALINAN CO 2 181.97 126.73 193.64 134.42 3.99 145.50 8 144 222 163 = 2.85 milyar ton (1990-04 Dönemi) Σ (BAĞLANAN CO 2 ) LUCF = 3 milyar ton (1990-04 Dönemi) 242.10 181.96 255.52 192.92 256.64 192.82 256.78 192.24 279.97 215.44 262.10 191.92 272 4.54 286.29 226 "LUCF" TARAFINDAN BAĞLANAN CO 2 EMISYO NU 296.61 222.53 "LUCF " TARAFINDAN BAĞLANAN Σ CO 2 = 3 milyar ton (1990-04 dönemi) 50 0 ELEKTRİK ÜRETİMİNDEN KAYNAKLANAN CO 2 EMISYONU 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 00 01 02 03 04 05 06 07 08 YILLAR N. TOKGÖZ Şekil 3. Türkiye nin 06 yılı GHG verilerine göre 1990-04 döneminde üretilen-bağlanan" CO 2 emisyonları ile elektrik üretiminden kaynaklanan CO 2 emisyonları (LUCF: Arazi Kullanımında Değişim ve Ormancılık) (Tokgöz, 07a,b ve Tokgöz 08 a,b)
5. Sonuç Ve Öneriler Türkiye, yerli kaynağı kömürün termik santrallerinde tüketiminden kaynaklanan CO 2 in etkisi altında değil, kuzey yarım kürede dolaşan yaklaşık 25 milyar ton CO 2 in sebep olduğu atmosferik ısınma etkisi altındadır. Enerji üretiminde kömür, su ile beraber ülkemizin önemli ve birincil yerli kaynağıdır. Bu sebeple, özellikle kömür; atmosferik ısınma ve buna bağlı dünya vatandaşlığına yönelme adı altında artan çevre kaygılarına bağlı yaptırımlarla yeraltında moratoryum edilerek değil, ülkemizin enerji konusundaki gerçekleri dikkate alınarak 3E yaklaşımı (Enerji, Ekonomi, Ekoloji) çerçevesinde, üretilip - tüketilmek zorundadır (Tokgöz, 07 a, b ve 08 a,b). Devasa dış borçlar altında bulunan ve ulusal sermaye stokunu bir türlü arttıramayan güzel ülkemiz için, yanlış ve abartılı enerji politikaları ve çevre yaptırımlarına sığınılarak doğalgaz ve nükleer enerji gibi mega projelere yönelik ısrarcı yaklaşımlar tehlikeli ve telafisi mümkün olmayacak sonuçlar açısından ürkütücüdür. Tam bu noktada şu soru sorulmalıdır: Ne yapılabilir? Çözüm çok basittir. Sürdürülebilir Kalkınma İlkesi çerçevesinde, Türkiye nin geçmiş yıllardaki enerji performanslarını bir kez daha dikkatle değerlendirilerek, aşağıdaki enerji payı dağılımlarına göre yerli enerji kaynaklarımızı esas alan bir enerji politikası ivedilikle hedef alınmalıdır. Kömür : % 35 Su : % 35 Yenilenebilir : % 25 (% 10 Jeotermal, %15 Rüzgar, Güneş, vd) Petrol : % 5 Kyoto ya imza konularak taraf olunması konusunda,, kısa veya uzun vadede gerçekleştirilecek mevcut santrallarımızın temiz yakma teknolojileriyle CO 2 salımlarını azaltacak şekilde yeniden yapılandırılmaları, Kyoto madde 2 paragraf 1-a (v) ya göre engellenmekle kalmayıp, Türkiye de bugün için % 25-30 arasında gerçekleşen kömüre dayalı enerji eldesini de ortadan kaldıracaktır. Bu durum ise, ülkemiz için ithâl kaynağa (özellikle doğal gaza) daha fazla yatırım ve daha fazla dış borca yönlenmek demektir. Dünyada önemli kömür üreticisi ülkelerin başında yer alan Çin ve Hindistan, Kyoto sözleşmesine imza koyarak taraf olmuş ancak, CO 2 emisyon indirimi almamışlardır. Bu durum ise, gelişmekte olan bu iki ülkenin kalkınmasının sürdürülebilirliklerini güvende görmediklerinden ve özellikle kömürden başka yerli enerji kaynakları olmaması ile açıklanabilir. Keza, 08 yılı ortalarındaki son G8 zirvesi de bunu açıkça ortaya koymuştur. Nitekim Türkiyemiz için de benzer durum söz konusudur. Ülkemiz gelişmekte olan bir ülkedir. Yanlış enerji politikalarından (ithâl dogalgaza dayalı termik ve mobil santraller, vd.) dolayı ağır bir dış borç yükü altındadır. Bu borç, emisyon indirimiyle ağır yükümlülükler alınarak Kyoto ya taraf olunması halinde daha da artacaktır. Türkiye nin mevcut CO 2 emisyonlarını, 1990 veya 00 yılı emisyon değerlerine geri çekmesiyle, ülke ekonomisine getireceği ek yükün ne olacağı konusunda, henüz ülkemizin sayısal bir değerlendirmesi yoktur. Ancak, cari açığımızın en az 1/3 oranında olacağı tahmin edilmektedir. Gerek dünyada gerekse ülkemizde, çevre sorunları açısından uygun yöntemler ile uygun sınır değerleri sağlayacak kömür hazırlama, yıkama ve yakma konuları yanında, özellikle CO 2 emisyonunun termik santral baca gazlarından yakalanması ve depolanması (IPCC, 05) konusunda oluşturulan son teknolojik birikimlerin de hızla artması, kömürün
önümüzdeki yüzyılda da, Küresel ısınma Kyoto ya rağmen birincil enerji kaynağı olmayı sürdüreceği açıktır (Bkz, IPCC, 05; IEA, 07, a,b,c; Tokgöz, 08; Tokgöz, 07 a ve b; Tokgöz, 05 a ve b; Arıoğlu-Yılmaz, 02 c, Tokgöz 01). CO 2 salımlarını azaltacak teknolojiler konusunda ülkemizde özellikle, CO 2 in yeraltında depolanabilirliği ile ilgili ciddi bilgi noksanı vardır. Öncelikli olarak, CO 2 in yeraltında depolanmasında jeolojik depolama saha envanterinin ivedilikle oluşturulması kaçınılmazdır. Bu amaçla, MTA ve TPAO nun bugüne kadar gerçekleştirdiği 800-1000 m den daha derin sondajlar bu konu kapsamında titizlikle irdelenmelidir. Özellikle karstik oluşumlar, tuzlu formasyonların yer aldığı derin sedimanter oluşumlar, bazalt ve organik materyal olarak şeyller, ekonomik olarak işletilemeyen kömür damarları, üretimi sona ermiş yeraltı maden işletmeleri, bu açıdan elverişli ortamlar olarak dikkat çekmektedirler. KAYNAKLAR Arıoğlu, E., Tokgöz, N., (1993). Ülkemiz Linyit Yataklarında Gerçekleştirilen Sondaj Çalışmalarına Ait Geometrik Büyüklükler ve Teknolojik Analiz Sonuçları Üzerine Bir Araştırma. İTÜ Maden Fakültesi, (42 s.), Aralık, İstanbul. Arıoğlu, E., (1994). Ülkemizin Linyit Sektörüne Genel Bakış, Dünyada ve Türkiye de Özelleştirme, Dünyada ve Türkiye de Özeleştirme, Türkiye Maden İşçileri Sendikası Yayını, Bölüm VI, ISBN:9757941-00-X. (197-234), Ankara. Arıoğlu, E., (1996). General Outlook for Worldwide Hard Coal Mining and the Evaluation of the Zonguldak Coal Enterprise/Turkey. Privatization in the UK and Turkey with particular reference to the Coal Sector, (Ed. Dartan, M.), University of Marmara Publication No: 578, European Community Institute, ISBN 975-0-142-2, (5-248), Istanbul. Arıoğlu, E., Yılmaz, A.O. (02-c). Ülkemiz Madencilik-Enerji Sektörünün Değerlendirilmesi, TMMOB Maden Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi, İstanbul, Eylül. IPCC, 05. Carbon dioxide Capture and Storage. Intergovernmental Panel on Climate, Special Report, (Edits: Mertz, b., Davidson, O., Coninck, H., Loas, M., Meyer, L). Cambridge University Press, ISBN: 0-521-68551-6, 431 p. IEA, 07-a. CO 2 Emissions From Fuel Combustion 1971-03, International Energy Agency Statistics, 559 p. France. (http://www.iea.org/statistics/) IEA, 07-b. Key World Energy Statistics, International Energy Agency, 82 p. France. (http://www.iea.org/statistics/) IEA, 07-c. Coal Information, Statistics, International Energy Agency, (Part, I, II and III), France. (http://www.iea.org/statistics/) Kantarcı, M.D., 05. Türkiye nin Yetişme Ortamı Bölgesel Sınıflandırması ve Bu Birimlerdeki Orman Varlığı İle Devamlılığının Önemi (Türkiye Ormancılığının Ekolojik Esasları Üzerine İncelemeler-2) İ.Ü. Yayın Nu: 4558, Orman Fakültesi Yayın Nu: 484, (XXVI+321), İstanbul Üniversitesi Basım ve Yayınevi Müdürlüğü, ISBN: 975-4-752-9, İstanbul. MTA, 1993. Linyit Envanteri. (356 s.), Ankara. MTA, 02. Türkiye Tersiyer Kömürlerinin Kimyasal ve Teknolojik Özellikleri, (2 s), Ankara. Tokgöz, N., İzibelli, Ü., (1995). İstanbul Ağaçlı Bölgesi Kömür Yataklarının Kısa Bir Tanıtımı. Hava Kirliliği ve Kömür Gerçeği Kitabı, (Editör: Arıoğlu, E.), Türkiye Maden Mühendisleri Odası Yayını, Mayıs, (74-90). İstanbul. Tokgöz, N., Kantarcı, M. D., (00). Trakya daki, Saray ve Sinekli Kömürlerinin Termik Santrallarda Değerlendirme Olanaklarının Enerji Üretimi-Hava Kirliliği Açısından İrdelenmesi, 1. Ulusal Çevre Kirliliği ve Kontrolü Sempozyumu, ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü, Ekim-00, s:184-193, Ankara. Tokgöz, N., (01). A Conception Model of Thermic Power Plant and General Evaluation Based on the Energy Production - Air Pollution Parameters, Proceedings of Second International Symposium on Air Quality Management at Urban, Regional and Global Scales, 25-28 September 01 ISBN 975 561 193 2 (134-1). Tokgöz, N., (05-a). General Outlook of World Main Energy Resources and Numerical Approach for Prediction of SO 2 Emission Value. Energy Sources, Vol: 27, No.7, (641-649). Tokgöz, N., (05-b). Trakya nın Sanayileşmesinde Kömür Madenciliğin Önemi ve Enerji Sorunu İçin Çözüm Önerileri, TMMOB, Makine Mühendisleri Odası Edirne Şubesi, 14-15 Ekim 05, (353-369), ISBN:975-395- 948-6, Edirne. Tokgöz, N., (07-a). Numerical Analysis of Worldwide CO 2 Emissions and Effects on Atmospheric Warming in Turkey, th. World Energy Congress, 11-15 November 07 Roma / Italy. Tokgöz, N., (07-b). Dünya CO 2 Emisyonlarının Fosil Enerji Kaynakları Bazında Genel Bir Değerlendirmesi ve Türkiye deki Atmosferik Isınma Üzerinde Etkisi, TMMOB, Ölçü Dergisi, Haziran Sayısı, (143-153)
Tokgöz, N., (08-a). Fosil Yakıtlara Bağlı 05 Yılı Dünya CO 2 Emisyonları ve Türkiye nin Atmosferik Isınmasında Etkisi Üzerine Bir Araştırma 05 Yılı D Sanayide Karbon Emisyonu, Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Nisan, Ankara Tokgöz, N., (08-b). Türkiye deki Elektrik Üretiminden Kaynaklanan CO 2 Emisyonu ve Bir Değerlendirmesi, Türkiye Çevre Vakfı Bülteni, Eylül Sayısı, No:105, Ankara. Yılmaz, A.O., Arıoğlu, E. (03). Elektrik Üretiminde Linyit Sektörümüzün Yeri ve Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, Türkiye 18. Uluslararası Madencilik Kongresi TMMOB Maden Mühendisleri Odası, Antalya, 10-13 Haziran.