281 NUMARALI KIRKAĞAÇ ŞER İYYE SİCİLİNDEKİ TEREKE KAYITLARI Ertan Gökmen - Mustafa Akbel Özet Osmanlı tarihi kaynakları arasında Şer iyye Sicilleri nin önemli bir yeri vardır. Bu siciller içerisinde bulunan veya bazen de müstakil olarak tutulabilen tereke defterleri ise Osmanlı Sosyal ve iktisadi tarihi açısından bize çok önemli veriler sunarlar. Özellikle Osmanlı-Türk aile kurumu araştırmalarında tereke defterleri muhakkak müracaat edilmesi gereken kaynaklar arasındadır. Ölen kişilerin mirasçılarına bıraktıkları menkul ve gayrimenkulleri içeren tereke kayıtları, sosyal ve ekonomik tarih bakımından önemlidirler. Bu öneminden dolayı biz de bu çalışmada; Manisa nın 281 numaralı Şer iyye Sicilinde Kırkağaç kazası ile ilgili tereke kayıtları ele alınmıştır. Tereke kayıtlarındaki bilgiler doğrultusunda, Kırkağaçtaki aile yapısı, kişilerin maddi durumu ve kullanım eşyaları hakkında bilgiler verilmiştir. Bu çalışma ile Kırkağaç kazsı sosyal tarihine ışık tutulacağı kanaatindeyiz. Anahtar Kelimeler: Manisa, Kırkağaç,, Şer iyye Sicili, Tereke, Kasaba. THE TEREKE RECORDS OF KIRKAĞAÇ ŞERİYYE REGİSTRATİON NUMBERED 281 Abtract Tereke records have an important place in Ottoman historical sources. The tereke records could be found inside of these sicilles or they could be held as a privately and these records give us critical informations in terms of Ottoman social and economic situation. Especially those records are crucial sources which must be take into consideretion at the research of the Ottoman-Turkish family foundation. Tereke records are significant for social and economic history since these records include moveable and immoveable properties which they left to their heirs. For this reason, in this study, it is discussed that tereke records registered at numbered 281Manisa Seriyye Registration related with Kirkagaç s tereke records. The information based on the tereke records, it is given informations about family structure, personal financial position and usage of goods. We hope to enlighten Kırkağaç s social history with the help of this study. Key Words: Manisa, Kırkağaç, Şer iyye Register, Tereke, Town. Doç. Dr.Celal Bayar Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. Arş. Gör. Celal Bayar Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.
Giriş Bu çalışmada, 281 numaralı Kırkağaç şer iyye sicilindeki tereke kayıtları ele alınmıştır. Manisa sicilleri içerisinde yer alan bu defterde terekeler dışında ilam ve hüccet gibi diğer türden kayıtlar da bulunmaktadır. Çalışmamıza kaynaklık eden bu sicil defteri, 100 sayfa olup 2. sayfasındaki kaydın tarihi 1 Şaban 1262/25 Temmuz 1846, 100. sayfasındakinin ise 7 Safer 1260/27 Şubat 1844 dır. Ancak defterin ara sayfalarında bu tarih aralığı dışında kalan bazı kayıtlara rastlanmaktadır. Ele aldığımız tereke kayıtlarının tarihlerine gelince, bunlara ait en erken tarih 1250/1834-35, en geç tarih ise 1267/1850-51 dir. Tereke defterleri, Osmanlı iktisadî ve sosyal tarihi için önemli kaynaklardandır. Tereke kayıtları, vefat eden kişinin menşeine, medenî hallerine ve aile yapılarına ait bilgiler yanında, hayatta iken sahip olduğu her çeşit giyim ve ev eşyası ile mutfak takımları, kiler mevcudu, ev, bağ, bahçe, değirmen gibi gayrimenkulleri, hayvan cins ve miktarları, ambarlarda mevcut ve tarlada ekili olan hububatın miktar ve çeşitleri, atölye ve işyerlerindeki aletlerin miktar ve çeşitlerini vermekte ve bunların tahminî veya fiili olarak gerçekleşmiş fiyatlarını ayrı ayrı göstermektedir. 1 Tereke defterlerine, kassâm, metrukât ve muhallefât defterleri de denilmektedir. Bir tereke kaydı dört kısımdan oluşmaktadır. Terekenin baş kısmında ölen kişinin kimliği, unvanı, ait olduğu zümre, mesleği, ikamet ettiği ve öldüğü yer, vefat şekli, ölüm tarihi ve mirasçılarının kimler olduğu gibi hususlara dair bilgiler bulunmaktadır. İkinci kısımda ölenin geride bıraktığı mallar ve bu mallar için tahminî veya bilirkişiler tarafından tespit edilen fiyatlar yazılmaktadır. Üçüncü kısımda cenaze masraflarına, borçlarına, ıskata ve tereke yazımı sebebiyle alınan vergilere, varsa mehir ve nafaka borçlarına ilişkin bilgiler yer almaktadır. Dördüncü kısımda ise, mirasçıların her birinin hisseleri oranında alacakları malın nakdî değeri yazılmaktadır. 2 Bir terekenin belirtilen kısımlarında Osmanlı iktisadî, sosyal ve kültürel hayatına ve şehir tarihine dair kıymetli bilgiler bulunmaktadır. Sahip oldukları bu önemden dolayı, Kırkağaç ın sosyal tarihine ışık tutmak amacıyla sadece birkaç sicili bulunan kazanın tereke kayıtları araştırma konusu olarak seçilmiştir. İncelenen bu tereke kayıtlarından çıkarılan sonuçlar aşağıda değişik başlıklar altında ele alınmıştır. 1 Ömer Lütfi Barkan, Edirne Askeri Kasamsına Ait Tereke Defterleri (1545-1659) Belgeler III, Sayı 5-6, Ankara, 1993, s. 1 2 Tahsin Özcan, Muhallefât, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt, 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul, 2005, s. 407
A-Tereke Sahipleri ve Tereke Miktarları Çalışmada 281 numaralı defterde yer alan 38 tereke kaydı kullanılmıştır. Tereke sahiplerinin büyük kısmının ikamet yeri Kırkağaç kasabası mahalleleridir. 38 tereke sahibinden 34 tanesi Kırkağaç kasabasının 12 mahallesinde ikamet etmekte iken vefat etmişlerdir. 3 Terekelerin bu mahallelere dağılımı şu şekildedir: Sarı Ağa 6, Küçük Musa Ağa 5, Kara Ali Oğlu 4, Cin Osman 4, Emir Oğlu 3, Bodur Oğlu 3, Zor Ağa 2, Melengeli 2, Koca Mehmed Ağa 1, Memiş Oğlu 1, Karaca Oğlu 1 ve Hızır Ağa mahallesine ait 1 tereke bulunmaktadır. 4 Dört tereke üç farklı köye aittir. Bu köylerden Bakır karyesineait 2, Kayadibi ve Öveçler karyesine ait birer tereke bulunmaktadır. Tereke sahiplerinin cinsiyetine baktığımızda, 38 terekeden 23 tanesinin ( %60) erkeklere 15 tanesinin (%40) kadınlara ait olduğu görülmektedir. Yine tereke sahiplerini Müslim ve Gayr-i Müslim şeklinde ayrıma tabi tuttuğumuzda bir tereke hariç geri kalanının Müslümanlara ait olduğu görülmektedir. Bu kişi Koca Mehmed Ağa mahallesinden Yanako veledi Dimitri olup tereke miktarı 688,5 kuruştur. Tereke kayıtlarının baş kısmında yer alan bilgiler, kişinin ne zaman ve hangi şekilde öldüğü hakkında bilgi vermektedir. İncelediğimiz tereke kayıtlarına göre 38 kişiden 36 sının ölüm nedeni hakkında bilgi bulunmazken iki kişinin tarîk-i hacda vefat ettiği belirtilmiştir. Bu kişilerden 12 166 kuruş terekesi olan Kara Ali Oğlu mahallesinden Halil Halife bin İsmail hacdan dönerken İskenderiye de 9 ay önce vefat etmiştir. 6 Diğeri ise aslen Soma kazası, Kırkağaç kasabası Üçhavlılar karyesiden olup, Kara Ali mahallesinde sâkin iken vefat eden ve 25 219 kuruş ile en yüksek terekesi olan Mustafa Ağa dır. 7 Vefat eden kişilerin değişik miktarlarda terekeleri bulunmaktadır. Bu terekeler içerisinde giyecek ve yiyecek maddeleri, mutfak malzemeleri, ev tefrişatında ve evde kullanılan eşyalar, gayr-i menkuller, nakit paralar, kişiler üzerinde olan alacakları ve hayvanları yer almaktadır. Vefat eden kişilerin malî durumları hakkında bir fikir vermek için aşağıda tereke miktarlarını gösteren bir tablo verilmiştir. 5 3 1865-67 yılları arasında Kırkağaç ın 17 mahallesi bulunmaktadır. Bu mahalleler şunlardır: Sarı Ağa, Küçük Musa Ağa, Büyük Musa Ağa, Ağa Oğlu, Kara Ali Oğlu, Zor Ağa, Emir Ağa, Bodur Oğlu, Hıdır Oğlu, Koca Mehmed Ağa, Hacı Himmet Oğlu, Karaca Oğlu, Memiş Oğlu, Küçük, Melengeli, Cin Osman ve Ermeni mahallesi. Bkz. Ertan Gökmen, Kırkağaç Kazası Vakfiyeleri, Kırkağaç Sosyo-Ekonomik Tarih Sempozyumu Bildirileri, (Haz. Kenan Erdoğan, Mehmet Günay), 6-7 Eylül 2007 Kırkağaç, s. 33-34 4 Bkz. Ek Tablo-1 5 Manisa Şer iyye Sicili, 281 Nolu Defter, s. 20 6 MŞS, 281, s. 35 7 MŞS, 281, s. 21
Tablo-1 Vefat Eden Kişilerin Tereke Miktarları Tereke Miktarı (Kuruş) Belirtilen Miktarda Terekeye Sahip Erkek Sayısı Belirtilen Miktarda Terekeye Sahip Kadın Sayısı 0-500 - 1 501-1000 3 4 1001-1500 3 2 1501-2000 2 4 2001-2500 2 1 2501-3000 3 1 3001-5000 3-5001-7500 3 1 12160 1-12166 1-25259 1 - Tereke Belirsiz Miktarı 1 1 Toplam 23 15 Yukarıdaki tablo 38 terekeden 33 nün (%86) miktarının 7500 kuruştan az olduğunu göstermektedir. Kadın terekelerinden biri hariç diğerleri 3000 kuruştan azdır. Erkek terekeleri, miktar olarak kadın terekelerinden fazladır. Âişe bint-i Halil 481 kuruş ile en az miktarda terekeye sahip olan kişidir. 8 Aslen Soma kazasına bağlı Kırkağaç kasabası Üçhavlılar köyünden olup Kırkağaç ın Kara Ali mahallesinde sâkin iken vefat eden Mustafa Ağa 25 259 kuruşla en fazla terekesi olan şahıstır. 9 Bu kişiyi Kara Ali Oğlu mahallesinden 12 166 kuruşla Halil Halife bin İsmail ve Cin Osman mahallesinden 12 160 kuruşla Sandık Emini Şeyh Efendi bin Mehmed takip etmektedir. 10 Kadınlar içerisinde ise en fazla tereke 5 483 kuruşla 8 MŞS, 281, s. 81 9 MŞS, 281, s. 21 10 MŞS, 281, s. 34-35
Kara Ali oğlu mahallesinden Âişe bint-i Mehmed e aittir. 11 Kayıtlardaki eksiklik sebebiyle bir erkek ve bir kadının tereke miktarının ne kadar olduğu tespit edilememiştir. 12 B- Tereke Kayıtlarına Göre Kırkağaç Aile Yapısı 1-Çok Eşlilik Terekelerin giriş kısmında ve miras taksiminin yapıldığı bölümde vefat eden kişinin sahip olduğu eş ve çocuk sayısı hakkında bilgiler verilmektedir. Bilindiği üzere, Osmanlı hukuku şeriata dayanmaktadır. Şer î hukuk ise belli şartlarda erkeklerin dört kadına kadar evlenmesine izin vermektedir. Çok yaygın olmamakla birlikte, Osmanlı toplumunda çok eşliliğe rastlanmaktaydı. İstanbul tereke defterleri üzerine yapılan bir araştırmada 1 242 evli erkekten 1147 sinin bir; 84 ünün 2; 7 sinin üç ve dört tanesinin de dört eşli olduğu tespit edilmiştir. 13 Sinop üzerine yapılmış bir diğer araştırmada ise 23 tereke sahibi erkekten çok eşli iki kişiden biri üç, diğeri iki eşlidir. 14 XVIII. yüzyılın ilk yarısı için Konya üzerine yapılmış bir diğer araştırmada da 1 367 erkekten 1 197 sinin tek eşli, 150 sinin iki eşli, 17 sinin üç eşli, üçünün dört eşli olduğu görülmüştür. 15 Kırkağaç a ait incelediğimiz 38 tereke sahibi içerisinde ise sadece iki kişinin iki eşli olduğu tespit edilmiştir. Kayıtlarda üç veya dört eşli aile yapısına rastlanmamıştır. İki eşli ailelerden biri Emir Ağa mahallesinde oturan altı çocuklu ve terekesi tespit edilemeyen Hatîbzâde Kerim Ağa ibn-i Emin dir. Bu kişinin sahip olduğu 6 çocuktan ikisi ikinci eşe aittir. 16 Bir diğeri Küçük Musa Ağa mahallesinde oturan 2 445 kuruş terekesi ve iki oğlu bulunan Müderris Seyyid Ahmed bin Hüseyin dir. 17 Kırkağaç a ait bu rakamlar yukarıda belirttiğimiz araştırmaların sonuçlarıyla paralellik arz etmektedir. 2- Çocuk Sayıları Tereke kayıtları ailelerin sahip olduğu çocuk sayısını tespit etmeye yarayan bilgiler içermektedir. Kırkağaç mahalleleri ve köylerine ait 38 tereke sahibinden 9 unun (%23) hiç 11 MŞS, 281, s. 56 12 MŞS, 281, s. 31, 60 13 Said Öztürk, İstanbul Tereke Defterleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1995, s. 110; Osmanlı toplumunda çok evlilik konusu ile ilgili olarak şu makalelere bakılabilir: Abdurrahman Kurt, Osmanlı Toplumunda Poligami, Osmanlı, Cilt 5, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, s. 397-406; Said Öztürk, Osmanlı Tolumunda Çok Evliliğin Yeri, Osmanlı, Cilt 5, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, s. 407-411 14 İbrahim Güler, XVIII. Yüzyılda Aile: Sinop Örneği, Türkler, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s. 30 15 Hayri Ertan, Konya Şer iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (XVIII. Y. Y. İlk Yarısı), Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara, 2001, s. 59 16 MŞS, 281, s. 60 17 MŞS, 281, s. 55
çocuğu bulunmamaktadır. 18 Geriye kalan tereke sahiplerinin sahip oldukları toplam çocuk sayısı ise 72 dir. Bu çocuklardan 38 i (%52) erkek, 34 ü (%48) kızdır. Ailelerin sahip olduğu çocuk sayısı ortalaması ise %1,8 dir. Sadece kız çocuğu olan aile sayısı 5 tir. 19 Sadece erkek çocuğu olan aile sayısı ise 4 tür. 20 Ailelerin sahip oldukları çocuk sayısına bakıldığında 3 ailenin birer, 16 ailenin ikişer, sekiz ailenin üçer, bir ailenin altı ve yine bir ailenin yedi çocuğu olduğu görülmektedir. Sahip olunan çocuk sayısı ile tereke miktarı arasında doğrudan bir ilişki bulunmamaktadır. Çünkü 688,5 kuruş terekesi olan ve Koca Mehmed Ağa mahallesinden Yanako Veledi Dimitri nin yedi çocuğu bulunmaktadır. 21 Yine 25 219 kuruş terekesi olan ve aslen Soma kazası, Kırkağaç kasabası Üçhavlılar karyesiden olup Kırkağaç ın Kara Ali mahallesinde sâkin iken vefat iden Mustafa Ağa nın bir çocuğu bulunmaktadır. 22 Terekeler içerisinde altı çocuklu bir kişi daha bulunmaktadır. Bu kişi, Emir Ağa mahallesinde oturan iki eşli ve tereke miktarı tespit edilemeyen iki eşli Hatîbzâde Kerim Ağa ibn-i Emin olup 4 oğlundan biri ve iki kızından biri ikinci eşe aittir. 23 Yukarıdaki bilgiler, kazadaki erkek ve kız çocuk sayısı arasında önemli bir fark olmadığını ve ailelerin genelde 1-3 arasında değişen sayıda çocuk sahibi olduğunu göstermektedir. Kayıtlarımız kazada çok çocuklu aile yapısının yaygın olmadığını göstermektedir. Çocuk sayısı konusunda diğer şehirler üzerine yapılan araştırmalar da benzer sonuçları ortaya koymaktadır. 24 3- Terekelerde Geçen İsimler Terekelerin giriş kısmında vefat eden kişi ve yakınları hakkında bilgiler bulunmaktadır. Terekelerin bu kısmında vefat edenin ve mirasçılarının isimleri tek tek zikredilmektedir. İncelediğimiz tereke kayıtlarının giriş bölümünde yer alan bilgiler dikkate alınarak Kırkağaç kazasında kullanılan erkek ve kadın isimleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bilgilere göre, kazada Müslim erkek ismi olarak: Abdullah, Abdulkadir, Ahmed, Ali, Halil, Hasan, Hüseyin, İbrahim, İsa, İshak, İsmail, Kerim, Mahmud, Mehmed, Mehmed Ali, Musa, Mustafa, Süleyman, Şerif, Yusuf, gayr-i Müslim erkek ismi olarak Andon, Dimitri, Fresto Yanako, Yuvan kullanılmaktadır. Kadın ismi olarak, Âişe, Amine, Atike, Dudu, Fâtıma, Habibe, Hamîde, Hasibe, Hatice, Havva, Meryem, Nefise, Safiye, Ümmühan gibi Müslüman isimlerine, Aniko 18 MŞS, 281, s. 8, 17, 31, 33, 37, 56, 61, 80 19 MŞS, 281, s. 19, 59, 64, 81, 97 20 MŞS, 281, s. 51, 54, 55, 59 21 MŞS, 281, s. 20 22 MŞS, 281, s. 21 23 MŞS, 281, s. 60 24 Erten, a.g.e, s. 92-103; İsmail Doğan, Osmanlı Ailesinin Sosyolojik Evreleri: Kuruluş, Klasik ve Yenileşme Dönemleri, Osmanlı, Cilt 5, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, s. 381
Maryako, Mersuma gibi kadın isimlerine rastlanmıştır. Kadın isimleri arasında en fazla Âişe ve Fâtıma nın kullanıldığı dikkat çekmektedir. Çünkü 15 kadın tereke sahibinden beşi Âişe, beşi de Fâtıma ismini taşımaktadır. C- Mirasçıların Aile Hukukundan Kaynaklanan Hakları 1-Vâsi Tayinleri Vesayet, haklarını kullanma ehliyeti olmayan kişinin mallarını koruma, işletme ve tasarruf etme hakkının bir başkasına verilmesidir. Bu hakkın verildiği kimseye vâsi denilmektedir. Bir kişinin vâsi olabilmesi için âkil, bâliğ ve hür olması, hâkim tarafından tayin edilmesi ve kendisinin de vâsiliği kabul etmesi gerekmektedir. 25 İncelediğimiz tereke kayıtlarında ölen kişilerin bakıma muhtaç çocukları ile bu çocuklarına düşen ve korunması gereken malları bulunmaktadır. Her iki işlemi yerine getirmek üzere bu çocuklara mahkeme tarafından vâsiler tayin edilmiştir. Vâsi olarak atanan kişilerin genel olarak ölen kişinin yakınları olduğu görülmektedir. Bu kişiler içerisinde yetimlerin anneleri, 26 babaları, 27 amcaları, 28 dayıları, 29 halaları 30 ve vefat eden kişinin amcasının oğlu, 31 annesi, 32 baba tarafından ceddeleri ve anne tarafından ceddeleri yer almaktadır. 33 Bunun yanında mirasçısız vefat iden bir kişinin terekesi beytü l-mal tarafından zapt edilmiştir. 34 2-Mehir miktarları Mehir, nikâh akdi yapılırken evlenecek erkek tarafından şahitler huzurunda gelin adayına verilmesi gereken paradır. Mehrin peşin ödenen kısmına mehr-i muaccel, ileride ödenmesi kararlaştırılmış olan kısmına mehr-i müeccel denir. Nikâh akdi sırasında mehir tespit edilmediği takdirde, kızın emsal ve akranına bakılarak miktarı belirlenirdi. Bu miktar kadının dul, bâkire, zengin, fakir, yaşlı ve güzel olmasına göre değişmekteydi. 35 Mehr-i müeccel, evliliğin ölüm veya boşanma ile sona erdiğinde kadına ödenirdi. Bu o kadar önemli idi ki, koca öldüğünde öncelikle kadının mehr-i müecceli terekeden ödenir, daha sonra geriye kalan mirasçılar arasında taksim edilirdi. Mehiri ödenmeyen kadın mahkemeye müracaat 25 Hamza Aktan, İslam Aile Hukuku, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, Ankara, 1992, s. 427 26 MŞS, 281, s. 16, 20, 30, 32, 35, 55, 59, 60, 64, 97 27 MŞS, 281, s. 2, 31, 51, 56, 61, 64, 81 28 MŞS, 281, s. 54, 55 29 MŞS, 281, s. 8, 17 30 MŞS, 281, s. 91 31 MŞS, 281, s. 94 32 MŞS, 281, s. 34 33 MŞS, 281, s. 59, 95 34 MŞS, 281, s. 21 35 Mehmet Aydın, Osmanlı Hukukunda Nikah Akitleri Osmanlı Araştırmaları III, 1982, s. 10; Aktan, ag.m., s. 406; İlber Ortaylı, Anadolu da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerine Bazı Gözlemler, Osmanlı Araştırmaları I, 1980, s. 35-36
ederek bunun ödenmesini isteyebilirdi. 36 İncelediğimiz Kırkağaç tereke kayıtlarındaki mehr-i müeccel miktarının 40 kuruş ile 333 kuruş arasında değiştiği görülmüştür. Tereke sahiplerinden 18 kadın için tespit edilen mehr-i müeccel miktarı 83 kuruş, 37 4 kadın için tespit edilen mehr-i müeccel miktarı ise 333 kuruştur. Mehr-i müeccellerin belirli miktarlar üzerinde yoğunlaşması, mehir miktarlarının baştan belirlenmediğini sonradan emsallerine göre bir miktarın tespit edildiğini göstermektedir. Mehir miktarı fazla olan bu kişiler arasında; 6 199 kuruş terekesi olan Sarı Ağa mahallesinden Mustafa bin Süleyman, 1 169 kuruş terekesi Zor Ağa mahallesinden Ahmed bin Süleyman, 1 609 kuruş terekesi olan Küçük Musa Ağa mahallesinden Fâtıma bint-i Ali ve tereke miktarı belli olmayan Bodur Oğlu mahallesinden Fâtıma bint-i Molla Mehmed bulunmaktadır. 38 Bunlar dışında 3 kadının mehr-i müecceli 40-41 kuruş arasında değişirken, diğer kadınlarınkiler ise 100, 133 ve 166 kuruştur. 39 Kırşehir le ilgili olarak yapılan bir araştırmada mehir miktarının 100, 155, 200, 300, 400 ve 500 kuruş, 40 Tokat üzerine yapılan bir diğer araştırmada ise 50 ile 100 kuruş arasında değiştiği tespit edilmiştir. 41 3- Vasiyet Vasiyet, sonucu ölümden sonra meydana gelmek üzere bir mal, alacak veya menfaatin karşılıksız olarak başkasına temlik edilmesidir. Vasiyetçiye musî, vasiyet edilene mûsâ leh ve vasiyet konusuna da mûsâ bih denilmektedir. Bir kişinin vasiyet yapabilmesi için borca batık olmaması gerekmektedir. Ölen kişi hiçbir mirasçısı yoksa malının tamamını, bir mirasçısı bile varsa malının ancak 1/3 ünü vasiyet edebilmektedir. Ayrıca vasiyet edilenin mirasçılardan olmaması gerekmektedir. 42 Kırkağaç ta bazı tereke sahipleri mallarından bir kısmının hayır işlerine sarf edilmesi için vasiyette bulunmuşlardır. İncelemiş olduğumuz 38 tereke sahibinden 9 unun az veya çok bir hayrata para bağışladığı görülmektedir. Terekelerin bir kısmında vefat eden şahısların hayır işleri için ayırmış oldukları paraların miktarı genelde techiz ve tekfin masrafları ile birlikte yazıldığından, bu paraların ne kadarının hayır işlerine ayrıldığı tespit edilememektedir. Ancak bazı terekelerde hayır için ayrılan paranın miktarı ve sarf yeri belirtilmiştir. Bu tür kayıtlara Kara Ali mahallesinden Mustafa Ağa nın terekesi 36 Gül Akyılmaz, Osmanlı Aile Hukukunda Kadın, Türkler, Cilt 10, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s. 368 37 MŞS, 281, s. 16, 19, 32, 34, 35, 37, 51, 54, 55, 59, 64, 65, 81, 91, 94, 97 38 MŞS, 281, s. 30, 95, 59, 31 39 MŞS, 281, s. 8, 61, 80, 64, 56, 81 40 Rıfat Özdemir, Kırşehir de Ailenin Sosyo Ekonomik Yapısı (1880-1906), Aile Yazıları I, Temel Kavramlar Yapı ve Tarihi Süreç, TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayını No: 5, (Der. Beylü Dikeçligil-Ahmed Çiğdem), Bilim Serisi 5/1, Ankara, 1991, s. 406 41 Rıfat Özdemir, Tokat ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı, Aile Yazıları I, Temel Kavramlar Yapı ve Tarihi Süreç, TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayını No: 5, (Der. Beylü Dikeçligil-Ahmed Çiğdem), Bilim Serisi 5/1, Ankara, 1991, s. 429 42 Halil Cin-Ahmed Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, 2. Cilt, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1996, s. 132, 134
örnek olarak verilebilir. Mustafa Ağa, 25 219 kuruş terekesinden, mahallesi için 100, Hacı Himmet Ağa Camii ne 50, ismi okunamayan bir çeşmeye 50, Mısırlıoğlu Çeşmesi ne 50, Hacı Abidin Çeşmesi ne 25, Kara Ali Oğlu Camii ne 25, İlyas Çeşmesi ne 25, ismi okunamayan bir camiye 25, ismi belirtilmeyen bir çeşmeye 70, Sarı Ağa Cami kandiline ve ismi belirtilmeyen suya 30 kuruş vasiyet etmiştir. 43 Küçük Musa Ağa mahallesinden Fâtıma bint-i Ali de 1 609 kuruşluk terekesinden iki farklı su hayratı için 25 er kuruşu ve nereye verileceği belirtilmemiş olan 150 kuruşu hayır için vasiyet etmiştir. 44 Karaca Oğlu mahallesinden 508 kuruş terekesi olan Hatice bint-i Mehmed ise Soğuk Çeşme Cami-i Şerifi suyuna 40, diğer bir hayrata da 60 kuruş bağışlamıştır. 45 Bazı terekelerde vasiyet edilen paranın miktarı belirtilmiş ancak sarf yeri hakkında bilgi verilmemiştir. Bodur Oğlu mahallesinden terekesi 2 069 kuruş olan Fâtıma bint-i Mustafa 430 kuruşu, 46 Bakır karyesinden 1 229 kuruş terekesi olan Ümmühan bint-i Ahmed kardeşine 150 kuruşu 47 ve Cin Osman mahallesinden 1 565 kuruş terekesi olan Fâtıma bint-i Mustafa da 250 kuruşu 48 hayra sarf edilmesi için bağışlamışlardır. Kara Ali Oğlu mahallesinden toplam tereke miktarı 5483 kuruş olan Âişe bint-i Mehmed malının üçte biri olan 1827 kuruşun hayra sarf edilmesi hususunda vasiyette bulunmuştur. 49 Vasiyet yapan kişiler arasında hem kadınlar hem de erkekler bulunmaktadır. D- Tereke Kayıtlarında Geçen Eşyalar 1- Giyim ve Ziynet Eşyaları Tereke kayıtlarının en fazla bilgi verdiği hususlardan biri de giyim eşyalarıdır. İncelediğimiz 38 tereke kaydı içerisinde birçok elbise çeşidine rastlanmıştır. Elbise olarak giyilen ve kullanılanlar içerisinde; abdestlik, biniş, boğça, cebe, cepken, çakşır, çevre, dizlik, entari, fermane, ferace, gömlek, hammamiye, hırka, ihram, kuşak, libâde, nimten (mintan), kuşak, önlük, peşkir, silincek, yağmurluk, yelek ve yemeni; ayağa giyilenler içerisinde ise mest, çizme, pabuç, nalin; başa giyilenler arasında ise, fes, külah ve sarık yer almaktadır. Belirttiğimiz bu elbiseler ise alaca, ankene, basma, Bursa çekme, çitari, çuka, damga, dülbent, futa, kadife, keten, kumaş, kutni, makreme, ruka, Sivas(t)i 50, şal, Şam kumaşı, 43 MŞS, 281, s. 21 44 MŞS, 281, s. 95 45 MŞS, 281, s. 59 46 MŞS, 281, s. 19 47 MŞS, 281, s. 8 48 MŞS, 281, s. 61 49 MŞS, 281, s. 56
taraklı kumaş, telli kumaş ve yaşmak gibi kumaş çeşitlerinden üretilmişlerdir. Bu elbise ve kumaş çeşitlerinin ne olduğunu bilmek şüphesiz önemlidir. Çalışmanın hacmini genişletmemek için bu hususta bilgi verilmemiştir. İstenildiği takdirde bu konu ile ilgili aşağıda künyesi verilen esere bakılabilir. 51 Yukarıda giysi çeşitleri ile kumaş çeşitleri hakkında bilgi verilmiştir. Peki, hangi giysiler hangi kumaştan dikilmektedir? Bu konuda fikir vermek için elbise ve kumaş türlerinin birlikte zikredildiği şu giysileri örnek olarak verilebiliriz: Aba, 52 Abanî, 53 aba şalvar, abanî sarık, 54 abdestlik, 55 alaca parçası, alaca entari, abdestlik parça, 56 çuka dülbent, fermane, basma beyaz hümayun, basma şalvar, bayağı sarık, kısa entari, Ahmediye sarık, 57 ankene entari, 58 aknene şalvar, 59 basma boğça kuşak, 60 çuka cepken, basma entari, 61 beyaz entari, 62 biniş, 63 çuka çakşır, Bursa çekme entari, 64 fermane, cebe, 65 çevre, 66 çitari entari, 67 çizme, 68 çuka, 69 çuka cebe, 70 çuka elbise, 71 çuka ferace, 72 çuka nimten (mintan), 73 Diyarbakır şalvar, 74 damga entari, 75 dizlik, 76 ferace, dokuma şalvar, 77 don kuşak, 78 dülbent entari, 79 dülbent fermane, 80 entari, 81 fes, 82 taraklı yelek, tellice cebe, külah, ketenli gömlek, fes, külah, 50 Bu kumaşın isminin ipekli bir dokuma çeşidi olan sevâyi veya sevâi olma ihtimali vardır. Bkz. Ömer Demirel- Muhiddin Tuş-Adnan Gürbüz, Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya, ve Giyim Kuşam (XVI.-XIX. Yüzyıllar, Sosyo Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi 2, TC. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yayını No: 71, Ankara, 1992, s. 718-728 51 Baybars Gülensoy, Türkiye de Giyim-Kuşam ve Süslenme Sözlüğü (Etimolojik ve Açıklamalı), (Haz. Baybars Gülensoy), Motif Vakfı Yayınları, Konya, 2003 52 MŞS, 281, s. 16, 60, 54 53 MŞS, 281, s. 60, 33 54 MŞS, 281, s. 21 55 MŞS, 281, s. 16, 17 56 MŞS, 281, s. 17 57 MŞS, 281, s. 23 58 MŞS, 281, s. 21, 23 59 MŞS, 281, s. 2, 95 60 MŞS, 281, s. 62 61 MŞS, 281, s. 61 62 MŞS, 281, s. 21 63 MŞS, 281, s. 34 64 MŞS, 281, s. 55 65 MŞS, 281, s. 54 66 MŞS, 281, s. 56, 95 67 MŞS, 281, s. 56 68 MŞS, 281, s. 17, 51, 80 69 MŞS, 281, s. 17 70 MŞS, 281, s. 55, 61, 91 71 MŞS, 281, s. 8 72 MŞS, 281, s. 21, 23, 61 73 MŞS, 281, s. 60 74 MŞS, 281, s. 30, 56 75 MŞS, 281, s. 81, 76 MŞS, 281, s. 17, 23, 33 77 MŞS, 281, s. 2 78 MŞS, 281, s. 37 79 MŞS, 281, s. 2, 23, 62 80 MŞS, 281, s. 95 81 MŞS, 281, s. 8, 16, 17 82 MŞS, 281, s. 55, 95
sarık, 83 futa, 84 gömlek, 85 hammamiye, 86 hırka, 87 ihram, 88 kadife ferace, 89 kebir mest, 90 kısa entari, 91 yemeni libâde, Selimiye entari, köhne sarık, köhne çizme çift, kısa dülbent entari, kısa yelek, 92 köhne aba, 93 köhne entari, 94 köhne libâde, 95 önlük, makreme boğça, köhne yağmurluk, 96 kumaş entari, 97 penbe bezi top, kumaş top, 98 kuşak, 99 libâde 100 mest ve pabuç 101 nimten (mintan), 102 pabuç, 103 peşkir, 104 ruka entari, 105 sarık, 106 silincek, şal, uzun damga libâde, Sivasi(ti) cebe, 107 Sivasi(ti) libâde, 108 köhne şalvar, köhne şalvar, şitari entari, yemeni, sofra peşkiri ve ya(ğ)lığı, 109 şal entari, 110 şalî cübbe, 111 şalvar, 112 Şam kumaşı entari, 113 tarak, 114 taraklı entari, 115 telli entari, 116 yağmurluk 117 ve yaşmaktan kuşak, yemeni entari. 118 Burada zikrettiğimiz bu elbiselerin fiyatları hakkında bilgi verilmemiştir. Çalışmanın sonuna eklenen tablo-2 de bu giysilerin fiyatları hakkında bilgi verilmiştir. Bazı giysilerin Şam da, Bursa da ve Diyarbakır da üretilen kumaşlardan imal edildiği görülmektedir. Tereke kayıtlarında az da olsa ziynet eşyalarına da rastlanmıştır. Bu eşyalar arasında gümüş kuşak ve kemer, kutu içinde gümüş hurdası, rubbiyye altını (34 adet= 340 kuruş), sim 83 MŞS, 281, s. 61 84 MŞS, 281, s. 65 85 MŞS, 281, s. 2, 21 86 MŞS, 281, s. 81 87 MŞS, 281, s. 62 88 MŞS, 281, s. 56 89 MŞS, 281, s. 51 90 MŞS, 281, s. 37 91 MŞS, 281, s. 16, 23 92 MŞS, 281, s. 23 93 MŞS, 281, s. 21 94 MŞS, 281, s. 2, 8 95 MŞS, 281, s. 8 96 MŞS, 281, s. 21 97 MŞS, 281, s. 21, 23 98 MŞS, 281, s. 60 99 MŞS, 281, s. 21, 37 100 MŞS, 281, s. 33 101 MŞS, 281, s. 2, 51, 55, 56 102 MŞS, 281, s. 54, 55, 60 103 MŞS, 281, s. 97 104 MŞS, 281, s. 17, 54 105 MŞS, 281, s. 80 106 MŞS, 281, s. 21, 23, 37, 55 107 MŞS, 281, s. 81 108 MŞS, 281, s. 21, 31 109 MŞS, 281, s. 2 110 MŞS, 281, s. 61, 95 111 MŞS, 281, s. 21, 56 112 MŞS, 281, s. 2, 23 113 MŞS, 281, s. 55, 95 114 MŞS, 281, s. 37 115 MŞS, 281, s. 61, 95 116 MŞS, 281, s. 31, 61 117 MŞS, 281, s. 23, 60 118 MŞS, 281, s. 51; Giysi ve kumaş çeşitlerini karşılaştırma için bkz: Ömer Demirel ve diğerleri, a.g.m., s. 717-725
kuşak (60 kuruş), altın küpe (çift= 22; 23 kuruş), sim bilezik (22 kuruş), yüzük (5 kuruş) yer almaktadır. 119 2- Ev Eşyaları Kırkağaç tereke kayıtlarında ev eşyası olarak kullanılan şu malzemelere rastlanmıştır: Çıkrık, penbe çıkrığı, iplik çıkrığı, kantar, sandık, kutu, küfe, 120 sim ayna, çuval (çift), kazma ve çapa, dürü (bel), bulgur taşı, gürbe, köfün, büyük saat, küçük saat, büyük ayna, testere ve burgu, patlı (çaltı) tırpanı, araba kayışı, bağ keseri, çift demiri, küp, kalbur, araba, gözer, ud ağacı, ıtır ağacı, ıtır yağı, mis kutu, 121 kömür, hatab, yaba, 122 bel, harar, ayna, heybe, sac, duhan kesesi, tahta, 123 küçük terazi, fener, saat, çift takımları, saman, kalbur, tekne, nacak, sacayağı, kandil, çalka, sepet, çırçır, ambar, zeytin gürbesi, oda takımı, iplik, kilim, kıl harar, kandil ve kiremit. 124 Bu eşyalardan, çıkrığa, pek çok kişinin evinde rastlanmaktadır. Çıkrık, pamuğu ipliğe çevirmede kullanılmaktadır. 3- Ev Döşemesine ve Yatak Takımlarına Ait Eşyalar Ev döşemesi ve yatak takımları ile ilgili olarak tereke kayıtlarında rastlanan malzemeler şunlardır: Halı, kilim, seccade, kıl çul, dokuma çul, penbeden çul, 125 yorgan, safir yorgan, basma yorgan, çuka yorgan, şal yorgan, 126 döşek, atlas döşek, makreme döşek, beledi döşek, 127 yastık, kutni yastık, kadife yastık, atlas yastık, beledi yastık, basma yastık, 128 minder, saman dolu minder, beledi minder, minder örtüsü 129 yorgan yüzü, çarşaf, işlemeli çarşaf kenarı, yatak, döşek, döşek içi, şilte ve boğça, 130 torba ve heybe. 131 Yatak takımları için değişik türde kumaşlar kullanılmıştır. 4- Mutfak Eşyaları Osmanlı ailesi, çok çeşitli ve zengin mutfak eşyasına sahiptir. Osmanlı evlerinin bir kısmında aşhane ve matbah-mutfak tabir edilen bir bölme bulunmaktadır. Mutfağın olmadığı evlerde ise bu eşyalar ocağın yakınında ocağın sağ ve sol tarafında bulunan gözlerde- 119 MŞS, 281, s. 17, 21, 61, 31 120 MŞS, 281, s. 2, 8, 94, 17 121 MŞS, 281, s. 17, 21, 94, 97 122 MŞS, 281, s. 8 123 MŞS, 281, s. 60, 94, 95, 97 124 MŞS, 281, s. 23, 31, 33, 34, 35, 54, 55, 56, 60, 61, 64, 91, 94, 95, 97, 125 MŞS, 281, s. 20, 21, 56, 80, 94 126 MŞS, 281, s. 8, 31, 61, 95 127 MŞS, 281, s. 8, 51, 81, 95 128 MŞS, 281, s. 2 19, 21, 61, 95 129 MŞS, 281, s. 17, 21, 60 130 MŞS, 281, s. 8,16, 17, 21, 31, 61, 131 MŞS, 281, s. 37, 55
dolaplarda veya sergen diye tabir edilen, odayı tavana yakın yükseklikte çepeçevre dolanan ahşap raflarda saklanmaktadır. Mutfak eşyaları genel olarak bakır, pirinç, demir, toprak, porselen, cam ve taş benzeri malzemelerden yapılmaktadır. 132 Kırkağaç kazasında da mutfak malzemelerinin benzer şekilde muhafaza edildiği ve benzer malzemelerden yapıldığı tahmin edilebilir. Tereke kayıtlarında gördüğümüz mutfak eşyaları arasında, elek, kazan, tencere, sini, büyük sini, kenarlı sini, küçük tava, sahan, 133 leğen, bakraç, yağ tavası, 134 kahve takımı, kahve ibriği, kahve değirmeni, 135 çorba tası, 136 tabak, camesu leğen, güğüm, helva tavası, helva tası, kadayıf sinisi, süt sağacağı, kapaklı tencere, balık tavası, cezve, kahve tavası, şıra kazanı, bıçak, bıçak kını, büyük bıçak, lenger, kulplu tas, 137 pekmez tavası, 138 leğen ve ibrik, çanak, tahta sini, 139 fincan ve tepsi yer almaktadır. 140 Bu eşyalardan pekmez tavasına pek çok terekede rastlanması pekmezin çokça tüketildiğini ve kaza tarımında bağcılığın önemli yeri olduğunu göstermektedir. 5- Yiyecek, İçecek Maddeleri ve Tarım Ürünleri Terekelerde yiyecek maddeleri ile ilgili olarak fazla çeşide rastlanmamıştır. Rastlanan bu yiyecek maddelerini ve bunların birim fiyatlarını şu şekilde belirtebiliriz: Pekmez ( 5 kıyye = 20 kuruş), dakik ( 2 ölçek = 10 kuruş), bulgur ( 2 ölçek = 10 kuruş), zeytin, 141 hınta ( 2 kile = 70; 37 çeki = 281; 12 kile = 400; 4 kile = 160), nohut ( 4 kile = 160), 142 mercimek (destede), boya tohumu, üzüm ( 51 kıyye = 37; gürbesi ile 21,5 kıyye = 20), 143 koza (132 kıyye = 1728), ak darı ( 12 çeki = 21), badem, 144 torba içinde bir miktar afyon, penbe çekirdeği, 145 mısır, soğan, şair, tarhana, 146 penbe ( 2 kıyye= 20). 147 Pek çok terekede penbe çekirdeği, koza ve penbeye rastlanması kaza tarımında pamuk ziraatının yaygın olduğunu göstermektedir. 132 Demirel ve diğerleri, a.g.m., s. 711 133 MŞS, 281, s. 8, 60 134 MŞS, 281, s.19 135 MŞS, 281, s. 16, 17, 21,23, 33 136 MŞS, 281, s. 17 137 MŞS, 281, s. 21, 61 138 MŞS, 281, s. 2, 8 139 MŞS, 281, s. 97 140 MŞS, 281, s. 37, 91 141 MŞS, 281, s. 8 142 MŞS, 281, s. 16, 21, 34, 35 143 MŞS, 281, s. 17, 21, 8 144 MŞS, 281, s. 21 145 MŞS, 281, s. 8, 94, 97 146 MŞS, 281, s. 54, 55, 65 147 MŞS, 281, s. 8
Terekeler içerisinde keyif verici maddelere ve bunları içmeye yarayan bazı araç- gereçlere rastlanmıştır. Bu maddeler ve malzemeler içinde duhan (31 kuruş) enfiye (8 kuruş) 148 ve çubuk (12 kuruş) bulunmaktadır. 149 6- Gayr-i Menkuller ve Menkuller Tereke sahiplerinin geriye bıraktıkları mallar arasında gayr-i menkuller de önemli bir yer tutmaktadır. Bu mallar arasında ev, bağ, kesik, dam, boya tarlası, dikili ağaçlar bulunmaktadır. Bu gayr-i menkuller ve fiyatları şu şekildedir: Ev ( Zor Ağa mahallesinde 800; Sarı Ağa mahallesinde =975 kuruş; Bodur Oğlu mahallesinde=180; Emir Ağa mahallesinde= 5000; Kara Ali mahallesinde= 2500; Kaya Dibi köyünde= 8000; Zor Ağa mahallesin= 300; Sarı Ağa mahallesinde= 400; Cin Osman mahallesinde= 4515; Melengeli Oğlu mahallesinde 3050 ); 150 bağ ( 3 evlek = 61; 1 dönüm = 150; Kızılca tımarında yarım evlek bağ = 10; Sakızlı Kuyusu yakının da bir evlek bağ=60 ; Cibali tımarında bir evlek bağ=40; 1 dönüm=2000; 1,5 dönüm=200; harab bağ = 20; 1 dönüm bağ= 100); 151 boya tarlası (1,5 dönüm=1000; sığır yolunda 3 dönüm = 1250; 3 dönüm= 1100; Güllü mevkiinde 3 dönüm=1900 ), 152 ceviz ağacı (10), zeytin ağacı (15; 20; 20; toplam zeytin ağacı= 500) 153 dükkan gediği(25), 154 kesik 155 ve tarlada dam (50). 156 Tereke sahiplerinin hemen hemen tamamının oturacak bir evinin olduğu görülmektedir. Tereke sahiplerinden bazısı geriye nakit para bırakmış olmakla birlikte bunların sayısı fazla değildir. Terekelerde rastlanan mevcut paraların miktarı şu şekildedir: 149 kuruş; tarik-i hâcdan ba-defteri kassam gönderilen iki parça halinde nakit 2896,5 ve 2419,5 kuruş; 39 kuruş; 157 874 kuruş; 333 kuruş. 7-Ticarî Eşyalar Tereke kayıtları Kırkağaç ta ticarî değere sahip iki ürünün ziraatının yapıldığını göstermektedir. Bunlardan biri pamuk ve diğeri kök boyadır. Kök boya ziraatının yapıldığını gösteren kayıtlara gayr-i menkuller bahsinde değinildiğinden burada bu konuda bilgi verilmeyecektir. Pamuk, tereke kayıtlarında koza şeklinde geçmektedir. Bazı terekelerde 148 MŞS, 281, s. 17 149 MŞS, 281, s. 31, 17, 55, 60 150 MŞS, 281, s. 8, 97, 94, 60, 64, 54, 59, 81, 34, 37 151 MŞS, 281, s. 8, 17, 2, 61, 65, 59 152 MŞS, 281, s. 17, 34, 23 153 MŞS, 281, s. 2, 64, 56, 59, 91 154 MŞS, 281, s. 20 155 MŞS, 281, s. 55 156 MŞS, 281, s. 35 157 MŞS, 281, s. 17, 21, 55, 81
kozanın birimi, fiyatı ve tutarı belirtilmişken, bazılarında miktarı ve birimi belirtilmeden sadece tutarı verilmiştir. Bu konuda bir fikir vermek için şu kayıtlar örnek olarak verilebilir: Koza (iki kıyye= 26; 20 kıyye= 250; 50 kıyye= 500; 5 kıyye= 35 kuruş). 158 Tereke sahiplerinden bir kişinin mal varlığı diğerlerine göre farklılık göstermektedir. Bu kişinin terekesinin büyük kısmı hayvan derilerinden oluşmaktadır. Bu kişi, 688,5 kuruş terekesi olup Koca Mehmed Ağa mahallesinde oturan ve muhtemelen deri esnafı olan Yanako Veled Dimitri dir. Yanako Efendi nin terekesinde geçen deri çeşitleri ve fiyatları şu şekildedir: Tilki boğazı cildi (22.5 kuruş), tilki cildi (10 adet= 30 kuruş), çakal cildi (3 parça=13), çakal cildi (boy dan 12 tane= 12 kuruş), çakal cildi (2 kuruş), boğaz cildi (3 tane 12 kuruş), sansar cildi (boy dan 15 kuruş), çakal parça ( 2 tane= 7 kuruş), dağ kedisi cildi (25 kuruş), kurt cildi, (5 tane=40 kuruş) tilki cildi ( 4 tane= 5 kuruş), kuzu cildi ( 3 tane= 3 kuruş), sansar cildi (12 tane= 50 kuruş), çakal cildi (6 tane= 12 kuruş) ve köhne ciltler ( 20 kuruş). 159 Bu kayıtlar, kurt, çakal, tilki, sansar ve dağ kedisi gibi hayvanların kaza çevresinde yaşadığını ve bunların avlandığını göstermektedir. 8- Tereke Sahiplerinin Hayvan Varlığı Tereke sahiplerinin mal varlıkları arasında gücünden, etinden ve sütünden yararlandıkları hayvanlar da yer almaktadır. Tereke kayıtlarına göre, Kırkağaç sâkinleri yük taşımada genelde merkep kullanmaktadırlar. 38 tereke sahibinden 15 nin (%39) birer tane, bir kişinin ise iki tane merkebi bulunmaktadır. Sadece 3 kişide bargir bulunması bu hayvanı herkesin alamadığını göstermektedir. Sütünden yararlanmak için karasığır ineği yanında manda ineği ve donbay beslenmektedir. Tereke sahipleri içerisinde sadece iki kişinin çift öküzü bulunmaktadır. Tereke kayıtlarında rastlanan hayvanlar ile bu hayvanların fiyatları şu şekildedir: Merkep ( 70, 150, 122, 190, 103, 90, 80, 22, 100, 65, 133, 60, 98, 110, 100, 50 kuruş), 160 arı kovanı ( 3 adet= 30 kuruş), 161 mısır tavuğu, 162 inek (200 kuruş), 163 öküz (çift= 200, 830 kuruş), 164 karasığır ineği ( 130, 80 kuruş), 165 manda ineği (180 kuruş), 166 bargir 158 MŞS, 281, s. 21, 65, 54, 59 159 MŞS, 281, s. 20 160 MŞS, 281, s. 20, 16, 17, 21, 97, 94, 64, 65, 54, 55, 55, 59, 80, 34, 35, 32 (sayfa numaraları verilen fiyat sırasına göre verilmiştir). 161 MŞS, 281, s. 17 162 MŞS, 281, s. 30 163 MŞS, 281, s. 97, 34 164 MŞS, 281, s. 54, 34 165 MŞS, 281, s. 55, 62 166 MŞS, 281, s. 62
(200, 535, 210 kuruş) 167 ve donbay (260 kuruş). 168 Bir hayvana ait değişik fiyatların bulunması, bu hayvanların değerinin yaşına ve cinsine gör değiştiğini göstermektedir. 22 9- Kitaplar Tereke kayıtları içerisinde yer alan kitaplar şahısların ve içinde yaşadıkları toplumun sosyal ve kültürel düzeyleri hakkında fikir vermektedir. Terekelerde kitaplar genel olarak, bazen yazarının ismi ile bazen kitap adı ile bazen de her ikisi birden zikredilmeyip kitap, mecmua, risale gibi ifadelerle zikredilmektedir. 169 İncelediğimiz 38 tereke sahibinden sadece 5 inde (%13) kitap bulunmaktadır. Bu kişilerden biri varlıklı, biri müderris ve ikisi ise hâfızdır. Bu kişilerin oturdukları mahalleler ile tereke miktarlarını ve sahip oldukları kitapları şu şekilde zikredebiliriz: Emir Oğlu mahallesinden 3 640 kuruş terekesi olan Mehmed Şerif bin İsmail in terekesinde Muhammediyye kitabı (25 kuruş), hurda kitaplar (18 kuruş) ve yine parça kitaplar (18 kuruş), 170 Kara Ali mahallesinden 25 219 kuruş terekesi olan Mustafa Ağa nın terekesinde Mushaf-ı Şerif (25 kuruş), evrak (11 kuruş) ve Halebî kitabı, 171 Küçük Musa Ağa mahallesinden 2445 kuruş terekesi olan Müderris Ahmed bin Hüseyin in terekesinde eczalar ( 11 kuruş), Fenari ve Sarf şerhi (8 kuruş), Feraiz-i Seydi (13 kuruş), Tevbe... Şerhi (14 kuruş), 172 Bektaş Camii nde görevli Hâfız Süleyman bin Süleyman ın terekesinde Kelâm-ı Kadîm (80 kuruş) 173 Melengeli Oğlu mahallesinden Hâfız Ahmed ibn-i İsmail in terekesinde Kitabet-i Ecza (50 kuruş), Yusuf Kıssası (2,5 kuruş). 174 Yukarıda belirttiğimiz şekilde Kırkağaç terekelerinde de bazı kitaplar adları zikredilmeyip bunlar hurda kitap, kitap parçaları, kitâbet-i eczâ ve evrâk şeklinde belirtilmişlerdir. 10- Silahlar İncelediğimiz terekeler içerisinde kesici-delici ve ateşli silahlara rastlanmıştır. Sadece 6 kişinin (%15) belirttiğimiz türden silahlara sahip olduğu görülmektedir. Bu kişilerin sahip oldukları silahlar arasında tüfenk (132 kuruş), tabanca (160, 29), 175 hurda tabanca ( 10 kuruş), harbî (15 kuruş), kılıç (30, 30 kuruş), 176 tabanca ve tüfek ( 83 kuruş) 177 yer almaktadır. 167 MŞS, 281, s. 34, 23, 37 168 MŞS, 281, s. 32 169 Ali İhsan Karataş, Osmanlı Toplumunda Kitap (XIV-XVI. Yüzyıllar, Türkler, Cilt 11, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s. 898 170 MŞS, 281, s. 17 171 MŞS, 281, s. 21 172 MŞS, 281, s. 55 173 MŞS, 281, s. 33 174 MŞS, 281, s. 37 175 MŞS, 281, s. 21, 23 176 MŞS, 281, s. 60, 64, 64
E- Terekelerden Alınan Vergiler Kassâmlar yaptıkları iş karşılığında, resm-i kısmet adıyla terekeden bir ücret alırlardı. İncelediğimiz tereke kayıtlarında resm-i kısmet veya resm-i adi olarak alınan verginin miktarının az farklarla değiştiği görülmektedir. Bu miktar bazı terekelerde binde 30,7; 29,17; 26,24; 23,46; 19,9; 23,9; 28,8; 26,14 olarak gözükmektedir. 178 alındığında ise bu verginin miktarının binde 26,03 olduğu görülür. Terekelerden alınan bir diğer vergi, kâtibiyye, muhzıriyye ve dellâliyedir. Tereke kayıtlarında bu verginin binde 14,9; 14,6; 21,3; 18,6; 29,52 ve 34,21 oranında alındığı hesaplanmıştır. 179 Sonuç Bu rakamların ortalaması Rakamlardaki bu farklılık muhtemelen bazı terekelerdeki kâtibiyye, muhzıriyye ve dellâliyenin bazen ayrı bazen birlikte yazılmasından kaynaklanmaktadır. Çok geniş bir tarih aralığını kapsamamasına ve sınırlı sayıda olmasına rağmen incelemiş olduğumuz Kırkağaç a ait tereke kayıtları kazanın sosyal, kültürel ve ekonomik hayatına ışık tutacak bilgiler içermektedir. Tereke kayıtları, Kırkağaç ta çok çocuklu bir aile yapısının olmadığını, bir iki istisna dışında tek eşliliğin yaygın olduğunu göstermektedir. Kadınlar arasında Hatice, Meryem, Havva, Nefise ve Safiye gibi isimler kullanılmakla birlikte özellikle Âişe ve Fâtıma isminin çok yaygın olduğu görülmektedir. Çocuklara daha çok birinci dereceden yakınları vâsi olarak tayin edilmektedir. Mehr-i müeccellerin belli rakamlar üzerinde yoğunlaşması bu miktarın sonradan takdir edildiğini göstermektedir. Terekelerde giyim kuşama dair verilen bilgiler diğer Osmanlı şehirlerinden çok da farklı değildir. Elbise ve yatak takımları için değişik türden kumaşlar kullanılmıştır. Evlerde pamuğu ipe dönüştürmede çıkrıklar yaygın olarak kullanılmaktadır. Yine üzümü pekmeze dönüştürmede kullanılan şıra kazanı ve pekmez tavası gibi malzemelere sıkça rastlanmaktadır. Tereke sahiplerinin gayr-i menkulleri arasında sıkça boya tarlalarına rastlanması kazada kök boya ziraatının yapıldığını göstermektedir. Tereke sahiplerinin hemen hemen tamamının başını sokacak bir evinin bulunduğu görülmektedir. Taşıma işlerinde yaygın olarak merkep kullanılmaktadır. Sadece birkaç kişinin terekesinde bargir bulunmaktadır. Çift sürmek için kullanılan öküze ise bir iki terekede rastlanmıştır. Bir gayr-i Müslim terekesinde ticarî değere sahip bazı vahşi hayvan derilerine 177 MŞS, 281, s. 80 178 MŞS, 281, s. 32, 35, 23, 37, 64, 94, 20 179 MŞS, 281, s. 2, 94, 97, 95, 59
rastlanması bu hayvanların kaza çevresinde yaşadığını ve bunların avlandığını göstermektedir. Kitap ve silah pek az kimsenin elinde bulunmaktadır. Kaynakça Manisa Şer iyye Sicili, 281 Nolu Defter Aktan, Hamza, İslam Aile Hukuku, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, Ankara, 1992, s. 396-433 Aydın, Mehmet, Osmanlı Hukukunda Nikah Akitleri, Osmanlı Araştırmaları, 1982/III, s. 1-12 Barkan, Ö. Lütfi, Edirne Askeri Kasamsına Ait Tereke Defterleri (1545-1659), Belgeler III, Sayı 5-6, Ankara, 1993, s. 1-479 Cin, Halil-Akgündüz, Ahmed, Türk Hukuk Tarihi, 2. Cilt, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1996 Demirel, Ömer- Tuş, Muhiddin-Gürbüz, Adnan, Osmanlı Anadolu Ailesinde Ev, Eşya ve Giyim Kuşam (XVI.-XIX. Yüzyıllar, Sosyo Kültürel Değişim Sürecinde Türk Ailesi 2, TC. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yayını No: 71, Ankara, 1992, s. 718-728 Doğan, İsmail, Osmanlı Ailesinin Sosyolojik Evreleri: Kuruluş, Klasik ve Yenileşme Dönemleri, Osmanlı, Cilt 5, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, s. 371-396 Erten, Hayri, Konya Şer iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (XVIII. Y. Y. İlk Yarısı), Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara, 2001 Gökmen, Ertan, Kırkağaç Kazası Vakfiyeleri, Kırkağaç Sosyo-Ekonomik Tarih Sempozyumu Bildirileri, (Haz. Kenan Erdoğan, Mehmet Günay), 6-7 Eylül 2007 Kırkağaç, s. 33-55 Gülensoy, Baybars, Türkiye de Giyim-Kuşam ve Süslenme Sözlüğü Etimolojik ve Açıklamalı-, (Haz. Baybars Gülensoy), Motif Vakfı Yayınları, Konya, 2003 Güler, İbrahim, XVIII. Yüzyılda Aile: Sinop Örneği, Türkler, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s. 28-40 Karataş A. İhsan, Osmanlı Toplumunda Kitap (XIV-XVI. Yüzyıllar), Türkler, Cilt 11, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s. 896-908 Kurt, Abdurrahman, Osmanlı Toplumunda Poligami, Osmanlı, Cilt 5, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, s. 397-406 Ortaylı, İlber, Anadolu da XVI. Yüzyılda Evlilik İlişkileri Üzerine Bazı Gözlemler, Osmanlı Araştırmaları I, 1980, s. 33-40
Özcan, Tahsin, Muhallefât, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt, 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul, 2005, s. 406-7 Özdemir, Rıfat, Kırşehir de Ailenin Sosyo Ekonomik Yapısı (1880-1906), Aile Yazıları I, Temel Kavramlar Yapı ve Tarihi Süreç, TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayını No: 5, (Der. Beylü Dikeçligil-Ahmed Çiğdem), Bilim Serisi 5/1, Ankara, 1991, s. 477-519 Özdemir, Rıfat, Tokat ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı, Aile Yazıları I, Temel Kavramlar Yapı ve Tarihi Süreç, TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayını No: 5, (Der. Beylü Dikeçligil-Ahmed Çiğdem), Bilim Serisi 5/1, Ankara, 1991, s. 411-455 Öztürk, Said, İstanbul Tereke Defterleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul, 1995 Öztürk, Öztürk, Osmanlı Toplumunda Çok Evliliğin Yeri, Osmanlı, Cilt 5, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, s. 407-411 Gül, Akyılmaz, Osmanlı Aile Hukukunda Kadın, Türkler, Cilt 10, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 2002, s. 365-374
EKLER Tablo-1 Tereke Sahiplerinin Adı, Mahale ve Köy Adı, Tereke Tarihi ve Tereke Sahiplerinin Erkek ve Kız Çocuk Sayıları Tereke Sahibinin Adı Tereke Sahibinin Mahalle veya Köyü Tereke Miktarı (Kuruş) Tarihi Erkek Çocuk Sayısı Kız Çocuk Sayısı Toplam Çocuk Sayısı Defter Sayfa No Âişe bint-i Mustafa Emir Oğlu Mahallesi 1234,5 ( 1262/1845-46) 2-2 2 Fâtıma bint-i Hasan Zor Ağa Mahallesi 1691 ( 1260/1844-45) 1 1 2 8 Ümmühan bint-i Ahmet Bakır Karyesi 1229 (1260/1844-45) - - - 8 Çakıcı Ali bin Yusuf Sarı Ağa Mahallesi 1174 ( 1260/1844-45) 1 2 3 16 Mehmed Şerif bin İsmail Emir Oğlu Mahallesi 3640 (1260/1844-45) - - - 17 Fâtıma bint-i Mustafa Bodur Oğlu Mahallesi 2069 ( 1260/ 1844-45) 2 2 19 Yanako Veledi Dimitri Koca Mehmed Ağa Mahallesi 688,5 ( 1260/ 1844-45) 3 4 7 20 Mustafa Ağa Kara Ali Mahallesi 25219 ( 1267/1850-51) 1-1 21 Mehmed ibn-i Mehmed Küçük Musa Ağa Mahallesi 5525 ( 1267/1850-51) 1 1 2 23 Mustafa bin Süleyman Sarı Ağa Mahallesi 6199 (1259/1843-44) 1 1 2 30 Fâtıma bint-i Molla Mehmed Bodur Oğlu Mahallesi - ( 1259/1843-44) - - - 31 Hüseyin bin Ahmed Memiş Oğlu Mahallesi 1575 (1259/1843-44) 1 1 2 32 Hâfız Süleyman bin Süleyman Bektaş Câmii 1006 ( 1259/1843-44) - - - 33 Sandık Emini Şeyh Efendi bin Mehmed Cin Osman Mahallesi 12160 ( 1259/1843-44) 2 1 3 34 Halil Halife bin İsmail Kara Ali Oğlu Mahallesi 12166 ( 1259/1843-44) 2 1 3 35 Ahmed bin Mehmed Küçük Musa Ağa Mahallesi 588 ( 1259/1843-44) - - - 37 Hâfız Ahmed ibn-i Hacı İsmail Melengeli Oğlu Mahallesi 4432 ( 1259/1843-44) - - - 37 Âişe bint-i Abdullah Küçük Musa Ağa Mahallesi 803 (1259/1843-44) 1-1 51