DÜNYADA VE TÜRKİYE DE ARICILIK

A. ANAKARALARIN KOLONİ SAYILARI VE BAL ÜRETİMLERİ DÜNYADA VE TÜRKİYE DE ARICILIK H. Vasfi GENÇER Yasin KAHYA A. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Sayısı ve Bal Üretimi (2002) Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) nün 2002 yılı istatistiklerine göre (Çizelge 1); dünyada yaklaşık 73.2 milyon bal arısı kolonisi yetiştiricilikte kullanılmıştır. Bunların 61.8 milyonu (%84.5) Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarından oluşan Eski Dünya'da, 11.4 milyonu (%15.5) da Amerika ve Okyanusya (Yeni Dünya) da yayılmıştır. FAO) nun 2002 yılı istatistiklerine göre (Çizelge 1); dünyada 1 289 770 ton bal üretilmiştir. Bunun 945 202 tonu (%73.3) Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarından oluşan Eski Dünya'da, 344 567 tonu (%26.7) da Amerika ve Okyanusya (Yeni Dünya) da üretilmiştir. 2 Sayısı ve Bal Üretimi (2012) FAO nun 2012 yılı istatistiklerine göre (Çizelge 2); dünyada yaklaşık 80.5 milyon bal arısı kolonisi bulunmaktadır. Bunların 68.6 milyonu (%85.2) Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarından oluşan Eski Dünya'da, 11.9 milyonu (%14.8) da Amerika ve Okyanusya (Yeni Dünya) da yayılmıştır. FAO nun 2012 yılı istatistiklerine göre (Çizelge 2); dünyada yaklaşık 1 592 701 ton bal üretilmiştir. Bunun 1 250 134 tonu (%78.5) Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarından oluşan Eski Dünya'da, 342 567 tonu (%21.5) da Amerika ve Okyanusya (Yeni Dünya) da üretilmiştir. 3 Bal Verimi (2002-2012) 2002 yılı: Amerika Kıtası nın bal verim ortalaması 30.1 kg iken, Asya'nın 17.0 kg, Avrupa'nın ise 18.8 kg'dır. Dünya koloni varlığının %15.5 ini barındıran Yeni Dünya, üretimin %26.7 sini gerçekleştirmesine karşılık, %84.5 koloni varlığı ile Eski Dünya %73.3 üretim payına sahiptir. Dünya bal verimi ortalaması 17.6 kg dır. 2012 yılı: Amerika Kıtası nın bal verim ortalaması 28.7 kg iken, Asya'nın 20.9 kg, Avrupa'nın ise 20.7 kg'dır. Dünya koloni varlığının %14.8 ini barındıran Yeni Dünya, üretimin %21.5 ini gerçekleştirmesine karşılık, %85.2 koloni varlığı ile Eski Dünya %78.5 üretim payına sahiptir. Dünya bal verimi ortalaması 19.8 kg dır. On yıllık süreçte (2002-2012) dünya koloni varlığı %9.9, bal üretimi ise %23.5 artış göstermiştir. 4 Çizelge 1. Anakaraların koloni varlığı ve bal üretimi (FAO, 2002) Anakara Sayısı Bal Üretimi kg/koloni Üretim Asya 28 743 100 489 074 17.0 39.3 37.9 Avrupa 15 645 500 294 159 18.8 21.4 22.8 Afrika 17 453 200 161 969 9.3 23.8 12.6 Amerika 10 664 800 321 255 30.1 14.5 24.9 Okyanusya 715 229 23 312 32.6 1.0 1.8 Dünya 73 221 800 1 289 770 17.6 100.0 100.0 Çizelge 2. Anakaraların koloni varlığı ve bal üretimi (FAO, 2012) Anakara Sayısı Bal Üretimi kg/koloni Üretim Asya 35 237 600 737 482 20.9 43.8 46.3 Avrupa 16 843 400 348 413 20.7 20.9 21.9 Afrika 16 532 400 164 239 9.9 20.5 10.3 Amerika 11 191 900 320 807 28.7 13.9 20.1 Okyanusya 708 207 21 760 30.7 0.9 1.4 Dünya 80 513 600 1 592 701 19.8 100.0 100.0 * CN-OW: 61.8 milyon (%84.5), CN-NW: 11.4 milyon (%15.5) * HP-OW: 945 000 ton (%73.3), HP-NW: 345 000 ton (%26.7) 5 * CN-OW: 68.6 milyon (%85.2), CN-NW: 11.9 milyon (%14.8) * HP-OW: 1 250 000 ton (%78.5), HP-NW: 343 000 ton (%21.5) * CN (2002-2012): %9.9+; HP (2002-2012): %23.5+ 6 1

39.3 43.8 2002 2012 23.8 21.4 20.9 20.5 14.6 13.9 1.0 0.9 Asya Avrupa Afrika Amerika Okyanusya Şekil 1. 2002 ve 2012 yılında anakaraların koloni sayıları (FAO) 7 Şekil 4. 2002 ve 2012 yılında anakaraların dünya koloni varlığında payları (FAO) 8 737.5 Bal Üretimi (1000 ton) 2002 2012 46.3 Üretim 2002 2012 37.9 489.1 348.4 294.2 162.0 164.2 321.3 320.8 22.8 21.9 12.6 10.3 24.9 20.1 23.3 21.8 1.8 1.4 Asya Avrupa Afrika Amerika Okyanusya Şekil 2. 2002 ve 2012 yılında anakaraların bal üretimleri (FAO) 9 Asya Avrupa Afrika Amerika Okyanusya Şekil 5. 2002 ve 2012 yılında anakaraların dünya bal üretiminde payları (FAO) 10 B. ÜLKELERİN KOLONİ SAYILARI VE BAL ÜRETİMLERİ Sayısı (2002) FAO nun 2002 yılı kayıtlarına göre ülkelerin koloni varlıkları sıralandığında (Çizelge 3); Hindistan 9.8 milyon koloni varlığı ile ilk sırada Çin 7.7 milyon koloni ile 2. sırada, Etiyopya 4.4 milyon koloni ile 3. sırada yer almaktadır. Türkiye ise 4.16 milyon koloni ile Kenya nın ardında 5. sıradadır. Sıralamadaki ilk 15 ülkenin dünya koloni varlığının %73.7 sine sahip olduğu görülmektedir. Türkiye nin toplamdaki payı %5.7 dir. Şekil 3. 2002 ve 2012 yılında anakaraların bal verimleri (FAO) 11 12 2

Çizelge 3. Dünyada en fazla koloniye sahip ülkeler (FAO, 2002) Sıra Ülke Sayısı kg/koloni koloni/ 100 km 2 1 Hindistan 9 800 000 5.3 329.6 2 Çin 7 699 630 34.4 81.7 3 Etiyopya 4 399 580 9.0 440.0 4 Kenya 4 200 000 6.1 738.0 5 Türkiye 4 161 000 17.9 540.6 6 Iran 3 500 000 8.0 214.9 7 Rusya Federasyonu 3 441 000 14.4 21.0 8 Arjantin 2 900 000 28.6 106.0 9 Tanzanya 2 650 000 10.0 299.2 10 ABD 2 574 000 30.3 28.1 11 İspanya 2 227 380 16.0 446.5 12 Meksika 1 783 850 33.0 91.8 13 Güney Kore 1 772 460 11.3 1820.7 14 Mısır 1 447 000 6.0 145.4 15 Orta Afrika Cumh. 1 380 000 10.6 221.5 Dünya 73 221 800 17.6 - Bal Üretimi (2002) FAO'nun 2002 yılı üretim istatistikleri incelendiğinde (Çizelge 4); dünya bal üretiminin 1 289 770 ton olduğu, arı varlığı bakımından ikinci sıradaki Çin'in 265 000 ton üretimle ilk sırayı aldığı görülmektedir. Çin'i 83 000 ton ile Arjantin ve 78 000 ton ile ABD izlemiştir. Türkiye 4 161 000 koloniden 75 000 ton bal üretimi yaparak ABD'den sonra 4. sırada yer almıştır. Sıralamadaki ilk 15 ülkenin bal üretimleri toplamı dünya toplam üretiminin %66.6 sını oluşturmaktadır. Türkiye'nin dünya bal üretimindeki payı ise %5.8 dir. *1-15: %73.7; TR: %5.7 13 14 Çizelge 4. 2002 yılının başlıca bal üretici ülkeleri (FAO) Sıra Ülke Bal Üretimi 1 Çin 264 600 2 Arjantin 83 000 3 ABD 77 890 4 Türkiye 74 555 5 Meksika 58 890 6 Hindistan 52 000 7 Ukrayna 51 144 8 Rusya Federasyonu 49 400 9 Etiyopya 39 600 10 Kanada 37 072 11 İspanya 35 722 12 İran 28 045 13 Tanzanya 26 500 14 Kenya 25 584 15 Angola 25 321 Dünya 1 289 770 Sayısı (2012) FAO nun 2012 yılı kayıtlarına göre ülkelerin koloni varlıkları sıralandığında (Çizelge 5); Hindistan 11.55 milyon, Çin ise 8.98 milyon koloni varlığı ile ilk ve ikinci sırada yer almakta, Türkiye 6.35 milyon koloni ile Çin i izlemektedir. Sıralamadaki ilk 15 ülkenin dünya koloni varlığının %71.9 una sahip olduğu görülmektedir. Türkiye nin toplamdaki payı %7.9 dur. On yıllık süreçte (2002-2012) dünyanın koloni varlığı %9.9, Türkiye nin koloni varlığı ise %52.6 artış göstermiştir. *1-15: %66.6; TR: %5.8 16 Çizelge 5. Dünyada en fazla koloniye sahip ülkeler (FAO, 2012) Sıra Ülke Sayısı kg/koloni koloni/ 100 km 2 1 Hindistan 11 550 000 5.3 388.5 2 Çin 8 977 000 48.6 95.2 3 Türkiye 6 348 010 13.9 824.8 4 Etiyopya 5 207 300 8.8 520.7 5 Rusya Federasyonu 3 250 100 20.0 19.8 6 Iran 3 250 000 14.8 199.6 7 Arjantin 2 970 000 25.4 108.5 8 Tanzanya 2 820 000 10.1 318.4 9 ABD 2 624 000 25.4 28.7 10 İspanya 2 429 330 12.2 487.0 11 Meksika 1 898 240 30.9 97.6 12 Güney Kore 1 795 200 13.9 1844.1 13 Kenya 1 717 350 6.8 301.7 14 Orta Afrika Cumh. 1 560 000 10.3 250.4 15 Polonya 1 470 000 8.3 480.0 Dünya 80 513 600 19.8 - Bal Üretimi (2012) FAO'nun 2012 yılı üretim istatistikleri incelendiğinde (Çizelge 6) dünya bal üretiminin 1 592 701 ton olduğu, arı varlığı (8.98 milyon koloni) bakımından ilk sıradaki Çin'in 436 000 ton üretimle yine ilk sırayı aldığı görülmektedir. Türkiye 6.35 milyon koloniden 88 162 ton bal üretimi yaparak Çin'den sonra 2. sırada yer almıştır. Türkiye yi 75 500 ton üretim ile Arjantin izlemiştir. Sıralamadaki ilk 15 ülkenin bal üretimleri toplamı dünya toplam üretiminin %67.1 ini oluşturmaktadır. Türkiye'nin dünya bal üretimindeki payı ise %5.5 tur. On yıllık süreçte (2002-2012) dünyanın bal üretimi %23.5, Türkiye nin bal üretimi ise %18.3 artış göstermiştir. * 1-15: %71.9; TR: % 7.9 * CN-W (2002-2012): %9.9+; CN-TR (2002-2012): %52.6+ 17 18 3

Çizelge 6. 2012 yılının başlıca bal üretici ülkeleri (FAO) Sıra Ülke Bal Üretimi 1 Çin 436 000 2 Türkiye 88 162 3 Arjantin 75 500 4 Ukrayna 70 134 5 ABD 66 720 6 Rusya Federasyonu 64 898 7 Hindistan 61 000 8 Meksika 58 602 9 İran 48 000 10 Etiyopya 45 905 11 Brezilya 33 571 12 İspanya 29 735 13 Kanada 29 440 14 Tanzanya 28 500 15 Güney Kore 25 000 Dünya 1 592 701 * 1-15: %67.1; PRC: %27.4; TR: %5.5 Sayısı (milyon) 11.550 8.977 6.348 5.207 3.250 3.250 2.970 2.820 2.624 2.429 Şekil 6. Dünyada en fazla koloniye sahip ülkeler (FAO, 2012) * HP-W (2002-2012): %23.5+; HP-TR (2002-2012): %18.3+ 20 Bal Üretimi (1000 ton) kg/koloni 436.0 48.6 25.4 25.4 20.0 88.2 75.5 70.1 66.7 64.9 61.0 58.6 48.0 45.9 5.3 13.9 8.8 14.8 10.1 12.2 Şekil 7. Başlıca bal üretici ülkeler (FAO, 2012) 21 Şekil 8. Dünyada en fazla koloniye sahip ülkelerin bal verimi ortalamaları (FAO, 2012) 22 C. KOLONİ YOĞUNLUĞU VE BAL VERİMİ Genellikle verimliliğin yüksek olduğu ülkelerde, birim alana düşen koloni sayılarının az olduğu Ülkeler, koloni sayıları ile toplam bal görülmektedir (Çizelge 7). üretimleri bakımlarından sıralamada aynı Örneğin FAO nun 2012 yılı kayıtlarına göre; birim konumda bulunmamaktadırlar. alana Çin de 0.95, ABD'de 0.29, Arjantin'de 1.1 ve sayısının az ya da çok oluşu bir Meksika'da 0.98 koloni düşmektedir. anlamda önem taşımamaktadır. Yoğun üretimde birim başına verim temel Oysa bu değer, gerek koloni varlığı, gerek bal ölçüt olduğuna göre, arıcılıkta da bir üretimi bakımından ilk 15 arasında yer almakla koloninin bal verimi değerlendirmede en birlikte koloni başına verimi düşük ülkelerden önemli kıstastır. Etiyopya da 5.2, Türkiye'de 8.3 ve İspanya da 4.9 dur. 23 24 4

Çizelge 7. Dünyada en fazla koloniye sahip ülkelerde birim alana düşen koloni varlığı ve verimlilik (FAO, 2012) koloni/100 kilometrekare 824.8 Ülkeler varlığı Bal verimi Karasal alan (km 2 ) / 100 km 2 Bal verimi (kg/koloni) Bal verimi (kg/km 2 ) Hindistan 11 550 000 61 000 2 973 190 388.5 5.3 20.5 Çin 8 977 000 436 000 9 424 699.9 95.2 48.6 46.3 Türkiye 6 348 010 88 162 769 630 824.8 13.9 114.6 Etiyopya 5 207 300 45 905 1 000 000 520.7 8.8 45.9 Rusya Federas. 3 250 100 64 898 16 376 900 19.8 20.0 4.0 Iran 3 250 000 48 000 1 628 550 199.6 14.8 29.5 Arjantin 2 970 000 75 500 2 736 690 108.5 25.4 27.6 Tanzanya 2 820 000 28 500 885 800 318.4 10.1 32.2 ABD 2 624 000 66 720 9 147 420 28.7 25.4 7.3 İspanya 2 429 330 29 735 498 800 487.0 12.2 59.6 Meksika 1 898 240 58 602 1 943 950 97.6 30.9 30.1 Güney Kore 1 795 200 25 000 97 350 1844.1 13.9 256.8 Kenya 1 717 350 11 650 569 140 301.7 6.8 20.5 Orta Afrika Cumh. 1 560 000 16 000 622 980 250.4 10.3 25.7 Polonya 1 470 000 12 176 306 220 480.0 8.3 39.8 520.7 487.0 388.5 318.4 199.6 95.2 108.5 19.8 28.7 Şekil 9. Dünyada en fazla koloniye sahip ülkelerde koloni yoğunlukları (FAO, 2012) 26 Şekil 11. verimliliği (kg/koloni) ile birim alandaki koloni sayısı Şekil 10. Avrupa ülkelerinin koloni yoğunlukları (De la Rua et al., 2009) (km 2 /koloni) arasındaki ilişki 28 27 D. DÜNYADA BAL TİCARETİ FAO nun verilerine göre; 2011 yılında dünyada 492 708 ton bal (toplam üretimin %31 i), ortalama 3.4 $/kg fiyatla 1 652 691 000 $ karşılığı dış ticarete konu olmuştur. Başlıca bal dışsatımcısı ülkeler Çizelge 8 de sunulmuştur. İlk 3 sıradaki Çin, Arjantin ve Hindistan ın dışsatım miktarında %40.9, değerde ise %32.6 paya sahip oldukları Çizelge 8 de görülmektedir. 29 Çizelge 8. 2011 yılının başlıca bal dışsatımcı ülkeleri (FAO) 2011 Ülke Fiyat Dışsatım 1 Çin 99 988 223 448 2.2 20.3 13.5 2 Arjantin 72 356 201 375 2.8 14.7 12.2 3 Hindistan 28 940 114 352 4.0 5.9 6.9 4 Vietnam 28 032 90 359 3.2 5.7 5.5 5 Meksika 26 888 80 280 3.0 5.5 4.9 6 Brezilya 22 399 76 377 3.4 4.5 4.6 7 Almanya 18 946 70 869 3.7 3.8 4.3 8 İspanya 18 771 63 759 3.4 3.8 3.9 9 Belçika 16 833 63 418 3.8 3.4 3.8 10 Uruguay 15 243 60 678 4.0 3.1 3.7 11 Macaristan 12 421 54 908 4.4 2.5 3.3 12 Romanya 9 899 41 302 4.2 2.0 2.5 13 Ukrayna 9 874 41 300 4.2 2.0 2.5 14 Kanada 9 569 39 446 4.1 1.9 2.4 15 Tayland 8 771 32 622 3.7 1.8 2.0 Toplam 398 930 1 254 493-81.0 75.9 Dünya 492 708 1 652 691 3.4 5

Çizelge 9. 2011 yılının başlıca bal dışalımcı ülkeleri (FAO) Çizelge 10. Türkiye nin 1991-2011 yılları arası dış ticareti (FAO) 7.3.2015 2011 Ülke Fiyat Dışalım 1 ABD 130 495 401 186 3.1 26.2 23.7 2 Almanya 77 361 270 833 3.5 15.6 16.0 3 Japonya 40 584 117 488 2.9 8.2 6.9 4 Birleşik Kral. 35 644 126 380 3.5 7.2 7.5 5 Fransa 27 153 108 401 4.0 5.5 6.4 6 Belçika 21 055 56 684 2.7 4.2 3.4 7 İspanya 20 655 45 955 2.2 4.2 2.7 8 İtalya 15 155 57 942 3.8 3.0 3.4 9 Suudi Arabist. 14 007 52 443 3.7 2.8 3.1 10 Polonya 13 609 38 990 2.9 2.7 2.3 11 Hollanda 11 960 44 475 3.7 2.4 2.6 12 İsviçre 7 434 36 981 5.0 1.5 2.2 13 Avusturya 6 058 25 901 4.3 1.2 1.5 14 Rusya Fed. 5 403 16 219 3.0 1.1 1.0 15 Danimarka 5 190 19 053 3.7 1.0 1.1 Toplam 431 763 1 418 931-86.8 83.9 Dünya 497 202 1 691 083 3.4 Yıl E. TÜRKİYE DE BAL DIŞ TİCARETİ Üretim Tüketim Dışsatım- Dışsatım- Birim Fiyatı Dışalım- Dışalım- Birim Fiyatı 1991 54 655 52 908 2 064 4 974 2.41 317 436 1.38 1992 60 318 57 314 3 307 7 157 2.16 303 279 0.92 1993 59 207 56 799 3 012 5 294 1.76 604 395 0.65 1994 54 908 52 658 2 735 4 912 1.79 485 263 0.54 1995 68 620 66 150 2 934 6 759 2.30 464 315 0.68 1996 62 950 57 808 5 423 11 237 2.07 281 349 1.24 1997 63 319 55 238 8 457 16 026 1.89 376 657 1.75 1998 67 490 62 382 5 570 11 089 1.99 462 862 1.87 1999 67 259 62 243 5 306 9 996 1.88 290 473 1.63 2000 61 091 58 059 3 514 5 889 1.68 482 645 1.34 2001 60 190 56 187 4 328 6 800 1.57 325 466 1.43 2002 74 555 59 658 15 294 30 687 2.00 397 690 1.74 2003 69 540 55 229 14 776 36 421 2.46 465 1196 2.57 2004 73 929 68 423 5 686 16 329 2.87 180 639 3.55 2005 82 336 80 341 2 143 6 564 3.06 148 521 3.52 2006 83 842 81 970 1 916 4 449 2.32 44 126 2.86 2007 73 935 73 591 398 1 293 3.24 54 215 3.98 2009 82 003 81 112 900 4 495 5.0 9 113 12.6 2011 94 245 93 142 1 103 5 206 4.7 0 0 0 F. TÜRKİYE ARICILIĞININ SON YARIM YÜZYILDA GELİŞİMİ Türkiye arıcılığının 1960-2013 yılları arası gelişimi incelendiğinde; koloni sayısı, toplam bal üretimi ve birim alandaki koloni sayısının sürekli arttığı görülmektedir (Çizelge 11). Ne var ki Türkiye, yaklaşık 16.0 kg/koloni bal verimi ile gerilere düşmektedir. Durum irdelendiğinde, diğer nedenler bir yana, km 2 ye düşen koloni sayısının sürekli artmasının da verimliliği etkilediği görülmektedir. Verimlilikte önemli sıçrayış 1980-1990 yılları arasında, hem ilkel kovan sayısının yaklaşık %30 azalması hem de çerçeveli (modern) kovan sayısının yaklaşık 2 katına çıkması sonucu gerçekleşmiştir. 1990 yılından bugüne verimlilikte önemli bir değişim gözlenmezken arı yoğunluğu sürekli bir artış içerisindedir. Bunda özellikle yerel yönetimler ve diğer kaynaklarla arıcı türetilme çabaları çok etkilidir. Yerleşim alanları artarken orman ve çayır-mera alanlarının azalması, pestisit kullanımının ve çevre kirliliğinin artması gibi olumsuz etkiler de Türkiye arıcılığında potansiyel düzeyin yakalanmasını önlemektedir. Türkiye arıcılığının 1960-2013 yılları arası gelişimi (DİE/TÜİK) Çizelge 11 de sunulmuştur. 33 34 Çizelge 11. Türkiye de 1960-2013 yılları arasında koloni sayısı ve bal üretimi değerleri (DİE/TÜİK) Yıllar İlkel kovan sayısı (1000) Modern kovan sayısı (1000) Toplam koloni sayısı (1000) İlkel kovan (%) Bal kg/ km üretimi / km 2 kg/ koloni 2 1960 1 302 195 1 497 87.0 9 690 1.9 6.5 12.6 1970 1 253 567 1 820 68.8 14 889 2.4 8.2 19.3 1980 893 1 332 2 225 40.1 25 170 2.9 11.3 32.7 1990 293 2 989 3 284 9.0 51 286 4.3 15.6 66.6 1995 214 3 701 3 916 5.5 68 620 5.1 17.5 89.2 2000 199 4 067 4 267 4.7 61 091 5.5 14.3 79.4 2005 157 4 433 4 590 3.4 82 336 6.0 17.9 107.0 2010 137 5 466 5 603 2.5 81 115 7.3 14.5 105.4 2011 149 5 862 6 011 2.5 94 245 7.8 15.7 122.5 2012 157 6 191 6 348 2.5 89 162 8.2 14.0 115.9 2013 183 6 458 6 641 2.8 94 694 8.6 14.3 123.0 Kaynaklar DE LA RUA, P; JAFFE, R; DALL OLIO, R; MUNOZ, I; SERRANO, J (2009). Biodiversity, conservation and current threats to European honeybees. Apidologie, 40: 263-284. FAO (2013) Statistical Databases/Agriculture (www.fao.org). DİE (1960-2007) Tarım İstatistikleri Özeti. TÜİK (2014) Tarım istatistikleri 36 6