VERGİ MEVZUATINDA MENKUL MALLARIN HACZİ VE SATIŞI Baki ALTUN * GİRİŞ : Vergi Kanunları içinde yer alan 6183 Sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun; vergi borçlarının ödenmesini, vadesinde ödenmeyen borçlarla ilgili olarak yapılacak işlemleri, bütün yollar tükendikten sonra da vergi borcunu ödemeyenlerin borçlarına karşılık mallarının haczedilerek satışının yapılması ve paraya çevrilmesi ile amme alacağının en kısa sürede hazineye intikalini sağlayan kanundur. Mükellefler tarafından genelde haciz işleminin bir cezalandırma mekanizması olduğu düşünülmektedir. Oysa haciz işlemi sadece amme alacağını tahsil etmeye yönelik bir işlemdir. Cezalandırmayla ilgisi bulunmamaktadır. Haciz : Borçlunun mal bildiriminde gösterilen veya tahsil dairesince saptanan borçlu veya üçüncü kişiler elindeki menkul mallar ile gayrimenkullerinden, alacak ve haklarından amme alacağına yetecek miktarına tahsil dairesince el konulmasıdır. Haciz, tahsil dairesince düzenlenen ve alacaklı amme idaresinin en büyük memuru (vali, kaymakam, Vergi Dairesi Başkanlıklarında Başkan) veya tevkil edeceği memur tarafından onaylanan haciz varakalarına dayanılarak yapılır. Görüldüğü gibi haczin donesi haciz varakasıdır. Haciz varakası düzenlenmeden bir mükellef hakkında haciz işlemi uygulanamaz. Haczedilecek Menkul Malların Tespiti: -Borçlu tarafından mal bildiriminde bildirilen mallar, -Borçlu tarafından 6183/48 e göre tecil ve taksitlendirme talebinde bildirilen mallar, * Kütahya Defterdarlığı 30 Ağustos Vergi Dairesi Müdürlüğü Vergi Dairesi Müdür Yardımcısı 225
-Mal varlığı araştırması sonucunda trafik tescil şube müdürlükleri kanalıyla tespit edilen araçlar, -Mal varlığı araştırması sonucunda Ulaştırma Bakanlığı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü sicil kayıtları kanalıyla tespit edilen hava taşıtları, -Mal varlığı araştırması sonucunda Denizcilik Müsteşarlığı, Belediyeler ve Liman Başkanlıkları sicil kayıtları kanalıyla tespit edilen deniz taşıtları, -Üçüncü kişilerin elinde olup da idareye bildirilen yada teslim edilen menkul mallar, -İdarenin icra memuru ve tahsildarlar vasıtasıyla borçluların iş ve ikametgahlarında tespit edilen menkul mallar. Tespit edilen mallardan sicil kaydı olanların sicil kayıtlarını tutan kuruluşlara haciz bildirisi gönderilerek sicil kayıtlarına haciz işlenmiş olur. Sicil kaydı olmayan menkul malların haczi ise icra memuru veya tahsildarların düzenleyecekleri haciz tutanağına istinaden yapılır. Haczin Yapılacağı Süre : Güneş battıktan doğuncaya kadar ve tatil günlerinde haciz yapılamaz. Ancak, tatil günlerinde veya geceleri çalışılan yerlerde hasılat haczi ile borçlunun mallarını kaçırma olasılığında her zaman haciz yapılabilir. Görüldüğü gibi mesai saatleri dışında ve tatil günlerinde sadece hasılat haczi uygulanmaktadır. Zira hasılat haczi dışındaki haciz işlemi için işyerinin çalışma saati veya kapalı olmasının bir önemi yoktur. Mesai saatleri içerisinde kapalı işyerleri veya ikametgahlar 6183/80 nci maddesine istinaden her türlü zora baş vurularak zorla açtırılır, kilit ve her türlü tertipler kırılarak haciz işlemi uygulanabilir. Menkul Mal Haczi : Haciz yapmak için giden tahsildar veya icra memuru öncelikle kendini tanıtır. Sonra işyerindeki veya ikametgahındaki her türlü menkul malların cins ve türleri, özellikleri, işaretleri, sayı ve miktarları ile tahmin edilen değerleri haciz tutanağına yazılarak menkul mal haczi yapılmış olur. Haciz tutanağında hacze konu haciz varakasının tarih ve numarası, haczin yapıldığı yer, gün ve saat, haczedilen menkul malların neler oldu- 226
ğu, tahmin edilen değerleri, haciz sırasında bulunan kimseler, varsa üçüncü şahısların iddiaları gibi lüzumlu hususlar ile hazır bulunanların imzaları mutlaka yer almak zorundadır. Haciz sırasında borçlu veya zilyed veya bunların vekilleri, işçi, müstahdem veya aile fertlerinden birisi temsilen bulunur. Şayet bunlar bulunmaz ya da bulunmaları sağlanamazsa, gıyapta haciz yapılır. Gıyapta yapılan hacizlerde polis, jandarma, muhtar veya ihtiyar heyeti üyelerinden birisi veya borçlunun veya zilyedin komşularından iki kişi hazır bulundurulur. Gıyapta yapılan hacizlerde haciz tutanağının bir örneği borçlu veya zilyede derhal tebliğ olunur. Resmi sicile kayıtlı olan menkul malların haczi, sicillerine işlenmek üzere sicilin tutulduğu daireye tebliğ edilmek suretiyle yapılır. Ancak ilgili menkul malların satış aşamasından önce yine fiili haciz uygulanarak, tahsildar veya icra memurları vasıtasıyla haciz bildirisi tanzim edilmesi zorunludur. Resmi sicile kayıtlı menkul malların haciz işlemlerinin elektronik ortamda tebliğ edilebilme ve bu tebligata elektronik ortamda cevap verilebilme usul ve esaslarını belirlemeye Maliye Bakanlığı yetkilidir. Yine açıklanması gereken önemli bir konu,(borçlu mükellefler tarafından pek bilinmeyen) şayet borçlu aracını noter satış senedi ile satmışsa ve noter senedi tarihi itibariyle araç kaydı üzerinde haciz yoksa, alıcı aracı kendi adına tescil ettirmemiş olsa bile, noter senedi tarihinden sonra satıcının vergi borcundan dolayı satıcı adına aracın sicil kayıtlarına haciz uygulanması mümkün bulunmamaktadır. (A.A.T.U.H.K. Seri:A-Sıra:1 no lu tebliği) Borçlu haciz sırasında borcunu tamamen ödeyeceğini ve bu nedenle kısa bir süre verilmesini haciz tutanağına kaydettirir ve tutanakta kayıtlı sürede de vergi dairesine başvurursa, talebi uygun görüldüğünde haczedilen malların satışının geciktirilmesi için vergi dairesi müdürü tarafından görüşme ve işlem kağıdı ile belirlenerek 20 günü aşmamak üzere süre verilebilir. Haczedilen malların taşıma ve satış işlemleri verilen süre kadar geciktirilir. Süreye uyulmaması halinde işlemlere kaldığı yerden devam edilir. Yine borçlu çok zor durumda olduğundan söz ederek erteleme ve tak- 227
sitlendirme talebini haciz tutanağına kaydettirir ve tutanaktaki kayıtlı sürede de vergi dairesine başvurursa borçlunun talebi uygun görüldüğünde, 6183/48 inci maddesine istinaden erteleme ve taksitlendirme işlemi yapılır. Taksitlerin düzenli ödenmesi halinde haczedilen malların satış işlemi bekletilir. Taksitlendirmenin ihlal edilmesi halinde ise işlemlere kaldığı yerden devam edilir. Üçüncü Kişilerdeki Menkul Mal ve Alacaklar ile Hakların Haczi : 6183 sayılı A.A.T.U.H.K nunun 79 uncu maddesinde üçüncü kişilerdeki menkul malların, alacak ve hakların haczi düzenlenmiştir. Hamiline yazılı olmayan veya cirosu kabil senede dayanmayan alacaklar ile maaş, ücret, kira vb. gibi her türlü hakların ve fiilen tutanak düzenlemek suretiyle haczi kabil olmayan üçüncü şahıslardaki menkul malların haczi, borçlu veya zilyed olan veyahut alacak ve hakları ödemesi gereken gerçek ve tüzel kişilere, kurumlara haciz keyfiyetinin tebliği suretiyle yapılır.tebliğ edilen haciz bildirisi ile, tebliğ tarihinden sonra borcunu ancak tahsil dairesine ödeyebileceği ve amme borçlusuna yapılacak ödemenin geçerli olmayacağı veya elinde bulundurduğu menkul malı ancak tahsil dairesine teslim edebileceği ve malın amme borçlusuna verilmemesi gerektiği, aksi takdirde amme borçlusuna yapılan ödemeler ile malın bedelini tahsil dairesine ödemek zorunda kalacağı üçüncü şahıslara bildirilir. Bu şekilde haciz bildirileri posta yerine elektronik ortamda da tebliğ edilerek cevabı da elektronik ortamda alınabilir. Bu işlemin usul ve esaslarını belirlemeye Maliye Bakanlığı yetkili kılınmıştır.(günümüzde sadece banka genel müdürlüklerine elektronik haciz bildirisi e-haciz işlemi uygulanmaktadır.) Banka hacizlerinde önemli unsur haczin uygulandığı anda hesapta olan miktara haciz uygulanarak para tahsil dairesine aktarılır ve haciz hesap kaydı üzerinde devam etmez. Ancak hesap POS cihazı hesabıysa bu durumda hesap kaydı üzerindeki haciz devam edecektir. Haciz bildirisi tebliğ edilen üçüncü şahıs, borcu olmadığı veya malın yedinde bulunmadığı veya haczin tebliğinden önce borcun ödendiği veya malın tüketildiği yada kusuru olmaksızın malın telef olduğu veya alacağın borçluya veya emrettiği yere verilmiş olduğu gibi bir iddiada bulunursa, 228
durumu haciz bildirisinin kendisine tebliğinden itibaren 7 gün içinde tahsil dairesine yazılı olarak bildirmek zorundadır. Üçüncü şahıslar tarafından, haciz bildirisine süresi içinde itiraz edilmediği takdirde üçüncü şahıs borcu kabul etmiş sayılacağından hakkında haciz bildirisinde bildirilen borç miktarı kadar ödeme emri düzenlenerek üçüncü şahıs hakkında cebri takibata başlanılır. Herhangi bir nedenle 7 günlük itiraz süresinin geçirilmesi halinde üçüncü şahıslar haciz bildirisinin tebliğinden itibaren 1 yıl içinde genel mahkemelerde menfi tespit davası açmak ve haciz bildirisinin tebliğ edildiği tarih itibariyle amme borçlusuna borçlu olmadığını veya malın elinde bulunmadığını ispat etmek zorundadır. Dava açan üçüncü şahısın dava aleyhine sonuçlanırsa, haksız çıktığı tutarın %10 u kadar ayrıca inkar tazminatına hükmedilir. Üçüncü şahıs haciz bildirisine 7 gün içinde itiraz eder, ancak bir yıl içerisinde idare üçüncü şahsın hatalı beyanda bulunduğunu tespit ederek genel mahkemelerde açacağı dava ile durumu ispat ederse, üçüncü şahıstan İcra ve İflas Kanununun 338/1 maddesine göre borçlu bulunduğu tutarın ödenmesine hükmedilmesini isteyebilir. Üçüncü şahıslar ellerinde bulunan malları aynen teslim edemediği takdirde değerini ödemek zorundadırlar.ancak üçüncü şahısların sorumluluğu haciz bildirisi ile bildirilen tutarla sınırlı olduğundan haklarında yapılacak takipte ayrıca Gecikme Zammı alınmayacaktır. Yetişmemiş Mahsullerin Haczi : Yetişmemiş her nevi toprak ve ağaç mahsulleri yetişmeleri zamanından geriye doğru iki ay içinde haczolunabilir. Bu suretle haczedilmiş olan mahsullerin borçlu tarafından başkasına devri haczi yapan tahsil dairesine karşı hükümsüz olup takibatın devamına engel olmaz. Örneğin : Kiraz bahçesi olan bir borçlu düşünelim, kirazların yetişme zamanının 15 Temmuz olduğunu farzedelim. Bu durumda kanundaki süreyi uyarlarsak iki ay geriye doğru gidilirse 15 Mayıs tarihinden itibaren kiraz bahçesinin mahsullerinin haczi yapılabilecektir. 229
Haczedilemeyecek Mallar : 6183 sayılı A.A.T.U.H.Kanunun 70 inci maddesinde 13 bent halinde sayılmış olup, genel prensip borçlunun yaşamını idame ettirebilmesini sağlayacak tarım ürünü, alet edavat, zaruri maaşlar, zor görevler nedeniyle ödenen ikramiyeler, sağlıkla ilgili uğranılan zarardan kaynaklı ödemeler, harcırah kanununa göre yapılan ödemeler, 2022 sayılı kanuna göre bağlanan aylıklar, devlet malları ve diğer sayılanlar haczedilemez.bu nedenle tahsil daireleri haciz tatbiki sırasında haczedilemeyecek mallara dikkat etmek zorundadır. Kısmen Haczedilebilen Gelirler : Madde 71 :( 2347 sayılı Kanunun 9 uncu maddesiyle değişen madde) Aylıklar, ödenekler, her çeşit ücretler, intifa hakları ve hasılatı, ilama bağlı olmayan nafakalar, emeklilik aylıkları, sigorta ve emeklilik sandıkları tarafından bağlanan gelirler kısmen haczolunabilir. Ancak haczolunacak miktar bunların üçte birinden çok, dörtte birinden az olamaz. Asgari ücreti aşmayan aylık gelirlerin onda birinden fazlası haczolunamaz. Görüldüğü gibi kısmen haczedilecek gelirler genellikle ücret ve maaş gurubundan oluşmaktadır. Ancak bireysel emeklilik sisteminden ayrılanların sistemden alacakları paranın amme alacağı kadar kısmı haczedilebilecektir. Haczedilen Menkul Malların Değerlemesi ve Korunması : Haczedilen menkul mallara haczi yapan memur tarafından değer biçilir. Borçlunun müracaatı yada tahsil dairesinin lüzum görmesi halinde, mallara yeniden bilirkişiye değer biçtirilir. Haczedilen para, kıymetli maden, mücevher, ticari senet, hisse senedi ve tahvil gibi menkul mallar kaybolmalarını ve değiştirilmelerini önleyecek tedbirler alınarak tahsil dairelerince muhafaza olunur. Sair menkul mallar uygun bir yerde muhafaza altına alınır veya güvenilir bir şahsa veyahut güvenilir bir şahsın kefaleti altında borçlunun veya zilyedin kendisinde bırakılır. Tahsil daireleri tarafından uygun yer olarak genellikle hacizli mallar ortak satış depoları oluşturulur ve bu yerlerde malların korunmasıyla ilgili olarak personel görevlendirilir. 230
Güvenilir şahıslar geri veremedikleri malların bedelini tahsil dairesine ödemek zorunda olup ayrıca bu bedel üzerinden gecikme zammı tahsilatı yapılmayacaktır. Hacze Karşı İstihkak İddiaları : 6183 sayılı A.A.T.U.H.Kanunun 66-67-68 inci maddelerine istinaden borçlu, üçüncü şahıs veya alacaklı amme idaresince açılacak istihkak davaları, haczi yapan tahsil dairesinin bulunduğu yer Sulh Hukuk/ Asliye Hukuk mahkemelerinde açılacaktır. Borçlu veya üçüncü şahsın açmış olduğu istihkak davası sonucunda dava reddolunursa dava konusunu oluşturan hacizli malların değerinin %10 u tutarında tazminata hükmolunur. Mahkeme %10 tazminata hükmetmezse alacaklı amme idaresince temyiz yoluna başvurulacaktır. Hükmedilen tazminat miktarının tahsiline 6183 sayılı Kanunun 55 inci maddesine istinaden düzenlenecek ödeme emrinin tebliği suretiyle başlanılacak olup, ayrıca gecikme zammı tatbik edilmeyecektir. Menkul Malların Satışı : Menkul mallar tahsil dairelerince, köylerde ihtiyar kurullarınca haciz yapıldığı tarihin üçüncü gününden itibaren üç ay içinde satışa çıkarılır. Bozulma, çürüme ve benzeri sebeplerle muhafazasına imkan olmayan veyahut beklediği takdirde mühim bir değer düşüklüğüne uğraması muhtemel bulunan malların paraya çevrilmesine derhal başlanabilir Menkul mallar, tahsil dairesinin satış mahallinde açık artırma ve peşin para ile satılır.her vergi dairesince haftanın belli bir iş günü satış günü olarak saptanır. Acele haller dışında başka günlerde satış yapılmaz. Satışın yapılacağı yer, gün ve saat, satılacak malların türü, satış deposunda ve belediye sınırları içerisindeki vergi dairelerinde ilan olunur.yine satışın yapılacağı gün ve yer adi postayla borçluya bildirilir. Ayrıca tahsil dairesince uygun görülmesi halinde, artırma malın mahallinde de yapılabilir.(yerinde satış yöntemi) Satışa çıkarılan mal artırma sonunda, üç defa yüksek sesle duyurulduktan sonra en çok artırana ihale edilir.bozulma, çürüme ve benzeri sebeplerle korunması mümkün olmayan yada beklediği zaman önemli bir 231
değer düşüklüğüne uğrayacağı anlaşılan mallar en uygun yerde pazarlıkla, borsası bulunan mallar ilgili borsada satılabilir. İlk artırmada satılamayan malların ikinci artırması başka bir il veya ilçede yapılabilir. Satılan malın bedeli alınmadan mal teslim edilemez. Tahsil dairesi mal bedelinin ihale gününü takip eden günden itibaren 3 gün içinde ödenmesi için süre verebilir. Satışa çıkarılan mallardan bir kısmı borcu karşılarsa diğer malların haczi kaldırılır. Alıcının malı almaktan vazgeçmesi veya verilen süre içerisinde bedelin tamamını ödememesi halinde mal ikinci kez artırmaya çıkarılır ve en çok artırana satılır. -İkinci ihalede birinci ihaleye göre daha düşük bir bedelle satılması halinde, birinci ve ikinci ihale arasındaki fark ile diğer zararlar ve birinci ihale bedelinin %5 i oranında faiz alınır. -İkinci artırmada malın satılamaması halinde, birinci ihale bedeli, diğer zararlar ve ihale bedelinin %5 i oranında faiz, 6183 sayılı kanun hükümlerine göre birinci ihaleyi alan kişiden cebren tahsil edilerek mal kendisine bırakılır. -Tahsil edilen %5 lik faiz ve zarar karşılıkları kişinin borcundan düşülmeyerek, çeşitli gelir olarak tahsil edilir. Mal bedeli ihale edilen kişiden tahsil edilemediği sürece asıl borçlunun borçlu sıfatı devam eder. Satışa çıkarılan menkul malların tespit olunan değerinin %75 inin üzerinde alıcı çıkmaması yada hiç alıcı çıkmaması durumunda ilk artırma tarihinden başlayarak 15 gün içinde uygun görülen zamanlarda tekrar satışa çıkarılır. (ancak satıştan elde edilecek bedelin, takip giderleri ile amme alacağından önce ödenmesi gereken rehinli alacakların miktarını geçmeyeceği kesin olarak biliniyorsa, malın satışı geciktirilebilir.) İkinci satışta bedel ne olursa olsun satış yapılır. Buna rağmen mal yine satılmazsa 15 günlük sürenin bitiminden itibaren 6 ay içinde pazarlıkla satılır. Bu sürede de satılamayan mal borçluya geri verilebilir veya yeniden değerleri tespit edilmek suretiyle tekrar satışa çıkarılabilir. Menkul mal satışında önem arz eden konulardan biriside, önceden satış esnasında belediyeden görevli tellal bulundurularak tellallık harcı ödenmekteydi. Ancak 2007/3 seri no lu Uygulama İç Genelgesiyle değişikliğe gidilerek tellallık harcı sadece belediyelerin satış yapmaya mahsus mahal- 232
MALİ lerinde (hal, balıkhane, mezat gibi) satış yapılması halinde tahsil edilecek olup, bu yerler dışında yapılacak satışlarda tellallık harcı alınmayacaktır. SONUÇ :Vergi mükelleflerinin vergi kanunları içerisinde yer alan kanunlardan en uzak oldukları ve en az bilgi sahibi oldukları kanun 6183 sayılı A.A.T.U.H.Kanun olup, vergi borcunu vadesinde ödemeyen mükellefler hakkında bu kanun hükümleri tatbik edileceğinden, mükelleflerin vergi borçlarını vadesinde ödeme gayretinde bulunmaları, aksi halde pek hoş karşılanmasa da bu kanun hükümleriyle karşı karşıya kalacaklarını bilmeleri gerekmektedir KAYNAKÇA Gelir İdaresi Başkanlığı (Aralık 2000) Vergi Daireleri İşlem Yönergesi.Ankara. Gelir İdaresi Başkanlığı (13.02.2007) 2007/3 Uygulama İç Genelgesi. Ankara (12346 sayılı). Maliye Bakanlığı (30.06.2007).seri:A sıra no:1 no lu Tahsilat Genel Tebliği. Ankara:Resmi Gazete (26568 sayılı) T.C.Yasalar (21.07.1953). 6183 sayılı AATUHK. Ankara:Resmi Gazete (8469 sayılı). 233
234