RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASINDA YENİ BİR YAKLAŞIM VE AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMESİNDE UYGULAMA

1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASINDA YENİ BİR YAKLAŞIM VE AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMESİNDE UYGULAMA Hazırlayan Fatma Kevser KELEŞ Danışman Yrd. Doç. Dr. Ercan ŞENYİĞİT Yüksek Lisans Tezi Ekim 2012 KAYSERİ

2 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASINDA YENİ BİR YAKLAŞIM VE AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMESİNDE UYGULAMA Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan Fatma Kevser KELEŞ Danışman Yrd. Doç. Dr. Ercan ŞENYİĞİT Ekim 2012 KAYSERİ

i

ii

iii

iv TEŞEKKÜR Yüksek Lisans çalışmaların boyunca değerli yardımları ve katkılarıyla beni yönlendiren, bilimsel katkılarıyla beni destekleyen sayın danışmanım Yrd. Doç. Dr. Ercan ŞENYİĞİT e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmamın uygulama bölümü için bana yardımlarını esirgemeyen Serdar Ömer KAYNAK ve Fırat ÖZGÜN e ve anlayışından dolayı amirim Şefik AKKOYUNLU ya teşekkür ederim. Eğitimim süresince zor günlerimde yanımda olan ve her türlü desteğini gösteren çok değerli eşim Ahmet KELEŞ e, destekleriyle her an yanımda olan annem Hatice KÖŞKER e, babam Osman KÖŞKER e, yaşam koçum Yılmaz SÜLLÜ ye ve çok değerli arkadaşım Hatice GİLABURU ya en içten teşekkürlerimi sunarım. Fatma Kevser KELEŞ Kayseri, Ekim 2012

v RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASINDA YENİ BİR YAKLAŞIM VE AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMESİNDE UYGULAMA Fatma Kevser KELEŞ Erciyes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ekim 2012 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ercan ŞENYİĞİT KISA ÖZET İş sağlığı ve güvenliğinde (İSG) risk değerlendirme; işçi, üretim yeri ve üretim güvenliğini sağlamak ve muhtemel kayıpları önlemek amacıyla son zamanlarda ortaya çıkmış bir kavramdır. Yüksek standartlarda sağlık ve güvenliğe ulaşma başarısı, çalışanların karşılaştığı tehlikeleri, kaza olmadan önce ortadan kaldırmaya ya da azaltmaya bağlıdır. Bunun için kullanılabilecek pek çok farklı risk analiz metodu vardır. Ancak, işletmeler yaptıkları işin yapısını, ciddiyetini ve risklerin karşılığını dikkate alarak, risk değerlendirme yaklaşımını kendi ihtiyaçlarına göre düzenlemelidirler. Arama, hazırlık, üretim, nakliyat ve cevher hazırlama evrelerinin her birinde ayrı riskler barındıran madencilik sektörü, bu risklerin önlenememesi neticesinde oldukça fazla iş kazasının meydana geldiği en tehlikeli çalışma kollarından birisidir. Bu çalışmada; iş kazalarını önlemek amacıyla maden sektöründe kullanılmak üzere risk değerlendirmede yeni bir yaklaşım önerilmiştir. Önerilen bu yaklaşımın amacı; risklerin daha sağlıklı analizlerinin yapılması, madencilik faaliyetlerinde beklenen veya olası risklerde öncelik sırasına göre gerekli tedbirlerin alınması, iş kazalarının ve sağlık sorunlarının asgari seviyelere indirilmesini sağlamaktır. Önerilen yaklaşımda; tehlikelerin sınıflandırılması için kullanılan risk matrisi olarak, sık kullanılan yöntemlerden birisi olan L tipi risk değerlendirme karar matrisi kullanılmıştır. Risk değerlendirme formunu oluşturmadan önce işletmenin risk haritası oluşturulup işletme bölümleri belirlenir. Çünkü her bölümdeki tehlike ve riskler farklıdır. Ayrıca güvenlik denetimi yöntemi de kullanılarak tehlikelerin ve risklerin belirlenmesi için veri madenciliği oluşturulmuştur. Yapılan çalışmada; bölümlerin tehlike ve riskleri, bu risklerin mevcut durumu ve alınacak önlemler belirtilmiştir ve açık maden ocağı işletmesinde uygulama yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: İş Sağlığı ve Güvenliği, Risk Değerlendirme, Karar Matrisi, Madencilik

vi A NEW APPROACH TO RISK ASSESSMENT STUDY AND AN APPLICATION IN A MINING COMPANY Fatma Kevser KELEŞ Erciyes University, Graduate School Natural and Applied Sciences M.Sc. Thesis, October 2012 Supervisor: Assist. Prof. Dr. Ercan ŞENYİĞİT ABSTRACT In Risk assessment Occupational Health and Sefaty is a new term arrising these days, to prevent possible losses and ensure safety of production, production era and employee. Success to reach higher safety and health standards depends on elimination/reduction of possible risks before employees may face with. There exist various risk assessment methods to do this. However, companies should organize their own risk assessment approach by evaluating their own business needs, severity and provision for risks. In each steps including exploration, preparation, manufacturing, transportation and ore dressing; mining business has different types of risks which will result with many industrial accidents in case of not prevention. This paper propose a new method for risk assessment to prevent accidents in mining business. Aim of this method is to make more robust risk assessments to evaluations, take necessary actions against anticipated prioritised risks and to minimize health safety problems. In the proposed approach is used to classify defined risks, L risk evaluation matrix as a decision matrix. Before organizing the risk assessment form, company risk map is organized and company departments are determined. Since every division has different risk types. Besides by using safety audit method, data mining generated to define dangers and risks. In this study, the dangers and risks of the departments, status of these risks and preventive actions to be taken are adressed with an implementation on a mining company. Anahtar Kelimeler: Occupational Safe and Healthy, Risk Assessment, Decision Matrix, Mining

vii İÇİNDEKİLER RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASINDA YENİ BİR YAKLAŞIM VE AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMESİNDE UYGULAMA BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK... i YÖNERGEYE UYGUNLUK... ii KABUL ONAY... iii TEŞEKKÜR... iv ÖZET... v ABSTRACT... vi TABLO LİSTESİ... x KISALTMALAR... xii ŞEKİL LİSTESİ... xiv GİRİŞ... 1 1. BÖLÜM GENEL BİLGİLER VE ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 1.1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ... 3 1.1.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Tarafları... 4 1.1.2. Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliği... 5 1.1.3. Dünyada İş Sağlığı ve Güvenliği... 6 1.1.4. İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı... 10 1.1.4.1. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili İlk Yasal Düzenlemeler... 10 1.1.4.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu... 11 1.1.4.3. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Tüzükler ve Yönetmelikler... 23 1.1.4.4. Uluslar Arası Alanda İş Sağlığı Ve Güvenliği... 26 1.1.4.4.1. Uluslararası Çalışma Örgütü... 26

viii 1.1.4.4.2. Dünya Sağlık Örgütü... 26 1.1.4.4.3. Avrupa İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı... 27 1.1.4.4.4. Avrupa Konseyi... 27 1.2. LİTERATÜR ARAŞTIRMASI... 27 2. BÖLÜM YÖNTEM VE MATERYAL 2.1. RİSK VE RİSK DEĞERLENDİRME... 31 2.1.1. Risk Değerlendirmenin Tanımı... 32 2.1.2. Risk Değerlendirmenin Yararları... 38 2.2. MATERYALLER... 39 2.2.1. Risk Değerlendirme Metodolojileri... 39 2.2.1.1. Risk Değerlendirme Metodolojilerine Giriş... 39 2.2.1.2. Risk Haritası... 41 2.2.1.2.1. Makro Ayrıştırma Algoritması... 41 2.2.1.2.2. Mikro Ayrıştırma Algoritması... 42 2.2.1.3. Ön Tehlike Analizi... 42 2.2.1.4. İş Güvenlik Analizi... 45 2.2.1.5. Olursa ne olur?... 49 2.2.1.6. Çeklist Kullanılarak Birincil Risk Analizi... 49 2.2.1.7. Birincil Risk Analizi... 52 2.2.1.8. Risk Değerlendirme Karar Matrisi... 55 2.2.1.8.1. L Tipi Matris... 55 2.2.1.8.2. Çok Değişkenli X Tipi Matris Diyagramı... 58 2.2.1.9. Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi... 63 2.2.1.10. Hata Ağacı Analizi Metodolojisi... 67

ix 2.2.1.11. Olası Hata Türleri ve Etkileri Analizi Metodolojisi... 72 2.2.1.12. Güvenlik Denetimi... 79 2.2.1.13. Olay Ağacı Analizi... 83 2.2.1.14. Neden Sonuç Analizi... 85 2.2.1.15. Kınney Risk Analizi... 87 3. BÖLÜM UYGULAMA 3.1. AÇIK MADEN OCAKLARINDA KULLANILABİLECEK RİSK DEĞERLENDİRME METOTLARI... 89 3.2. RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMASINDA YENİ BİR YAKLAŞIM... 96 3.2.1. Bir İşletmenin Risk Haritasının Oluşturulması... 97 3.2.2. Güvenlik Denetiminin Yapılması... 97 3.2.3. Çeklist Kullanılarak Birincil Risk Analizinin Yapılması... 98 3.2.4. L Tipi Matris Diyagramı Kullanılarak Risk Değerlendirme Formunun Oluşturulması... 99 3.3. YENİ YAKLAŞIMIN AÇIK MADEN OCAĞI İŞLETMECİLİĞİNDE BİR UYGULAMASI... 100 4. BÖLÜM BULGULAR 4.1. UYGULAMANIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 114 5. BÖLÜM TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER... 116 EKLER... 118 KAYNAKLAR... 123 ÖZGEÇMİŞ... 129

x TABLO LİSTESİ Tablo 1.1. Dünyada iş sağlığı ve güvenliği durumu... 9 Tablo 1.2. İş sağlığı ve güvenliği kanunu ve idari para cezaları... 13 Tablo 2.1. Ön tehlike analizi risk değerlendirme seçim diyagramı... 44 Tablo 2.2. Ön tehlike analizi risk değerlendirme formu... 45 Tablo 2.3.Bir iş (görev) yapılırken tehlikenin gerçekleşme ihtimali... 47 Tablo 2.4. Bir İş (Görev) yapılırken karşılaşılacak tehlikenin şiddeti... 47 Tablo 2.5. Risk değerlendirme seçim diyagramı... 47 Tablo 2.6. İş güvenlik analizi risk değerlendirme formu... 48 Tablo 2.7. What If? metodolojisi temelli teknolojik risk değerlendirmesi... 49 Tablo 2.8. Birincil risk değerlendirme çeklist... 51 Tablo 2.9. Çeklist kullanılarak birincil risk analizi temelli risk değerlendirmesi formu 52 Tablo 2.10. Riskin şiddeti ile etkisi arasındaki ilişki... 53 Tablo 2.11. Birincil risk değerlendirme formu... 55 Tablo 2.12. Bir olayın gerçekleşme ihtimali... 56 Tablo 2.13. Bir olayın gerçekleştiği takdirde şiddeti... 56 Tablo 2.14. Risk skor (derecelendirme) matrisi ( L tipi matris )... 56 Tablo 2.15. Sonucun kabul edilebilirlik değerleri... 57 Tablo 2.16. L tipi matris risk değerlendirme formu... 58 Tablo 2.17. Bir olayın gerçekleşme ihtimali... 59 Tablo 2.18. Seçilen bölümde ya da yapılan görev üzerindeki kontroller... 59 Tablo 2.19. Bir olayın gerçekleştiği takdirde şiddeti... 60 Tablo 2.20. Önceki kazaların sonucu... 61 Tablo 2.21. X tipi risk derecelendirme matrisi... 62 Tablo 2.22. X tipi risk derecelendirme tablosu... 63

xi Tablo 2.23. HAZOP metodolojisi uygulamasında kullanılan anahtar kelimeler... 64 Tablo 2.24. Örnek bir tehlike ve işletilebilme çalışma formu... 66 Tablo 2.25. Tehlike ve işletilebilme çalışması risk değerlendirme formu... 67 Tablo 2.26. Semboller... 72 Tablo 2.27. Risk öncelik sayısı değerlendirme tablosu... 75 Tablo 2.28. Zararın oluşma olasılığı... 75 Tablo 2.29. Zararın şiddeti... 76 Tablo 2.30. Fark edilebilirlik... 77 Tablo 2.31. Olası hata türleri ve etkileri analizi risk değerlendirme formu... 78 Tablo 2.32. Kaza tespit raporu... 80 Tablo 2.33. Kazaya ramak kala bildirim formu... 81 Tablo 2.34. İş durdurma bildirim formu... 82 Tablo 2.35. Semboller-2... 85 Tablo 2.36. Olasılık, frekans ve şiddet... 87 Tablo 2.37. Risk değerlendirme sonucu... 88 Tablo 3.1. Örnek kaza tespit raporu... 106 Tablo 3.2. Örnek kazaya ramak kala formu... 107 Tablo 3.3. Örnek iş durdurma bildirim formu... 108 Tablo 3.4. Örnek tehlike ve risk kontrol listesi... 19 Tablo 3.5. Örnek birincil risk analizi temelli risk değerlendirme formu... 110 Tablo 3.6. Olasılık tablosu... 111 Tablo 3.7. Şiddet tablosu... 111 Tablo 3.8. Risk matrisi... 112 Tablo 3.9. Öncelik dereceleri tablosu... 112 Tablo 3.10. Öncelik derecesine göre yapılması planlanan faaliyetler... 113 Tablo 4.1. 2011-2012 Yılları gerçekleşen iş kazalarının sınıflandırılması... 115

xii KISALTMALAR İSG SGK WHO ILO GSYİH TÜİK AB ABD M.Ö. TBMM OSH BM AHP TKİ SLİ KSO KAO KOO GPS MSHA TS OHSAS PUKO NASA : İş Sağlığı ve Güvenliği : Sosyal Güvenlik Kurumu : World Health Organization : International Labour Organization : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Türkiye İstatistik Kurumu : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Milattan Önce : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Occupational Safety and Health : Birleşmiş Milletler : Analitik Hiyerarşi Prosesi : Türkiye Kömür İşletmeleri : Seyitömer Linyitleri İşletmesi : Kaza Sıklık Oranı : Kaza Ağırlık Oranı : Kaza Olabilirlik Oranı : Global Positioning System : Mine Safety and Health Administration : Türk Standartları : Occupational Health Safety Standard : Planla-Uygula-Kontrol Et- Önlem Al : National Aeronautics and Space Administration

xiii FMEA HAZOP PHA JSA PRA FTA HTEA ETA RDS HAA TKY MIL-STD RÖS O A S CE EN : Failure Mode and Effects Analysis : Hazard and Operability : Preliminary Hazard Analysis : Job Safety Analysis : Preliminary Risk Analysis : Fault Tree Analysis : Hata Türü ve Etkileri Analizi : Event Tree Analysis : Risk Derecelendirme Skoru : Hata Ağacı Analizi : Toplam Kalite Yönetimi : Military Standard : Risk Öncelik Sırası : Olasılık : Ağırlık : Saptama : Conformité Europenée : European

xiv ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1.1. İş Sağlığı ve güvenliği ile ilgili taraflar... 4 Şekil 2.1. Risk ve tehlike analizi... 33 Şekil 2.2. Beş adımda risk değerlendirmesi döngüsü... 35 Şekil 2.3. Ön tehlike analizi metodolojisi aşamaları... 43 Şekil 2.4. İş güvenliği analizi aşamaları... 46 Şekil 2.5. Birincil risk analizi frekans çizelgesi... 54 Şekil 2.6. X tipi matris risk değerlendirme matrisi değişkenleri... 61 Şekil 2.7 HAZOP çalışması akım şeması... 65 Şekil 2.8. Hata ağacı analizi aşamaları... 69 Şekil 2.9.. Hata ağacı analizi akış diyagramı... 70 Şekil 2.10. Hata ağacı oluşturma aşamaları... 71 Şekil 2.11. Olası hata türleri ve etkileri analizi süreci... 74 Şekil 2.12. Olay ağacı genel durum... 83 Şekil 2.13. Bernoulli modeli... 84 Şekil 2.14. Tipik bir neden sonuç temelli risk metodolojisi akış diyagramı... 86 Şekil 3.1. Yeni yaklaşımın şekilsel açıklaması... 100 Şekil 3.2. Tehlike durumlarına göre risk bölümleri... 101 Şekil 3.3. Kullanılacak kişisel koruyucu donanımlar... 104 Şekil 4.1. 2011-2012 Yıllarında gerçekleşen iş kazalarının istatistiği... 105

1 GİRİŞ Ülkemizde iş kazaları ve meslek hastalıklarının önüne geçebilmek adına her geçen gün iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarına verilen önem artmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusunda yapılan çalışmaların temel taşını risk değerlendirme oluşturmaktadır. Gelişen ve genişleyen teknoloji içinde çalışan, üretken insanların her gün karşılaştıkları konu iş kazalarıdır. Bunlardan korunmak ve kaçınmak, ancak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği tedbirlerinin, kurallarının bilinmesi ve uygulanması ile mümkündür. Yasal yükümlülük açısından bakıldığında; 30.06.2012 tarihli 28339 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun 10. Maddesinin (1) bendinde İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmakla yükümlüdür. ibaresi yer almaktadır. Ülkemizde, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerine göre, her yedi dakikada bir iş kazası olmakta, her 10,8 saatte bir çalışan hayatını kaybetmekte ve her 5,5 saatte ise; bir işçi sürekli iş göremez şekilde sakat kalmaktadır. En yüksek iş kazası oranı ise; toplam işyeri sayısının %98 ini oluşturan ve 50 den daha az işçi çalıştırılması nedeniyle İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu oluşturma, işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işyeri hemşiresi veya sağlık memuru bulundurma gibi zorunlulukların bulunmadığı, küçük işletmelerde görülmektedir. Ancak Türkiye de kayıt dışı çalışmanın yaygınlığı, meslek hastalıkları hastanelerinin ve kayıtların yetersizliğinden dolayı gerçek sayıların bu sayılardan çok daha yüksek olduğu tahmin edilmektedir. Risk değerlendirme çalışması, işletmelerin çalışma koşulları ve iş adımlarından dolayı oluşabilecek iş kazalarının ve meslek hastalıklarının tespiti için ihtiyaç duyulan önemli bir uygulamadır. İşçilerin sağlığı ve iş güvenliği için mevcut tehlikelerin tespit edilmesi, tehlikelerin giderilmesi ve güvenli bir çalışma ortamının sağlanabilmesi için risk değerlendirme gerekli olan bir çalışmadır.

2 Risk değerlendirme çalışması için çok farklı yöntemler bulunmaktadır. Her yöntem her işletmenin risk analizi için uygun olmayabilir. Amaç, işletmeye en uygun risk değerlendirme metodunun tespit edilip uygulanmasıdır. Tehlikelerin ve risklerin analizi için daha iyi nasıl yapabilirim sorusuyla yola çıkılmalı ve riskleri en gerçekçi tespit eden yöntemler ile risk değerlendirme çalışması yapılmalıdır. Bu çalışma, madencilik sektöründe açık maden ocağı işletmeciliği yöntemiyle çalışan firmalarda risk değerlendirmesi çalışmasının verimli ve riskleri minimize edecek şekilde yapılması düşüncesiyle gerçekleştirilmiştir. Ancak literatüre bakıldığında sektör bazlı risk değerlendirme çalışmalarının eksik olduğu tespit edilmiştir. İş sağlığı ve güvenliğinin tanımı yapılarak ülkemizde ve dünyada iş sağlığı ve güvenliğinin ne konumda olduğu anlatılmıştır. Bu konu ile ilgili mevzuattan bahsedilmiş olup, ülkemizde yasal yükümlülüklerin neler olduğu üzerinde durulmuştur. Risk değerlendirme için kullanılan metotlar ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Tez çalışması olarak, anlatılan bu çalışmalara farklılık getirmek amacıyla açık maden ocağı yöntemiyle çalışan firmaların kullanabileceği risk değerlendirme metotlarının tespiti için tüm metotlar değerlendirilmiştir. Değerlendirmenin sonucunda kullanılabileceği öngörülen risk değerlendirme metotları bir arada kullanılarak bir entegre bir çalışma sunulmuştur. Bu da çalışmamızda yeni bir yaklaşım olarak adlandırılmıştır. Bu yeni yaklaşım, örnek bir açık maden ocağı işletmesinde uygulamalı olarak anlatılmıştır. Yapılan çalışma yoruma ve geliştirilmeye açık bir çalışmadır. Açık maden ocağında kullanılabilecek risk değerlendirme metotlarına bu çalışmada sezgisel yollarla karar verilmiş olup, çok kriterli karar verme teknikleri uygulanarak da karar verilebilir. Ayrıca çalışmada anlatılan yeni yaklaşımın başka sektörlerde de kullanılabilirliği üzerinde çalışmalar yapılabilir.

3 1. BÖLÜM GENEL BİLGİLER VE ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 1.1. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İnsanlığın başlangıcıyla başlayan üretim süreci boyunca üretim teknik ve biçimlerinde değişmeler olmuştur. Taşın ve toprağın işlenmesi, madencilik tekniklerinin geliştirilmesi, ateşin bulunması, giderek buhar gücünden yararlanma olanakları, iş aletlerinin ve üretim araçlarının gelişiminde önemli etkiler yaratmıştır. Çalışma yaşamındaki gelişmelerin yarattığı sorunların çözümü için yapılan çalışmalar işçi sağlığı ve iş güvenliğinin gelişiminde de temel unsurlar olmuştur. Bu nedenle yapılan iş ile güvenlik ve sağlık arasında ilişki kurmanın tarihçesi eski çağlara dayanmaktadır. (1) Gelişen ve genişleyen teknoloji içinde çalışan, üretken insanların her gün karşılaştıkları konu iş kazalarıdır. Bunlardan korunmak ve kaçınmak, ancak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği tedbirlerinin, kurallarının bilinmesi ve uygulanması ile mümkündür. (2) İş Güvenliği; İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardan işyerlerinde işin yürütülmesi ile ilgili olarak oluşan özel tehlikelerden ve sağlığa zarar verebilecek şartlardan korunmak için yapılan metotlu çalışmalardır. Genel anlamda iş güvenliği kavramı çalışanların, işletmenin ve üretimin her türlü tehlike ve zararlardan korunmasını içerir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ile Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) iş sağlığı ve güvenliğini; Tüm mesleklerde işçilerin bedensel, ruhsal, sosyal iyilik durumlarını en üst düzeye ulaştırmak, bu düzeyde sürdürmek, işçilerin çalışma koşulları yüzünden sağlıklarının bozulmasını önlemek, işçileri çalıştırmaları sırasında sağlığa aykırı etmenlerden oluşan tehlikelerden korumak, işçileri fizyolojik ve psikolojik durumlarına

4 en uygun mesleksel ortamlara yerleştirmek ve bu durumları sürdürmek, özet olarak işin insana ve her insanın kendi işine uyumunu sağlamak olarak tanımlanmıştır. İş sağlığı ve İş güvenliği kavramının temeli insandır. O halde bu sistemdeki tüm kurallar insana ve insanın icat ettiği makineleşmeye dayanmaktadır. İş kanununa göre her işveren işyerinde işçilerin sağlığını ve güvenliğini sağlamak için gerekli olanı yapmak ve bu husustaki şartları araçları noksansız bulundurmakla yükümlüdür.(3) 1.1.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Tarafları İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili taraflar Şekil 1.1 de verilmiştir. İŞVEREN Sivil Toplum Örgütleri Üniversiteler DEVLET İŞÇİ Sendikalar Toplum Şekil 1.1. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili taraflar (4) Taraflar içerisinde birebir etkileşim içinde bulunan İşveren, Devlet ve İşçi nin tanımı aşağıda yapılmıştır. 30.06.2012 tarihli 28339 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 6331 sayılı İş sağlığı ve güvenliği Kanunu nun 3. Maddesinde; (1) bendinin a maddesi; Bakanlık: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığını (Devlet) (1) bendinin b maddesi; Çalışan: Kendi özel kanunlarındaki statülerine bakılmaksızın kamu veya özel işyerlerinde istihdam edilen gerçek kişiyi (İşçi) (1) bendinin ğ maddesi; İşveren: Çalışan istihdam eden gerçek veya tüzel kişi yahut tüzel kişiliği olmayan kurum ve kuruluşları (İşveren) tanımlamaktadır.

5 1.1.2. Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliği Türkiye de İSG nin tarihi gelişimine bakacak olursak, çok fazla yazılı kaynağa ulaşmak mümkün olmamaktadır. Ulaşılabilen az sayıdaki kaynağın büyük bir kısmı yangın konusu üzerine alınan önlemlerden bahsetmektedir. Bunlardan bir tanesi 12 Mart 1579 tarihinde Sultan 3. Murat ın fermanıdır. O fermanda Sultan 3. Murat yangının tehlikesine şu şekilde değinmektedir. İstanbul ahalisinden herkes evinin damına kadar ulaşacak bir merdiven bulunduracaktır. Yine herkes evinde bir büyük fıçı dolusu su bulunduracaktır. Bir yerde yangın çıktığı gibi, oradan kimse kaçmayacaktır. Herkes adamları ve komşuları ile, yeniçeriler ve sair halk yetişinceye kadar yangın söndürmeye çalışacaklardır. Her iki üç ayda bir, bilhassa yangın tehlikesine fazla maruz bulunan yerler teftiş edilecektir. Evlerinde merdivenleri ve su dolu fıçıları bulunmayanlar tutulup subaşına teslim edilecektir, ve cezaya çarptırılacaktır. Bu fermandan da anlaşılacağı üzere 16. yüzyıldan itibaren İSG nin bir kolu olan yangın tehlikesinin farkına varılmış ve yangından korunma ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Ülkemiz, 2003 yılından bu yana İSG alanında önemli değişimlerin ve gelişmelerin yaşandığı bir süreçten geçmektedir. Bu dönemde, AB nin iş sağlığı ve güvenliği konusundaki kapsamlı mevzuatının uyumlaştırılması, bu mevzuatın getirdiği risk değerlendirmesine dayalı önleyici yaklaşım ve sürekli iyileşme anlayışının çalışma hayatına yerleştirilmesi için önemli çalışmalar yapılmıştır. (5) İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda Türkiye nin imzaladığı uluslar arası sözleşmelerde ve Anayasa da hükümler vardır. Anayasa nın 50. maddesine göre kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. Anayasa nın 56. maddesine göre ise herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Ülkemizde işçi sağlığı ve iş güvenliğine ilişkin yasa, tüzük ve yönetmelikler yerli yerine oturmuş değildir. Bundan dolayı sık sık yasa değişiklikleri, yönetmelik iptalleri, yeni yayınlanan yönetmelikler olabilmektedir. Ülkemizde, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerine göre, her yedi dakikada bir iş kazası olmakta, her 10,8 saatte bir çalışan hayatını kaybetmekte ve her 5,5 saatte ise; bir işçi sürekli iş göremez şekilde sakat kalmaktadır. En yüksek iş kazası oranı ise;

6 toplam işyeri sayısının %98 ini oluşturan ve 50 den daha az işçi çalıştırılması nedeniyle İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu oluşturma, işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işyeri hemşiresi veya sağlık memuru bulundurma gibi zorunlulukların bulunmadığı, küçük işletmelerde görülmektedir. Ancak Türkiye de kayıt dışı çalışmanın yaygınlığı, meslek hastalıkları hastanelerinin ve kayıtların yetersizliğinden dolayı gerçek sayıların bu sayılardan çok daha yüksek olduğu tahmin edilmektedir. (6) ILO verilerine göre gelişmekte olan ülkelerin iş kazası ve meslek hastalıkları sonucu meydana gelen ekonomik kayıplarının GSYİH lerinin yaklaşık %4 ü kadar olduğu tahmin edilmektedir. Bu doğrultuda ülkemizde TÜİK den alınan 2007 yılı GSYİH rakamlarına göre iş kazası ve meslek hastalıklarının toplam maliyeti yılda yaklaşık 35 Milyar TL dir. (7) Ortaya çıkan bu maddi tablo ve diğer yandan ölüm ve yaralanmaların getirdiği sosyal sıkıntılar iş sağlığı ve güvenliğinde tam kontrolü sağlayacak sistematik bir yaklaşım zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Gerek AB direktifleri ve gerekse ülkemiz mevzuatında ortak özellik olan yeni yaklaşım mantığı ile artık çalışma ortamındaki risklerin, risk değerlendirme yöntemleri ile belirlenmesi, önlemlerinin alınması, bu sayede risklerin kontrol altında tutulmasının sağlanması gerekmektedir. (5) 1.1.3. Dünyada İş Sağlığı ve Güvenliği Bilimsel anlamda iş sağlığı ve iş güvenliğinin ilk ortaya çıkışı, sanayi devriminin başlangıç yıllarına dayanmaktadır. Sanayi devriminden önce de tarım sektöründe çalışan işçilerin varlığı bilinmektedir. Ancak gerçek anlamda iş sağlığı ve iş güvenliği kavramının sanayi devriminden sonra doğduğunu söylemek mümkündür. (8) İş sağlığı ve iş güvenliği alanının değişik aşamalardan geçerek günümüzdeki bilimsel anlamını kazanması çok uzun tarihsel süreç içinde olmuştur. Birçok uzmanlık alanından bilim insanlarının katkıları sonucunda, günümüzde bir bilim dalı haline gelen iş sağlığı ve iş güvenliği, üretim sürecindeki ve toplum yaşamındaki değişimlere bağlı olarak gelişim göstermiştir. İnsanlığın doğa ile savaşmasıyla başlayan ve değişik aşamalardan geçen çalışma yaşamındaki gelişmeler, iş sağlığı ve iş güvenliği sorunlarının da gündeme gelmesine yol açmıştır. Üretim araçlarında ve üretim yöntemlerindeki değişim ve dönüşümler sonucunda çalışanların sağlık ve güvenlik sorunları da çoğalmış ve giderek önem kazanmaya başlamıştır. Tarih boyunca çalışma yaşamındaki gelişmeler, iş sağlığı ve iş güvenliği konusundaki gelişmelere de kaynaklık etmiştir. (9)

7 Çalışanların, işyeri ortamındaki fiziksel ve kimyasal etmenlerin zararlarına, üretim araç ve gereçlerinin tehlikelerine, kullanılan ham ve yardımcı maddelerin çeşitli zararlı etkilerine maruz kalmaları işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunlarının temelini oluşturmaktadır. (3) İnsanlık tarihinin başlangıcından itibaren insanlar, kendi sağlıklarını ve yaşamlarını tehlikeye sokan işlerde çalışmışlar, günün koşullarına göre gerekli korunma önlemlerini arama çabası içinde olmuşlardır. (10) Çalışanların sağlığıyla yapılan iş arasındaki ilişkilerin araştırılmasına ilk önce Yunanlı düşünür Heredot tarafından başlandığı ileri sürülmektedir. Heredot işçilerin sağlıklı olması, dolayısıyla verimli çalışabilmeleri için kendilerine yeterli besin verilmesi üzerinde durmuştur. Aynı çağlarda Eflatun ve Aristotales in de iş kazalarına ilişkin açıklamalar yaptıkları bilinmektedir. Çalışanların yaptıkları işten zarar görebilecekleri düşüncesi Hipokrat tarafından ileri sürülmüş, 16. Yüzyılda Agricole ve Parucelous Orta Avrupa da Maden işletmelerinde çalışan işçilerin hastalıklarıyla toz arasında ilişki bulunduğunu fark etmişler ve bazı korunma önlemleri önermişlerdir. Ancak, bilimsel esaslara dayanılarak, işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunun ele alınması, İtalya da 17 nci yüzyılda Bernardino Ramazzini tarafından gerçekleştirilmiştir. Bernardino Ramazzini, kendi tecrübe ve bulgularına dayanarak bir de meslek hastalıkları kitabı yazmış (De Monbis Artificum Diatriba) ve işçi sağlığının kurucusu olarak tarihe geçmiştir. (11) İtalya da ortaya çıkan konunun hızlanarak gelişmesi İngiltere de devam etmiştir. 17. ve 18. Yüzyıllarda İngiltere de gerçekleşen sanayi devrimi önemli sağlık ve iş güvenliği sorunlarını da beraberinde getirmiştir. 19. Yüzyıl başlarında, çalışma koşullarının devlet müdahalesiyle düzenlenmesi gereği, açıkça ortaya çıkmış ve yasal düzenlemeler yapılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri nde iş kazalarının önlenmesi amacına yönelik ilk yasal düzenleme Massachusetts Eyaletinde yapılmıştır. 1867 yılında denetim sistemi yasallaşmış, 1877 yılında çıkarılan bir yasayla asansör ve kaldırma makinelerinin, halat ve kayışların, dişli ve transmisyonların korunmasına ilişkin düzenlemeler yapılmıştır. (11) İşçilerin korunması konusunda ortak hareket edilmesi gereği zamanla daha çok hissedilmiş, uluslar arası örgütlerin kurulması yoluna gidilmiştir. Birinci Dünya

8 Savaşının başlaması iş hukukuna ilişkin ulusal ve uluslar arası çalışma ve düzenlemeleri engellemiştir. Savaş sonrasında imzalanan Versay Barış Antlaşması ile 1919 da Uluslar arası Çalışma Örgütü (ILO) kurularak işçi sorunlarına uluslar arası düzeyde çözüm olanağı sağlanmıştır. İkinci Dünya Savaşından sonra uluslar arası işbirliği daha da gelişmiş, iş hukukuna ilişkin sözleşme ve tavsiye kararlarının oluşmasında ILO etkili olmuş ve 1946 yılında birleşmiş Milletler ile imzaladığı antlaşma sonucu bir uzmanlık kuruluşu durumuna gelmiştir. Uluslararası Çalışma Örgütü ve Dünya Sağlık Örgütü ile işbirliği yapan birçok kuruluş, işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden önemli çalışmalar gerçekleştirmişlerdir. Uluslar arası Çalışma Örgütünün kimyasal maddeler için saptadığı işyerlerinde maruz kalma değerleri ve işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili alınan kararlar ve oluşturulan uluslararası sözleşmeler bu konudaki sorunların çözümüne katkılar sağlamıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü ile Dünya Sağlık Örgütü nün katkılarıyla, olumsuz çalışma koşullarının düzeltilmesi amacı ile yasal düzenlemeler ve bilimsel çalışmalar yapılarak iş güvenliği mevzuatı oluşturulmaya çalışılmıştır. 19. yüzyıl ortalarında işçi işveren ilişkilerine müdahale etme zorunluluğu, görüldüğü gibi bugünkü teknik ve günün şartlarına uygun olarak değişen ve gelişen iş mevzuatının oluşmasına yol açmıştır. İşçiler kendi lehlerine gelişen, devlet tarafından cezai yaptırımlarla korunan, bir iş sağlığı ve iş güvenliği hakkı kazanmışlardır. İş sağlığı ve güvenliği taşıdığı önem nedeni ile birçok ülkede zamanla anayasa ile güvence altına alınmıştır. (12) Tablo 1.1 de görüleceği üzere ülkelerin sosyal ve ekonomik gelişmişlik düzeyleri iş kazalarının sayısı ile ters orantılıdır. Araştırmalar iş kazalarının başlıca 3 sebepten kaynaklandığını işaret etmektedir. Bunlar; Yüzde 81 insan hatası, Yüzde 17 işyeri ortamı koşulları veya mekanik hatalar ve yüzde 2 öngörülemeyen nedenler olarak gösterilebilir. Görüldüğü gibi iş kazalarının yüzde 98 oranında önlenebilir olması, İş Sağlığı ve Güvenliği konusunda yeterli ve etkin önlemler alındığı takdirde azaltılabileceği gerçeğini ortaya koymaktadır. (14) Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından yapılan istatistiklere göre günümüzde her üç dakikada bir, dünyanın herhangi bir yerinde bir işçi, işinde yaralanma veya hastalanma sonucu hayatını kaybetmekte ve her geçen saniyede en az üç kişi yaralanmaktadır. (15)

9 Tablo 1.1. Dünyada iş sağlığı ve güvenliği durumu (13) Bölge Gelişmiş Pazar Ekonomileri Eski Sosyalist Ekonomiler Ekonomik olarak Aktif Nüfus Toplam İşgücü Ölümle Sonuçlanan Kazalar (ILO Tahmini) Ölümle Sonuçlanan Kazaların Aktif Nüfusa Oranı(%) 3 Günlük İş Kaybı ile Sonuçlanan Kazalar (Tahmini) 3 Günlük İş Kaybı ile Sonuçlanan Kazaların Aktif Nüfusa Oranı(%) 419.732.002 394.72.947 15.879 0,004 12.118.393 3 183.089.714 161.762.008 17.416 0,010 13.291.068 7 Hindistan 443.860.000 402.510.000 40.133 0,009 30.627.865 7 Çin 740.703.800 733.705.100 90.295 0,012 68.909.715 9 Adalar ve Diğer Asya Sahra Güneyi Afrika Güney Amerika ve Karayipler 415.527.598 344.569.424 76.886 0,019 58.676.113 1 279.680.390 19.347.698 53.29 0,019 40.670.012 5 219.083.179 192.033.807 39.372 0,018 30.046.941 14 Orta Doğu Haili 135.220.721 76.443.255 17.977 0,013 13.719.565 10 Dünya 2.836.897.404 2.325.092.239 351.250 0,012 268.059.672 9 9

10 1.1.4. İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı 1.1.4.1. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili İlk Yasal Düzenlemeler Endüstrileşmedeki hızlı gelişmenin ve işyerlerinde yeterli önlemlerin alınmamasıyla artan iş kazaları ve meslek hastalıkları, iş sağlığı ve güvenliği açısından önemli boyutlara ulaşmış durumdadır. Üretim süreçlerinin daha verimli hale gelmesi ve yeni yatırımların oluşması çalışanların sağlıklı ortamlarda çalışma hakkını da beraberinde getirmelidir. İş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesi için teknolojik imkanlardan yararlanılması kadar, bu imkanları kullanmaya zorlayacak yasal düzenlemelerin de yapılması gereklidir. (16) Teknolojinin gelişim evresine baktığımızda 1765 te James WATT ın yeni bir enerji kaynağı olan buhar makinesini bulması, 1789 daki Fransız devrimi ve ardından gelen sanayi devrimi, teknolojik ve toplumsal açıdan değişimin kilometre taşları olmuşlardır. (17) İş Sağlığı ve Güvenliğine ilişkin uygulamaların tarih içerisindeki gelişimine bakıldığında, M.Ö. 460-370 yıllarında Hipokrat ın kurşunun zararlı etkilerini ortaya koyduğu çalışması ilk yazılı kaynaklara göre İSG alanında yapılmış ilk çalışma olarak kabul edilir. Buna ek olarak daha yaygın kabul gören diğer bir çalışma ise 17. Yüzyılda İtalyan Bernardino Ramazzini nin iş ve hastalık arasındaki ilişki üzerine yaptığı bilimsel çalışmalardır. İş sağlığı kavramının babası kabul edilen Bernardino Ramazzini, çalışanların ayrıntılı geçmiş çalışma tecrübeleri üzerinde durmuş ve hastalara mesleğinin sorulması gerektiğini gündeme getirmiştir. (17) Sanayi devrimi ile birlikte, üretimde teknolojik imkanların değiştiği ve geliştiği, makineleşmenin artarak büyüdüğü, toplumun sosyo ekonomik yapısının dönüşüme uğradığı bu süreç içerisinde insan sağlığını ve güvenliğini korumaya yönelik yapılan uygulamalar ve alınan önlemler, İSG alanındaki çalışmaların asıl başlangıcı olarak nitelendirilmektedir. (18) Sanayi devriminin ilk yıllarında İngiliz Robert OWEN ın kendi fabrikasında çalışan işçiler için tıbbi bakım imkanı sağlaması iş sağlığı ve güvenliği konularında ilk gelişmeler olarak kabul görmektedir. (19) Sanayi devriminin doğduğu ülke olan İngiltere de İSG konusunda devletin ilk ciddi müdahalesi fabrikalardaki çalışma sürelerini 58 saat / hafta ile sınırlayan, eğitim zorunluluğu getiren, çırakların sağlık ve psikolojik bakımdan korunmalarını sağlayan

11 1802 tarihli Health and Morals of Apprentices Act dir. Daha sonra 1833 te çıkarılan kanunla en küçük çalışma yaşı 10 a indirilmiş ve işe giriş muayenesi zorunluluğu getirilmiştir. 1847 de çıkarılan bir kanunla da işyeri denetimi ve iş müfettişliği yapısı oluşturulmuştur. Bu düzenlemeler, İngiltere nin de sınırlarını aşarak Avrupa ve Kuzey Amerika ya da örnek teşkil etmesi bakımından ayrı bir öneme sahiptir. Almanya da 1849, İsviçre de 1840, Fransa da 1841 ve Amerika Birleşik Devletleri nde (ABD) 1977 yılında İSG ile ilgili kanunlar çıkarılmıştır. (17) Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çok sayıda mevzuat bulunmaktadır. Ancak yakın tarihe kadar bu konuda sorunların çözümüne yönelik hükümlerin tek bir kanunda toparlanmamıştır. Günümüzde iş sağlığı ve güvenliği konusunu içeren maddelerin bulunduğu kanunlar şunlardır; 1593 sayılı Hıfzısıhha Kanunu, 2821 sayılı Sendikalar Kanunu, 2822 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu, 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu, 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu, 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu, 3194 sayılı İmar Kanunu, 4958 sayılı Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu dur. Bu kanunlara ilave olarak 30.06.2012 tarihinde yayımlanan resmi gazeteye kadar iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çalışmalarda rehber olarak görülen kanun, 4857 sayılı İş Kanunu dur. Bu kanunun 5. Bölümü İş sağlığı ve güvenliğine dair yükümlülükleri içermekteydi, bu bölümde ilgili maddeler yeni çıkan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. Fakat yıllardır böyle önemli bir konunun yükümlülüklerini doğrudan içeren bir kanunun olmaması, çalışma hayatında pek çok sıkıntı çıkarmıştır. 30.06.2012 tarihinde yayımlanan 28339 sayılı Resmi gazetede, 20.06.2012 Kabul Tarihli 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu çıkarılmıştır. 1.1.4.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu İş Sağlığı ve güvenliği Yasası (Kanun No:6331), TBMM tarafından 20 Haziran 2012 tarihinde kabulünden sonra, 30 Haziran 2012 tarih ve 28339 sayılı Resmi Gazete de ilan edilerek kısmen yürürlüğe girdi. Yasanın çıkışı, çok uzun süren bir çalışma sonrası gerçekleşti. Bu yasanın ilgili maddelerinde belirtilen yükümlülükler gerçekleşmediği takdirde uygulanacak olan idari para cezaları ve kanunun ilgili maddesi Tablo 1.2 de sunulmuştur. Bakanlığın, İş Yasası nın bir bölümü olarak ele alınmış olan iş sağlığı ve güvenliği konularını, tek başına bir yasada ele almak istemesi ilk kez 1993 yılında gündeme geldi. O tarihte, bilim insanları, sendika temsilcileri, meslek odalarının temsilcilerinin katıldığı geniş bir grup, bir taslak oluşturmak üzere çalışmıştı. Ve günümüzde çıkan yasanın

12 taslağı 7 Nisan 1995 tarihinde uzlaşılarak ilgililere sunulmuştur. Daha sonra iktidar değişiklikleri ile bu konu gündemden düştü. 2000 yılında, Devlet Planlama Teşkilatı, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı hazırlık çalışmaları sırasında, İşgücü Piyasası (Çalışma Hayatı) Özel İhtisas Komisyonu çerçevesinde çalışma grupları kurdu. Bunlardan bir tanesi de İş Sağlığı ve Güvenliği başlığını taşıyordu. Bu çalışma grubunun hazırladığı rapor, tüm sosyal eşlerin (partner, taraf) katıldığı uzun toplantılardan sonra benimsendi. İş sağlığı ve güvenliğinde varılmak istenen amaçlar 6 başlık altında toplanmıştı: Kurumsallaşma ve Örgütlenme Denetim Mevzuat Meslek Standartları Eğitim Araştırma. (20) Dünyanın birçok ülkesinde üzerinde önemle durulan iş sağlığı ve güvenliği konusunda ülkemizdeki ilk ciddi gelişmeler 2003 yılında 4857 sayılı İş Kanunu ve bunu takiben çeşitli yönetmeliklerin çıkmasıyla gerçekleşmiştir. Bu yasa ve ilgili yönetmelikleri ile, çalışma hayatında işçi-işveren ilişkilerini düzenleyen ve 30 yılı aşkın süredir yürürlükte olup artık güncelliğini bir hayli yitirmiş olan 1475 sayılı yasanın güncelleştirilmesi amaçlanmıştır. (21) 1971 tarihli 1475 sayılı İş Kanunu nun yerini alan, 2003 yılında 10.06.2003 tarih ve 25134 sayılı resmi gazetede 4857 sayılı İş Kanunu nun yayınlanarak yürürlüğe girmesi ile birlikte İSG de AB nin yeni yaklaşım direktifleri ile uyumlu bir yasal sürece girilmiştir ve yeni yaklaşımlar ifadesi terminolojimize girmiştir. 4857 sayılı İş Kanunu nun 77-89. Maddeleri ulusal programdaki iş sağlığı ve güvenliği konusunun yasal zeminini hazırlamış ve sonrasında AB direktifleri mevzuatımıza yönetmeliklerle aktarılmıştır. Ulusal programda yer alan 28 adet AB İSG direktifi 21 adet İSG yönetmeliği olarak uyumlaştırılmıştır. (7) İş bu kanunun 1. Maddesinde belirtildiği üzere bu kanunun amacı; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir.

13 Tablo 1.2. İş sağlığı ve güvenliği kanunu ve idari para cezaları Kanunun üzerinde durulması gereken maddeleri İdari Para Cezası İşverenin Genel Yükümlülüğü MADDE 4 (1) İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. b) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri MADDE 6 (1) Mesleki risklerin önlenmesi ve bu risklerden korunulmasına yönelik çalışmaları da kapsayacak, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulması için işveren; a) Çalışanları arasından iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirir. Çalışanları arasında belirlenen niteliklere sahip personel bulunmaması hâlinde, bu hizmetin tamamını veya bir kısmını ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak yerine getirebilir. Ancak belirlenen niteliklere ve gerekli belgeye sahip olması hâlinde, tehlike sınıfı ve çalışan sayısı dikkate alınarak, bu hizmetin yerine getirilmesini kendisi üstlenebilir. Bu maddenin yerine getirilmeyen her bir bendi için 2000 TL idari para cezası uygulanır. 6. Maddenin 1. fıkrası gereğince belirlenen nitelikte iş güvenliği uzmanı veya işyeri hekimi görevlendirmeyen işverene görevlendirmediği her bir kişi için 5000 Türk Lirası, aykırılığın devam ettiği her ay için aynı miktar, diğer sağlık personeli görevlendirmeyen işverene 2500 Türk Lirası, aykırılığın devam ettiği her ay için aynı miktar idari para cezası uygulanır. 6. Maddenin; b) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşların görevlerini yerine getirmeleri amacıyla araç, gereç, mekân ve zaman gibi gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılar. c) İşyerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerini yürütenler arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlar. 6. maddenin 1. fıkrasının (b), (c) ve (d) bentlerinde belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene her bir ihlal için ayrı ayrı 1500 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 13

14 Tablo 1.2. Devamı d) Çalışanların sağlık ve güvenliğini etkilediği bilinen veya etkilemesi muhtemel konular hakkında; görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşları, başka işyerlerinden çalışmak üzere kendi işyerine gelen çalışanları ve bunların işverenlerini bilgilendirir. 6. Maddenin; ç) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşlar tarafından iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuata uygun olan ve yazılı olarak bildirilen tedbirleri yerine getirir. İş yeri hekimleri ve iş güvenliği uzmanları MADDE 8 (1) İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanlarının hak ve yetkileri, görevlerini yerine getirmeleri nedeniyle kısıtlanamaz. Bu kişiler, görevlerini mesleğin gerektirdiği etik ilkeler ve mesleki bağımsızlık içerisinde yürütür. (6) Belirlenen çalışma süresi nedeniyle işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının tam süreli görevlendirilmesi gereken durumlarda; işveren, işyeri sağlık ve güvenlik birimi kurar. Bu durumda, çalışanların tabi olduğu kanun hükümleri saklı kalmak kaydıyla, 22/5/2003 tarihli ve 4857 sayılı İş Kanununa göre belirlenen haftalık çalışma süresi dikkate alınır. Risk Değerlendirmesi, kontrol, ölçüm ve araştırma MADDE 10 (1) İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapmak veya yaptırmakla yükümlüdür. Risk değerlendirmesi yapılırken aşağıdaki hususlar dikkate alınır: a) Belirli risklerden etkilenecek çalışanların durumu. b) Kullanılacak iş ekipmanı ile kimyasal madde ve müstahzarların seçimi. c) İşyerinin tertip ve düzeni. ç) Genç, yaşlı, engelli, gebe veya emziren çalışanlar gibi özel politika gerektiren gruplar ile kadın çalışanların durumu. 10. Maddenin; (4) İşveren, iş sağlığı ve güvenliği yönünden çalışma ortamına ve çalışanların bu ortamda maruz kaldığı risklerin belirlenmesine yönelik gerekli kontrol, ölçüm, inceleme ve araştırmaların yapılmasını sağlar. 6. maddenin 1. fıkrasının (ç) bendine aykırı hareket eden işverene yerine getirilmeyen her bir tedbir için ayrı ayrı 1000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 8. maddesinin (1) fıkrası ve (6) fıkrasına aykırı hareket eden işverene her bir ihlal için ayrı ayrı 1500 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 10. maddenin (1) fıkrasına göre risk değerlendirmesi yapmayan veya yaptırmayan işverene 3000 Türk Lirası, aykırılığın devam ettiği her ay için 4500 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 10. maddenin (4) fıkrasında belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene 1500 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 14

15 Tablo 1.2. Devamı Acil Durum Planları, Yangınla Mücadele ve İlk Yardım MADDE 11 (1) İşveren; a) Çalışma ortamı, kullanılan maddeler, iş ekipmanı ile çevre şartlarını dikkate alarak meydana gelebilecek acil durumları önceden değerlendirerek, çalışanları ve çalışma çevresini etkilemesi mümkün ve muhtemel acil durumları belirler ve bunların olumsuz etkilerini önleyici ve sınırlandırıcı tedbirleri alır. b) Acil durumların olumsuz etkilerinden korunmak üzere gerekli ölçüm ve değerlendirmeleri yapar, acil durum planlarını hazırlar. c) Acil durumlarla mücadele için işyerinin büyüklüğü ve taşıdığı özel tehlikeler, yapılan işin niteliği, çalışan sayısı ile işyerinde bulunan diğer kişileri dikkate alarak; önleme, koruma, tahliye, yangınla mücadele, ilk yardım ve benzeri konularda uygun donanıma sahip ve bu konularda eğitimli yeterli sayıda kişiyi görevlendirir, araç ve gereçleri sağlayarak eğitim ve tatbikatları yaptırır ve ekiplerin her zaman hazır bulunmalarını sağlar. ç) Özellikle ilk yardım, acil tıbbi müdahale, kurtarma ve yangınla mücadele konularında, işyeri dışındaki kuruluşlarla irtibatı sağlayacak gerekli düzenlemeleri yapar. Tahliye MADDE 12 (1) Ciddi, yakın ve önlenemeyen tehlikenin meydana gelmesi durumunda işveren; a) Çalışanların işi bırakarak derhal çalışma yerlerinden ayrılıp güvenli bir yere gidebilmeleri için, önceden gerekli düzenlemeleri yapar ve çalışanlara gerekli talimatları verir. b) Durumun devam etmesi hâlinde, zorunluluk olmadıkça, gerekli donanıma sahip ve özel olarak görevlendirilenler dışındaki çalışanlardan işlerine devam etmelerini isteyemez. (2) İşveren, çalışanların kendileri veya diğer kişilerin güvenliği için ciddi ve yakın bir tehlike ile karşılaştıkları ve amirine hemen haber veremedikleri durumlarda; istenmeyen sonuçların önlenmesi için, bilgileri ve mevcut teknik donanımları çerçevesinde müdahale edebilmelerine imkân sağlar. Böyle bir durumda çalışanlar, ihmal veya dikkatsiz davranışları olmadıkça yaptıkları müdahaleden dolayı sorumlu tutulamaz. 11 ve 12. maddelerin hükümlerine aykırı hareket eden işverene, uyulmayan her bir yükümlülük için 1000 Türk Lirası, aykırılığın devam ettiği her ay için aynı miktar idari para cezası uygulanır. 15

16 Tablo 1.2. Devamı İş Kazası ve Meslek Hastalıklarının Kayıt ve Bildirimi MADDE 14 (1) İşveren; a) Bütün iş kazalarının ve meslek hastalıklarının kaydını tutar, gerekli incelemeleri yaparak bunlar ile ilgili raporları düzenler. b) İşyerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı halde işyeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan veya çalışan, işyeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olan olayları inceleyerek bunlar ile ilgili raporları düzenler. 14. Maddenin; (2) İşveren, aşağıdaki hallerde belirtilen sürede Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirimde bulunur: a) İş kazalarını kazadan sonraki üç iş günü içinde. b) Sağlık hizmeti sunucuları veya işyeri hekimi tarafından kendisine bildirilen meslek hastalıklarını, öğrendiği tarihten itibaren üç iş günü içinde. 14. Maddenin; (4) Sağlık hizmeti sunucuları kendilerine intikal eden iş kazalarını, yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucuları ise meslek hastalığı tanısı koydukları vakaları en geç on gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumuna bildirir. Sağlık Gözetimi MADDE 15 (1) İşveren; a) Çalışanların işyerinde maruz kalacakları sağlık ve güvenlik risklerini dikkate alarak sağlık gözetimine tabi tutulmalarını sağlar. b) Aşağıdaki hallerde çalışanların sağlık muayenelerinin yapılmasını sağlamak zorundadır: 1) İşe girişlerinde. 2) İş değişikliğinde. 14. maddenin (1) fıkrasında belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene her bir yükümlülük için ayrı ayrı 1500 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 14. maddenin (2) fıkrasında belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene 2000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 14. maddenin (4) fıkrasında belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen sağlık hizmeti sunucuları veya yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularına 2000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 15. maddenin (1) ve (2) fıkralarında belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene, sağlık gözetimine tabi tutulmayan veya sağlık raporu alınmayan her çalışan için 1000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 16

17 Tablo 1.2. Devamı 3) İş kazası, meslek hastalığı veya sağlık nedeniyle tekrarlanan işten uzaklaşmalarından sonra işe dönüşlerinde talep etmeleri hâlinde. 4) İşin devamı süresince, çalışanın ve işin niteliği ile işyerinin tehlike sınıfına göre Bakanlıkça belirlenen düzenli aralıklarla. (2) Tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde çalışacaklar, yapacakları işe uygun olduklarını belirten sağlık raporu olmadan işe başlatılamaz. Çalışanların bilgilendirilmesi MADDE 16 (1) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve sürdürülebilmesi amacıyla işveren, çalışanları ve çalışan temsilcilerini işyerinin özelliklerini de dikkate alarak aşağıdaki konularda bilgilendirir: a) İşyerinde karşılaşılabilecek sağlık ve güvenlik riskleri, koruyucu ve önleyici tedbirler. b) Kendileri ile ilgili yasal hak ve sorumluluklar. c) İlk yardım, olağan dışı durumlar, afetler ve yangınla mücadele ve tahliye işleri konusunda görevlendirilen kişiler. (2) İşveren; a) 12. maddede belirtilen ciddi ve yakın tehlikeye maruz kalan veya kalma riski olan bütün çalışanları, tehlikeler ile bunlardan doğan risklere karşı alınmış ve alınacak tedbirler hakkında derhal bilgilendirir. b) Başka işyerlerinden çalışmak üzere kendi işyerine gelen çalışanların birinci fıkrada belirtilen bilgileri almalarını sağlamak üzere, söz konusu çalışanların işverenlerine gerekli bilgileri verir. c) Risk değerlendirmesi, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili koruyucu ve önleyici tedbirler, ölçüm, analiz, teknik kontrol, kayıtlar, raporlar ve teftişten elde edilen bilgilere, destek elemanları ile çalışan temsilcilerin ulaşmasını sağlar. Çalışanların eğitimi MADDE 17 (1) İşveren, çalışanların iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerini almasını sağlar. Bu eğitim özellikle; işe başlamadan önce, çalışma yeri veya iş değişikliğinde, iş ekipmanının değişmesi hâlinde veya yeni teknoloji uygulanması hâlinde verilir. Eğitimler, değişen ve ortaya çıkan yeni risklere uygun olarak yenilenir, gerektiğinde ve düzenli aralıklarla tekrarlanır. 16. maddede belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene, bilgilendirilmeyen her bir çalışan için 1000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 17

18 Tablo 1.2. Devamı (2) Çalışan temsilcileri özel olarak eğitilir. (3) Mesleki eğitim alma zorunluluğu bulunan tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işlerde, yapacağı işle ilgili mesleki eğitim aldığını belgeleyemeyenler çalıştırılamaz. (4) İş kazası geçiren veya meslek hastalığına yakalanan çalışana işe başlamadan önce, söz konusu kazanın veya meslek hastalığının sebepleri, korunma yolları ve güvenli çalışma yöntemleri ile ilgili ilave eğitim verilir. Ayrıca, herhangi bir sebeple altı aydan fazla süreyle işten uzak kalanlara, tekrar işe başlatılmadan önce bilgi yenileme eğitimi verilir. (5) Tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinde; yapılacak işlerde karşılaşılacak sağlık ve güvenlik riskleri ile ilgili yeterli bilgi ve talimatları içeren eğitimin alındığına dair belge olmaksızın, başka işyerlerinden çalışmak üzere gelen çalışanlar işe başlatılamaz. (6) Geçici iş ilişkisi kurulan işveren, iş sağlığı ve güvenliği risklerine karşı çalışana gerekli eğitimin verilmesini sağlar. (7) Bu madde kapsamında verilecek eğitimin maliyeti çalışanlara yansıtılamaz. Eğitimlerde geçen süre çalışma süresinden sayılır. Eğitim sürelerinin haftalık çalışma süresinin üzerinde olması halinde, bu süreler fazla sürelerle çalışma veya fazla çalışma olarak değerlendirilir. Çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması MADDE 18 (1) İşveren, görüş alma ve katılımın sağlanması konusunda, çalışanlara veya iki ve daha fazla çalışan temsilcisinin bulunduğu işyerlerinde varsa işyeri yetkili sendika temsilcilerine yoksa çalışan temsilcilerine aşağıdaki imkânları sağlar: a) İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda görüşlerinin alınması, teklif getirme hakkının tanınması ve bu konulardaki görüşmelerde yer alma ve katılımlarının sağlanması. b) Yeni teknolojilerin uygulanması, seçilecek iş ekipmanı, çalışma ortamı ve şartlarının çalışanların sağlık ve güvenliğine etkisi konularında görüşlerinin alınması. (2) İşveren, destek elemanları ile çalışan temsilcilerinin aşağıdaki konularda önceden görüşlerinin alınmasını sağlar: a) İşyerinden görevlendirilecek veya işyeri dışından hizmet alınacak işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı ve diğer personel ile ilk yardım, yangınla mücadele ve tahliye işleri için kişilerin görevlendirilmesi. 17. maddenin (1) ile (7) fıkralarında belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene her bir çalışan için 1000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 18. maddede belirtilen yükümlülükleri yerine getirmeyen işverene, her bir aykırılık için ayrı ayrı 1000 Türk Lirası idari para cezası uygulanır. 18