KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA

KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA - DÜNYA NIN KEŞFİ: COĞRAFİ KEŞİŞER - Önemli Keşişer - BÖLGELER VE ÜLKELER ARASI ETKİLEŞİMDE TEKNOLOJİNİN ROLÜ - İletişim Tarihi - Teknolojinin Önemi - DÜNYA YI BİRBİRİNE BAĞLAYAN AĞLAR: ULAŞIM - Deniz Yolu - Demir Yolu - Kara Yolu - Hava Yolu BÖLÜM 10

Potrekiz / Lizbon - Tajo Nehri kıyısında yer alan Keşişer Anıtı (The Monument to the Discoveries) Magellan Boğazı nı keşfeden Ferdinand Magellan ve Avrupa dan çıkıp Hindistan a giden ilk kişi olan Vasco de Gama gibi kaşişerin anısına inşa edilmiş.

DÜNYA NIN KEŞFİ: COĞRAFİ KEŞİŞER İPEK YOLU Tarihin en eski ve büyük ticaret yollarından biri olan İpek Yolu, Çin den Avrupa ya kadar uzanan bir güzergâha sahiptir. Harita üzerinde doğubatı arasında adeta bir kuşak gibi görünen bu yol, tarihte büyük savaş ve rekabetlerin yaşandığı bir coğrafyayı kat etmektedir. Bu nedenle İpek Yolu üzerinde birçok askeri ve siyasi olaylar olmuş, bu durum da ticaret ve ekonomiyi doğrudan etkilemiştir. Çin i Orta Asya dan batıya bağlayan tarihi kervan yoluna İpek Yolu ismini ilk veren Alman Coğrafyacı Von Richtofen dir. Bilgi Köşesi Yoğun bir şekilde ipek, porselen, kâğıt, baharat ve değerli taşların taşınmasının yanı sıra kıtalar arasındaki kültür alışverişine de olanak sağlayan binlerce kilometre uzunluğundaki bu ticaret ve kervan yolu zaman içinde İpek Yolu olarak adlandırılmıştır. İpek Yolu, yüzyıllar boyunca geniş bir alanda yer kaplamış olan ve bir çok devlet tarafından kontrol altına alınmaya çalışılan bir ticaret yolu olmuştur. Bu yolu ele geçiren devletler, ekonomik açıdan büyük kazançlara sahip olmuş, böylece gücüne güç katabilmişler, birbirleriyle kültür alışverişinde de bulunmuşlardır. İpek Yolu na sahip olabilme arzusu, bazı devletleri birbirine düşürmeye kadar varmıştır. İpek Yolu, Çin ve Roma uygarlıkları arasındaki mal ve düşünce alışverişinin yapılmasında da etkili olmuştur. İpek Yolu nun Doğu Akdeniz kısmında gemiye yüklenen ticari mallar, Akdeniz üzerinden batıya gönderilirdi; böylece ticaret yapmak kolaylaşmış olurdu. 6.400 kilometre uzunluğunda bir kervan yolu olan İpek Yolu, Çin in Xi an kentinden başlar. Kuzeybatı yönüne doğru Çin Seddi ni takip eder, Taklamakan Çölü nün yanından geçerek, Pamir Dağları nı aşar ve böylece Afganistan ı geçtikten sonra Doğu Akdeniz e ulaşır. İpek Yolu burada iki kola ayrılır; I.yol: güneyde İran topraklarından geçerek, Suriye ve Anadolu üzerinden geçerek Akdeniz kıyılarına ulaşır. II yol: kuzeyde Hazar Denizi nin kuzeyinden, Karadeniz in kuzey bölgelerine ulaşır. İpek Yolu nun çok uzun olması, kervanların soyguna uğraması ve gereğinden fazla krallıkların bulunması sonucu, kervanlardan krallığın topraklarından geçilmesine karşılık bir miktar para alınması, bir çok kişinin bu yolun birkaç yüz kilometresinden fazlasını kullanmamasına sebep oluyordu. 14. yüzyıla kadar önemini korumaya devam eden İpek Yolu, Yeni Çağ da yapılan coğrafi keşişer sonucu ve Ümit Burnu nun keşfi ile eski canlılığını korumakta zorlanmaya başlamıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda ipeğin Avrupa da üretilmeye başlamasıyla eski önemini kaybetmeye yüz tutmuş, denizcilik faaliyetlerinin de başlamasıyla İpek Yolu kervanları ortadan kalkmaya başlamış, Uzak Doğu ürünleri ilgi çekiciliğini yitirmeye başlamıştır. 19. yüzyıldan itibaren İpek Yolu tamamen kullanılmaz olmuştur. Bazı İpek Yolu Ülkeleri ve Şehirleri Türkiye: İstanbul, Bursa, İznik, Beypazarı, Antakya, Konya, Adana, Ayas (Yumurtalık),Tarsus, İskenderun, Samandağ, Antakya, Gaziantep, Kahramanmaraş, Kayseri, Sivas, Erzincan, Erzurum, Trabzon. Suriye: Şam, Halep, Lazkiye. Irak: Ramâdî, Fellûce, Ebu Gureyb, Bağdat, Musul, Bakuba, Doğu Akdeniz Kıyı Şeridi: Beyrut, Trablusşam, Akka, Hayfa, Sayda, İskenderiye. İran: Kirmanşah, Hemedan, Rey, Tahran, Tebriz, Şiraz, İsfahan, Herat, Hecatompylos, Sebzevar, Nişabur, Yezd. Türkmenistan: Merv, Köhne Ürgenç. Özbekistan: Buhara, Semerkand, Taşkent, Şehrisabz. Kazakistan: Türkistan. Çin: Urumçi, Kaşgar, Aksu, Kuça, Korla, Jiaohe, Loulan, Turfan, Gaochang, Hami, Hotan, Minfeng, Niya, Dunhuang, Miran, Anxi, Yumen, Zhangye, Wuwei, Lanzhou, Xi an. Afganistan: Herat, Bamyan, Kâbil. Pakistan: Peşaver, Taksila, Multan, Debal. Hindistan: Ahmedabad, Bombay, Kalküta. Kuzey Kore: Pyongyang. 390 390

Avusturya Venedik İtalya Tunus Akdeniz Libya Nijer Çad Nijerya Kongo Cumh. Karadeniz Kızıldeniz İtil Yenikent Hazar Denizi Antakya Lazkiye Suriye Irak Şam Bağdat Rey Nişapur İsfehan İran İskenderiye Kahire Basra Mısır Şiraz Suudi Hürmüz Arabistan Sudan Ukrayna İstanbul Türkiye Rostov Trabzon Etiyopya Kenya Tiflis Yemen Somali Umman Kazakistan Turfan Moğolistan Hive Özbekistan Andican Gobi Çölü Kuça Semerkent Tun-huang Kırgızistan Türkmenistan Taklamakan Çölü Merv Umman Denizi Belh Afganistan Pakistan Sumnat Yarkent Bombay Goa İpek Yolu Baharat Yolu Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ İpek ve Baharat Yolu Haritası Kaliküt Tibet Hindistan Hotan Kalküta Bangladeş Körfezi HİNT OKYANUSU Burma Çer-çen Laos Tayland Çin Vietnam Kamboçya Xi an Ju-nan Pekin Çen-liu Lu-çiang Bilgi Köşesi Güney Çin Denizi Endonezya BAHARAT YOLU Bu yola Buhur Yolu da denir. Coğrafi keşişerden önce, Hindistan la Akdeniz limanları arasında taşımada yararlanılan bir diğer ticaret yoludur. Baharat günümüzden binlerce yıl önce Doğu ülkelerinde kullanılıyordu. Orta Çağ Avrupa sında soyluların sofralarına da girince çok önemli bir ticaret ürünü haline geldi, ama pahalı olması nedeniyle ancak varlıklı kimseler satın alabiliyordu. Dolayısıyla Hindistan da ve Güney Arabistan da bulunan baharat (karabiber, zencefil, tarçın vb.) ile Doğu Asya ülkelerinden sağlanan inci, mercan, fildişi, elmas gibi değerli süs eşyası Avrupa da çok aranıyordu. Bunlar iki yoldan Akdeniz limanlarına götürülüyordu. Birincisi, Hindistan dan gemilerle İran Körfezi ne gönderiliyor, oradan da kervanlarla Anadolu ve Suriye limanlarına taşınıyordu. Baharat Yolu Bağdat tan itibaren İpek Yolu ile birleşerek devam etmektedir. İstanbul, bu malların en çok bulunduğu şehirdi. İkinci yol ise, yine gemilerle Hint Okyanusu ve Kızıldeniz den Süveyş e getiriliyor, oradan kervanlarla Akdeniz limanlarına yollanıyordu. Bu iki yola, Baharat yolu denilmekte idi. İtalyan gemicileri de Akdeniz limanlarından aldıkları bu malları İtalyan limanlarına (özellikle de Venedik ve Cenova şehrine) götürüyorlardı; oradan da türlü araçlarla Avrupa ülkelerine dağıtılıyordu. Ayrıca, Arabistan kıyılarına getirilen veya Arabistan da çıkan bu çeşit mallar, kervanlarla Yemen ve Mekke üzerinden karayolu ile Akdeniz limanlarına taşınıyordu. Baharat ticareti uzun yıllar Venedikliler in kontrolündeydi. Avrupalılar 15. yüzyılın sonlarında Venedik in egemenliğini sonlandırmak amacıyla, baharat üreten ülkelere doğrudan ulaşmanın yollarını aradılar. Sonunda Vasco da Gama 1498 de Ümit Burnu nu dolaşarak Hindistan deniz yolunu keşfetti. Kristof Kolomb, Batı Hint Adaları na, Macellan Güney Amerika yı dolaşarak Doğu Hint Adaları na vardı. Böylece baharat üreten ülkelere yeni yollar açıldı. Bunun sonucunda baharat ticaretinde Venedik tekeli kırılırken, tarihsel Baharat Yolu da önemini kaybetti. 391 391

COĞRAFİ KEŞİFLER 15. ve 16. yüzyıllardaki felsefi gelişmeler, bilim alanında da bazı buluş ve icatları beraberinde getirmiştir. Özellikle, bu dönemlerde coğrafya bilgilerinin artması, gemicilik deneyiminin çoğalması ve sağlam gemilerin yapılması, pusulanın geliştirilmesi gibi olumlu gelişmeler Avrupalıları yeni yerler ve yeni ticaret yolları keşfetme yolunda cesaretlendirir. Yeni ticaret yollarının bulunması amacıyla başlatılan bu arayışlar, yeni okyanusların ve kıtaların bulunmasıyla sonuçlanan faaliyetler coğrafi keşişeri ifade eder. Çağlar boyunca yeni ve değişik yerler bulmak amacıyla heyecanlı ve tehlikeli yolculuklara çıkan insanlar bu maceralara türlü nedenlerle atılmışlardır. Zengin olmak, ticaret yapmak, ün kazanmak, serüven tutkusu, belirli dinsel inançları yaymak ya da ülkelerine yeni topraklar kazan- Bilgi Köşesi dırmak istemişlerdir. Bu gezgin tüccârların en ünlüsü Marko Polo dur. Venedikli gezgin Marko Polo nun, Uzak Doğu ülkelerinin zenginliğinden söz ederek Avrupa da büyük merak uyandırması keşişerin en önemli nedeni olmuştur. O dönemde insanlar bilmedikleri yörelerde korkunç köpek başlı ya da başsız insanların, yüzlerini güneşten saklayan, tek gözlü ve tek ayaklı garip yaratıkların olduğuna inanıyorlardı. O dönemde gemiciler kıyıdan uzaklaşmayı ve uzun yolculuklara çıkmayı kolay kolay göze alamıyorlardı. Dünya nın düz olduğu inancı ve gemilerin ufuk çizgisini geçince boşluğa düşeceği inancı yaygındı. Önceleri dini ve bilimsel amaçlarla başlayan dünyaya yayılma hareketleri 15. yüzyılın ikinci yarısında açık bir şekilde ekonomik amaçlara yönelmiştir. Yeniçağ Avrupa sında ticaretin gelişmesi, paranın esası olan değerli madenlere ihtiyacı arttırmıştır. Avrupalılar, değerli madenlere ulaşabilmek için Asya ve Amerika ya seferler düzenlemişlerdir. Keşiflerin Nedenleri Avrupalıların pusuladaki sapma açısını hesaplaması, gemicilik ve coğrafya bilgilerinin artması Avrupalıların, doğu ülkelerinin zenginliklerine ulaşabilmek amacıyla yeni ticaret yolları aramaları İstanbul un fethinden sonra Türklerin, doğu ticaret yollarına hâkim olmaları ve Avrupalıların açık denizlere çıkma ihtiyacı hissetmeleri Avrupa da değerli madenlerin az bulunmasından dolayı kralların (İspanyol-Portekiz) gemicileri desteklemesi Avrupalıların, Hıristiyanlık dinini yaymak istemeleri Avrupalıların dünyayı tanımak istemeleri Avrupalıların, Haçlı Seferleri ile birlikte Doğu dan kağıt, matbaa gibi yeni icatları Avrupa ya taşıması Kralların güçlerini arttırmak istemesi Avrupa nüfusunun artması ve yeni yerleşim yerlerine ihtiyaç olması Doğudan Avrupa ya gelen malların pahalıya mâl olması Cesur ve maceracı gemicilerin yetişmesi 392 392

Keşiflerin Sonuçları Eski ticaret yolları değişti. Akdeniz, doğu batı ticaretindeki önemini kaybetti. Baharat ve İpek Yolları önemini kaybetti. Bu durum Atlas Okyanusu limanlarının önem kazanmasına neden olmuştur. Avrupalılar, yeni keşfedilen yerlerde sömürge imparatorlukları kurdular. Bu durum, keşfedilen ülkelerden Avrupa ya altın ve gümüş başta olmak üzere bol miktarda ham madde götürülmesine neden olmuştur. Bu gelişmeler Avrupa nın zenginleşmesini, hayat standartlarının yükselmesini ve Rönesans hareketlerinin gerçekleştirilmesini sağlamıştır. Ticaretle uğraşan burjuva sınıfı zenginleşmiş ve Avrupa ürünleri yeni pazarlar bulmuştur. Böylece daha sonraki yıllarda gerçekleşecek olan Sanayi Devrimi ne ortam hazırlanmıştır. Keşfedilen yerlere Avrupa dan göçler olmuş, bu durum Avrupa kültür ve medeniyetinin yayılmasını sağlamıştır. Bilgi Köşesi Hıristiyanlık, yeni ülkelere yayılmıştır. Ancak bazı bilimsel gerçeklerin ortaya çıkması sonucunda Hıristiyanların dini inançları zayışamış, kiliseye güven sarsılmıştır. Dünya nın bazı yerleri, Avrupalılar tarafından tanınmış, yeni kültürler, canlılar ve ırklar ortaya çıkmıştır. Sosyal Sonuçları Özgürlük, eşitlik, adalet, demokrasi, ulusçuluk düşünceleri imparatorlukları yıktı ve yerine ulus esaslarına dayalı devletler kuruldu. Derebeylik rejimi tarihe karıştı. Yerini devletler aldı. Zenginleşen burjuva sınıfı bilim ve sanat hareketlerinde öncü oldu. Reform ve Rönesans hareketleri Avrupa nın yargılarını değiştirdi. Bu dönemde Avrupa da ölümsüz eserler ortaya çıktı. Giderek bilimde ilerlemeyi ortaya çıkardı. Bilim ve teknikteki ilerlemeler Sanayi Devrimi ni başlattı. Köle ticareti yaygınlaştı. Siyasi Sonuçları Yeni ülkelerin keşfedilmesi ile sömürgecilik gelişti. Baharat ve İpek Yolları önemini kaybetti. Akdeniz deki limanlar eski canlılığını yitirdi. Doğudan yeni keşfedilen yerlerden Avrupa ya bol miktarda altın, gümüş gibi değerli eşyalar geldi. Avrupa zenginleşti. Soylular nüfuzlarını kaybetti. Türk ve İslam alemi ekonomik olarak olumsuz etkilendi. Dini Sonuçları Bilimsel Sonuçları Hristiyanlık yeni keşfedilen yerlere yayıldı. Yeni kıtalar, ırklar, hayvanlar, bitkiler tanındı. Dünya nın düz olduğunu söyleyen din adamlarına güven sarsıldı. İnsanlarda araştırma ve yeni şeyler öğrenme merakı uyandı. 393 393

Grönland KUZEY AMERİKA TİCARET YOLLARI VE KEŞİFLER ASYA AVRUPA K Küba Meksika Bilgi Köşesi İspanyollar Karayip Denizi Peru D B Hindistan AFRİKA G Filipinler Sumatra GÜNEY AMERİKA Madagaskar Java Portekizliler AVUSTRALYA Hollandalılar Ümit Burnu Fransızlar İngilizler Macellan Boğazı Yeni Zellanda Çizim: Kadir DOĞRUSÖZ Bartelmi Diaz (1487-1488) Vasco da Gama (1497-1499) Kristof Kolomb (1492-1493) Macellan ve Del Kano (1519-1522) Keşif Çağı nın ilk büyük yolcularını 15. yüzyıl başlarında Portekizliler yaptı.1415 te (Fas ın kuzeyindeki) Septe limanının ve limandaki gemilerin yönetimi Denizci Henrique olarak bilinen Portekizli Prens Henrique e verildi. Henrique bu gemileri Afrika nın batı kıyılarını keşfetmek için kullandı. Portekiz in daha sonraki kralları Afrika nın güney ucundan, yani Ümit Burnu ndan dolaşarak yapılan yolculuklara para yatırdılar. Böylece Hindistan, Çin, Endonezya, Filipin Adaları yani Baharat Adaları ticaret yolları açılmış oldu. Bu bağlantılar sonucunda Portekiz, bölgedeki ticaretin denetimini elinde tutarak çok güçlü ve zengin duruma geldi. Kristof Kolomb İspanya Kralı nın verdiği 3 gemi ile sürekli batıya giderse Hindistan a varacağı düşüncesi ile yola 1492 de yola çıktı. 2 ay sonra Amerika nın batısındaki Bahama Adaları na ulaştığında buranın Hindistan ın batısı olduğunu sandı ve ölümüne kadar yeni bir kıta keşfetmiş olduğunu anlayamadı.1507 yılında Amerigo Vespucci buranın yeni bir kıta olduğunu farketti. Yeni kıtaya kendi adını verdi ve böylece Amerika keşfedilmiş oldu. Avustralya ya ayak basan ilk Avrupalı, Dirk Hartog adında bir Hollandalı ydı.1616 da Avustralya nın batı kıyısına çıkmıştı. Ancak James Cook, daha sonra da Matthew Şinders, Avustralya ya gidene kadar bu kocaman kara parçasının boyutları konusunda kesin bir bilgi yoktu.1788 de ilk gelenler Botany Körfezi ne yerleştiler. Bu insanlar Sidney in batısına geçmek için Mavi Dağlar ı aşmanın bir yolunu bulamadıklarından yıllarca kıyıya hapsolup kaldılar. Uzak Doğu Kaşifi (1254-1324) Ümit Burnu nun Keşfi (1487) Amerika nın Keşfi (1492) Hint Deniz Yolunun Keşfi (1497) Dünya nın Çevresinin Dolaşılması (1521) Po r t e Venedikli gezgin İspanyol denizci Kristof Portekizli denizci Vasko kizli denizci Macellan Portekizli denizci Marko Polo, Çin e ve Kolomb Amerika yı keşfetti, dö Gama, Ümit Burnu ndan Amerika nın güneyine ulaştı. Bartelmi Diaz Portekiz den yola Asya nın çeşitli yerlerine yaptığı çıkıp Batı Afrika yı takip ederek Fakat buranın yeni bir kıta olduğunu dolaşarak Hindistan ın batı Kendi adını verdiği boğazı aşarak gezilerde gördüğü yerleri ve Afrika nın güney ucuna ulaştı. anlayan İtalyan denizci Amerigo kıyılarına ulaştı. Bu durum yeni Büyük Okyanus a geçti. Filipin edindiği izlenimleri anlatarak, Fırtınalar Burnu adı verilen bu yeni Vespucci olmuştur. Bu nedenle yeni bulunan Hint deniz ticaret yolunun Adaları nda yerli halkla yaptığı savaşta Avrupa nın Uzakdoğu bulunan kıtaya Amerika ismi Portekizlilerin kontrolüne öldü. İkinci Kaptan Del Kano Ümit yol denizcilerin ümidini kırmamak uygarlıklarını tanımasını verilmiştir. geçmesine neden olmuştur. Burnu nu dolaşarak için daha sonra Ümit Burnu sağlamıştır. İspanya ya döndü. olarak değiştirildi. 394 394

BÖLGELER VE ÜLKELER ARASI ETKİLEŞİMDE TEKNOLOJİNİN ROLÜ İLETİŞİM TARİHİ İnsanın en temel ihtiyaçlarından birinin iletişim olduğu bilinir. İnsan toplumsal bir varlıktır ve iletişim de ilk insandan günümüze kadar her zaman var olmuştur. Kişinin kendisini ifade etmesi, çevresi ile bağlantı kurması, yaşadığı kültürü tanıması, kültürünü gelecek kuşaklara ve diğer kültürlere aktarabilmesi iletişimle mümkündür. Başka bir deyişle, iletişim, insan için yaşamsal öneme sahip kavramlardan biridir. İnsanlar yaşam koşullarını kolaylaştırmak için çeşitli icatlar yapmışlar, yenilikler geliştirmişler, bunlardan yararlanmayı bilmişlerdir. Her türlü gelişim, Bilgi Köşesi değişimi de birlikte getirmiş ancak iletişimin temel amacı değişmemiştir. Öte yandan iletişimin şekli değişim göstermiştir. İletişim araçları icat edilmiş, çoğalmış, çeşitlenmiş ve gelişmiştir. Dolayısıyla, iletişimin şeklinde de değişiklikler meydana gelmiştir. İnsan sayısı her geçen gün artarken, iletişim araçlarının sayıları da, iletişim araçlarına sahiplik oranları da artmış, kullanımları kolaylaşmış, iletişimin miktarı artmıştır. İlk insandan günümüze, iletişimin hızı da artmıştır. Yaygınlaşan iletişim araçlarının ve iletişim servislerinin bedelleri de ilk çıktıkları güne oranla azalma göstermiştir. İletişim miktarının artması, ucuzlaması insan yaşamının kolaylaşmasına yardımcı olurken, toplumsal hayatın değişmesine yol açmıştır. İletişim tarihi, insanlık kadar eskilere dayansa da iletişim araçları görece daha yeni sayılabilir. 01 02 İletişim olgusunun temelinde paylaşma ihtiyacının giderilmesi isteği bulunur. İlk Çağ insanlarının mağara duvarlarına yaptığı çizimler, kazımalar, boyamalar, resimler günümüze kadar ulaşmıştır. 03 04 İletişim, tarihsel süreç içerisinde yazının bulunmasıyla önemli bir boyut kazanmıştır. Yazı MÖ 4000-3000 yılları arasında Sümerler tarafından bulunmuştur. Sümerlerin yazısını (çivi yazısı), Mısırlıların bulduğu hiyeroglif yazı ile Çinlilerin bulduğu yazılar takip etmiştir. Bu alfabelerin hepsi sembollerden ibarettir. İletişim alanında buluşların en önemlilerinden biri kuşkusuz Johannes Gutenberg in 1438 de bulduğu matbaadır. Matbanın bulunması basılı metinlerin çoğaltılması ve bir çok insana ulaştırılması demektir. Matbanın sayesinde insanlar bilgilenmişlerdir. Haber verme, yönlendirme, etkileme gibi kavramlar matbanın bulunmasıyla daha etkin duruma gelmiştir. Beraberinde gazeteciliğin gelişmesine ve bir meslek haline gelmesine neden omuştur. 05 06 Ateş ve dumanın da o dönemlerde iletişim aracı olarak kullanıldığı, uzak yerleşimlerdeki insanların, duman kullanarak, haberleşmeyi sağladıkları bilinmektedir. A B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z Q X MÖ 1300 yılında Mezopotamya da ilk alfabe kullanılmıştır. Uygarlıklar geliştikçe ve insanların buluş yetenekleri daha iyiyi yapmaya yöneldikçe yazılardaki sembollerde değişmeye, sözcüklerden oluşan tümcelerle metinlerden oluşturulmaya başlanmıştır. Daha sonra değişik alfabeler ortaya çıkmıştır. Latin, Arap, Kiril, Japon ve Çin alfabeleri gibi. Tüm insanlar kullandıkları yazılar için bu tür alfabelerden bir tanesini temel almışlardır. Batı da basılı ilk kitap 1473 te Lyon da yayınlanmıştır. Kitap basımını takiben basılı haberler ortaya çıkmıştır. Başlangıçta belli bir düzeni olmayan bu yayınlar XV. yüzyıl sonlarından XVI. yüzyıl başına kadar basılı haberin ilk evresi olarak kabul edilebilir. İtalya da gazetelere bozuk para anlamına gelen gazetta kelimesinden türeyen gazete adı verilir. Günümüzde de medyanın dördüncü güç olduğu görüşü kabul görmektedir. 395

07 08 1820 yılında Danimarkalı bilimadamı Oersted in elektromanyetik akımı keşfetmesiyle, günümüzde kullanılan modern iletişim araçlarının temel çalışma prensipleri ortaya çıkmıştır. Bilgi Köşesi 1800 lü yıllara gelindiğinde insan yaşamını değiştiren birçok buluşun yapıldığı dönemde, hareketli görüntü adına bir buluş gerçekleştirilmiştir. Bu buluş kameradır. Kameranın gelişim sürecinde de hareketin algılanması çok önemlidir. Ayrıca görüntüde hareketin oluşumu da, en az onun kadar önemli bir olaydır. Fotoğraf makinesi aracılığı ile görüntünün kaydının yapılabilmesi 1850 li yılarda olabilmiştir. 09 Genel hatları ile tarif edilmeye çalışıldığında telefonun farklı mekânlarda bulunan kişiler arasında, karşılıklı ve anında mesaj alışverişine, diğer deyişle iletişime olanak sağlayan araçlardan biri olduğu söylenebilir. Teknik olarak sadece bir iletişim ve enformasyon aracı olarak görünebilir, ancak aynı zamanda kültür, kimlik, siyaset ve ekonomi alanlarında rolü bulunan bir araçtır. Daha önce bazı denemeler olmuşsa da Graham Bell in, 10 Mart 1876 da telefonu icat ettiği kabul edilir. Böylece iletişim devriminin önünün açıldığı söylenir. 11 13 15 396 396 1894 yılında Fransız Limunere kardeşler ilk sinema makinesini icat ettiler. 1922 yılında Alman bilim adamı Korn, elektrik tellerinden fotoğraf gönderebilen ilk faks makinesi icat etmiştir. William Cooke ve Charles Wheatstone adlı iki İngiliz 1837 yılında, teller üzerinden elektrik akımı göndererek mesaj iletmeyi başardılar. Böylece ilk elektrikli telgraf makinesi ortaya çıktı. Elektrik akımı, alıcı cihazın kadranındaki bir dizi iğneyi hareket ettirerek ulaştırılacak mesajın ekranda belirmesine yardımcı oluyordu. 1864 yılında ışık dalgalarına ek olarak elektromanyetik dalga teorisini kuran İskoçyalı James Clark Maxwell dir. 23 yıl aradan sonra Alman Heinrich Hertz, kendi adını verdiği dalgaları bulur ve üretir. 3 yıl sonra da bir Fransız tarafından elektromanyetik dalga iletkeni geliştirilir. İlk antenin yapımı ise 4 yıl daha gerektirecektir. 1894 yılında Marconi isimli İtalyan bilim insanı, Bologna da Mors alfabesi ile iki uzak nokta arasındaki haberleşmeyi gerçekleştirdi. Telsiz telgraf için kullanılan teknik alt yapı sonraki yıllarda telefon için de kullanılacaktır. 10 12 İlk ses kaydı Parisli EdouardLeon Scott de Martinville tarafından 9 Nisan 1860 yılında yapıldı. Fakat Scott de Martinville yaptığı ses kaydını dinleyemedi. Bu kayıttan 17 yıl sonra Thomas Edison ses kaydı yaptı ve yaptığı bu ses kaydını daha sonra dinleyebildi. 1907 ylında Kanadalı bilim adamı Fesseden, insan sesiyle ilk radyo yayınını yapmıştır. Gazete, telefon ve sinema birer iletişim aracı olarak varlığını sürdürürken, Birinci ve İkinci Dünya Savaşı arasındaki yıllarda önemli bir iletişim aracı olan radyo ortaya çıkmıştır. Yazılı basın radyonun ortaya çıkışına kadar egemenliğini sürdürmüştür. Teknik olarak radyonun ortaya çıkışını hazırlayan alt yapı telsiz telgraftır. İletişim tarihinde, bir kitle iletişim aracı olan radyonun, yayınlarıyla insanların haber alma, eğlenme, mal ve hizmetlerden haberdar olma ihtiyaçlarına karşılık vermeye başladığı, eğitim ve kültür aldıkları söylenebilir. Radyonun kitle iletişim aracı olarak kullanımı, 1920 yılından sonraya denk gelmektedir. 14

Televizyonun babası olarak tanınan 16 Paul Nipkow 1884 yılında resim tarama makinesi yaparak bu taranmış resmin telgraf hatlarından iletilmesini tasarlamıştır. Bugünkü televizyon kamerasının ilk halini ise ionoscope adıyla 1923 yılında Vlademir Zworkin yapmıştır. 1926 yılında İskoçyalı bilimadamı Logie Baird, ilk televizyonu icat etmiştir. İlk televizyon yayını 1936 da BBC tarafından yapılmıştır. 1946 yılında Eckert ve Mauchly 18 tarafından ABD ordusu için geliştirilen ilk ENIAC 30 ton ağırlığında, 167 metrekare büyüklüğündeyken, zamanla küçüldü, ucuzladı, günlük hayatın vazgeçilmezleri arasına girdi. Çağımızın en önemli buluşlarından ve teknolojik gelişmelerindendir. 1946 da çok basit bir şekilde, elektronik hesap makineleri ve benzeri araçlar olarak kullanılmaya başlanan bilgisayar tekniği daha sonraki yıllarda hızlı bir gelişim göstererek bugünkü kullanım biçimine ulaşmış ve tüm dünya insanlarını etkisi altına almayı başarmıştır. 1938 yılında Amerikalı bilim adamı 17 Carlson fotokopi cihazı icat etmiştir. Carlson un icadıyla hiçbir şirket ilgilenmedi. Ronald M Schaffert bu süreci geliştirdi ve sonunda üretim hakları Haloid Corporation a satıldı. Bu şirket, Carlson ın buluşunun adını Xerography olarak değiştirdi. Haloid şirketi, zerografi ilkesiyle çalışan ilk fotokopi makinesini 1959 da üretti. Makine öylesine tutuldu ki, şirket daha sonra adını Xerox Corporation olarak değiştirdi. 19 Bilgi Köşesi Üzerinde radyo vericisi olan Sputnik 1 uydusu 1957 yılında SSCB tarafından fırlatılmıştır. Sputnik 1 uydusu uzaya gönderilen ilk uydu olmuştur. Üzerinde manyetik band kaydedici cihaz olan ve sesin iletilmesini sağlayan Project SCORE uydusu, ABD tarafından 1958 yılında uzaya gönderilmiştir. 1973 te ilk cep telefonu görüşmesi yapıldı. 3 Nisan 1973 tarihinde Motorola nın İletişim Sistemleri Bölümü Genel Müdürü Martin Cooper New York City sokaklarından rakipleri Bell Labs i aradı. Bu arama ile yeni bir çağ başladı. Yaklaşık 22 cm boyunda, 30 devre kartının kullanıldığı Motorola DynaTAC model telefon, 10 saatte şarj edilebiliyordu. Telefonu ilk kez kullanan Cooper ilk cep telefonunun ağırlığının 1 kilodan fazla olduğunu, konuşma süresinin ise ancak 20 dakika olduğunu anlattı. Bu ilk çağrının maliyeti yaklaşık 4 bin dolardı. 20 21-1969 da IBM dünyanın ilk kişisel bilgisayarını geliştirme çalışmalarını başlattı. Bu bilgisayar SCAMP olarak adlandırıldı. - 1971 de John Blankenbaker ilk kişisel bilgisayar (PC) olan Kenbak-1 i geliştirdi. - 1975 yılında Steve Jobs ve Steve Wozniak isimli iki arkadaş evlerinin garajında ilk kişisel bilgisayar tasarımlarına başlayıp Basic ve CP/M işletim sistemi ile çalışan Apple 1 i yaptılar. - 1975 de Bill Gates Microsoft u kurdu. - 1977 de Apple bilgisayar kuruldu. (Apple Macintosh) İçinde bulunduğumuz sanayi sonrası dönem Enformasyon Çağı olarak adlandırmaktadır. Her dönem kendine özgü görünümler sergilemekte, kendisinden önceki dönemlerden farklılık göstermektedir. Yaşadığımız döneme ayrıcalık kazandıran bilgi ve iletişim teknolojileri de toplumsal, ekonomik, siyasal, kültürel ve teknolojik yapılarla etkileşim içindedir. 20. yüzyılın sonlarında toplumsal ve ekonomik ihtiyaçlar nedeniyle bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı ilerleme ve gelişme, iletişim ortamlarının teknik anlamda birbirlerine yakınlaşmaları, dünya toplumlarının da birbirleri ile etkileşime geçmelerine zemin hazırlamıştır. Uzak yerleşimlerin, yerel oluşumların birbirlerine bağlanmasını kolaylaştıran bu teknik alt yapı, toplumsal ilişkilerin de yoğunlaşmasını sağlamış, küreselleşme olgusunun yayılmasında önemli etken olmuştur. Bu olgunun yayılmasındaki temel teknik alt yapı dijitalleşmedir. İletişim araçları dijitalleşmektedir. İletişim araçlarındaki gelişmeler, cep telefonları, fakslar, bilgisayarlar, internet vb. bilgiye ulaşımı hızlandırmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmeler, işlerin iş yerlerinde yapılması gerekliliğini de ortadan kaldırmaya başlamıştır. Bir bilgisayar ve internet bağlantısı ile ev ofis kavramı yaşama girmiştir. İletişim teknolojileri ile yapılan birçok iş için kent merkezinde bulunan ofise gitmeye zaman harcanması gerekmemektedir. Çoklu ortam ya da internet ile iletişim, toplumlar arasında oluşturduğu sanal ortam sayesinde zamanı ve uzamı birleştirmiş, bilgi edinme konusunda sınırların kalkmasına yol açmıştır. Elbette bütün bunların getirileri, sağladığı olanaklar kadar kaybettirdikleri ve ortaya çıkardığı kısıtlılıklar da sorgulanmaya değerdir. 397 397

DÜNYA YI BİRBİRİNE BAĞLAYAN AĞLAR: ULAŞIM ULAŞIM Bilgi Köşesi İnsanların ürettikleri çeşitli ham ve işlenmiş maddelerin, haberlerin bir yerden başka bir yere nakledilmesine ulaşım veya ulaştırma denilmektedir. Bir ülkenin ekonomik kaynaklarının değerlendirilmesi, diğer ülkelerle ticari, kültürel vb. ilişkilerin kurulabilmesi bakımından ulaşım sistemlerinin önemi büyüktür. Küreselleşme ve iletişim olanakları sürekli artan dünya ülkeleri içinde gelişmiş bir ulaşım sistemine sahip olmayan bir ülke, dünya ile bağlantısını en alt düzeye indirmiş demektir. Ülke içi ulaşım sistemlerinin de gelişmemiş olması bölgeler arasındaki ilişkileri kısıtlar. Bir bölgenin fazla yetişen tarımsal ürünü veya sanayi maddesi, ulaşım sistemleri aracılığı ile o ürün veya maddeden yoksun alanlara iletilebilir. Ulaşım, sadece ekonomik açıdan değil, ülkelerin bütünlüğü ve savunması açısından da büyük önem taşır. Demir Yolu Dünya da ilk demir yolu taşımacılığı 1830 da George Steveson un inşa ettiği Liverpool - Manchester arasındaki demiryolu ile başlar. Demir yollarının gelişmesi, Sanayi Devrimi nin dünyada yaşayan hemen herkesin yaşantısını etkilemesini sağlayan çok büyük üretim endüstrisi yarattı. İlk demir yolları genel olarak maden kömürünü taşımak için inşa edilmiştir. Daha sonra hem yük (maden kömürü, demir, pamuk vs.) hem de yolcu taşımak için demir yolu inşaatına 17. yüzyılın ortalarından itibaren hız verilmeye başlanmıştır. Demir yolları daha sonra fazla nüfuslu merkezleri birbirlerine bağlamak için önemli bir ulaşım aracı olarak gündeme gelmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren demiryolu yapımında hızlı ilerlemeler görülmektedir. Bu tarihlerde demir yolu ve deniz yolu ulaşım ağı birbirine bağlanmış ve böyle bölgelerde ulaşım eskiye oranla kıyas edilemeyecek derecede ilerlemiştir. Demir yolları, günümüzde gerek yük gerekse yolcu taşımacılığında diğer ulaşım araçlarının devreye girmesiyle eski önemini büyük ölçüde kaybetmiştir. Kuzey Amerika Demir Yolları Dünya demir yolları ağının yaklaşık yarısı bu kıtadadır. ABD ve Kanada, dünyada demir yolu ağının gelişmiş olduğu ülkeler arasındadır. ABD de demir yolu ağı, sanayi bölgelerinde ve kuzeybatıda yer alır. Avrupa Demir Yolları Kuzeybatı Avrupa daki demir yolu ağı ABD den daha yoğundur. Özellikle ovaları takip eden demir yolu Kuzey Avrupa ovalarından Urallar a kadar uzanmaktadır. Kuzeybatı Avrupa yı, Baltık Denizi ni, Akdeniz, İber Yarımadası nı ve Balkanlar a bağlayan önemli demir yolları uzanır. Diğer ülkelerde olduğu gibi Alpler de demir yolu ağı seyrekleşir. Alpler de tünellerden geçen demir yolları Kuzey Avrupa yı İtalya ya tünellerle bağlar. Avrupa demir yollarının iki önemli özelliği bulunur. Bunlardan biri, yerleşme ve sanayi bölgelerinde yapılan demir yollarının daha sonra sanayi ve ticaretin ağırlık kazandığı belli merkezlere ulaştırılmasıdır. Diğer özellik ise demir yolunun her ülkenin başkentini birbirine bağlamasıdır. Asya Demir Yolları Bu kıtada demir yolu ağı hem yapım hem de ulaşım yönünden diğer kıtalara göre önemli farklılık gösterir. Batılı sistemde demir yolu ağı ancak belli yerlerde görülür. Asya nın batısı Avrupa ile bağlantı hâlindedir. Burada önemli demir yolu, Moskova yı Sibirya üzerinden Pasifik kıyısındaki Vladivostok a bağlayan yoldur. Daha sonra Sovyet rejimi altında inşa edilen Trans- Sibirya Demir Yolu dur. Bu yol Orta Urallar, Kuznetsk sanayi bölgelerini Avrupa ya bağlar. Afrika Demir Yolları Afrika da iki bölge demir yolu açısından orta derecede gelişmiştir. Fransızların desteği ile yapılan doğu-batı yönündeki demir yolu ağı, Fas, Tunus ve Cezayir arasında uzanır. Bu demir yolları ile Akdeniz kıyısındaki limanlar iç kısımlardaki çöllere bağlanır. Güney Afrika Cumhuriyeti nde Cape Town dan ülkenin her tarafında bağlantı sağlayan demir yolları vardır. 398 398

Mısır Sard Akdeniz Karadeniz Türkiye Kızıldeniz Mezopotamya Suriye Arabistan Hazar Denizi Persipolis Basra Körfezi Kral Yolu Kral Yolu veya tam ismi ile Pers Kral Yolu, Pers İmparatorluğu Kralı Darius zamanında MÖ 5. yüzyılda yapılmış olan bir antik ana yoldur. Darius yolu büyük imparatorluğu boyunca Susa dan Sardis e kadar hızlı ulaşımı kolaylaştırmak için yapmıştır. Lidyalıların başkenti Sardes ten başlayarak doğuya doğru ülkemizin orta kuzey kısmından Irak ın Musul şehrine varmakta, Bağdat şehrinden geçerek Mezopotamya daki Ninova şehrine ulaşmaktadır. Asya kıtasından getirilen ticaret malları Ege üzerinden gemilerle Avrupa nın önemli limanlarına taşınmaktadır. Lidyalılar Kral Yolu sayesinde ekonomik alanda önemli kazançlar elde etmişlerdir. Lidyalılar ticaret sayesinde komşu devletlere göre bilimde, sanatta ve teknolojide üstün bir konuma gelmişlerdir. Lidyalılar tüccar bir toplumdu. Sosyal tabakalar içerisinde tüccarlar, asiller ve büyük zenginler üst sıralarda yer almıştır. Bu da toplumun ekonomik olarak gelişmesine katkı sağlamıştır. İran Kara Yolu Dünya nın en eski ulaşım yoludur. İlk yolların Eski Romalılar döneminde yapıldığı bilinmektedir. İlk karayolu ulaşımı çoğunlukla belirli bölgelerdeki değerli malların taşınması ile ortaya çıkmıştır. İpek Yolu (Çin ile Akdeniz arasında), Baharat Yolu (Hindistan ile Akdeniz arasında), Çay Yolu (Pekin ile Moskova arasında) ve Kral Yolu bunun en güzel örnekleridir. Modern anlamda kara yolu taşımacılığı 19. yüzyılda yol yapım tekniklerinin gelişmesiyle birlikte başlamıştır. 20. yüzyıla gelindiğinde motorlu taşıtların kullanılmaya başlanmasıyla, asfalt yol yapımı yaygınlaşmış ve 21. yüzyılda da en çok kullanılan ulaşım ağı durumuna gelmiştir. Bilgi Köşesi Dünya da kara yolunun çok tercih edilmesinin en önemli nedeni her noktaya ulaşabilmesidir. Dünya da en uzun ve kaliteli yol ağı ABD de iken, birim alana düşen kara yolu ağının en uzun olduğu ülkeler Japonya, Almanya, Fransa, İtalya, Danimarka, Belçika ve İngiltere dir. Kıta ölçüsünde düşünüldüğünde Amerika ve Avrupa dünyanın en yoğun ve en kaliteli yol ağına sahip alanlardır. Asya da, Çin, Pakistan ın doğu kesimi ve güneyde Hindistan kara yolu ağının en yoğun olduğu bölgelerdir. Asya kıtasında en önemli kavşak noktası Anadolu dur. Bu yolun en önemlisi ise Balkanlar dan ve Orta Avrupa dan gelen Tem (Transport European Motorway) Trakya üzerinde Anadolu yu katederek güneye uzanmaktatır. Hava Yolu Hava yolu taşımacılığı; geçen yüzyılın başlarından itibaren günümüze devrim niteliğinde çok büyük genişlemelere sahne olmuştur. Öyle ki; daha geçen yüzyılın başlarında Avrupa kıtasından, Amerika kıtasına ya da uzak doğuya yolculuklar; gerek deniz yolu ve gerekse kara yolu ile gerçekleşmekte idi ve bu da günler alan çok zahmetli bir işti. Çok zorunlu hallerin dışında bu yolculuklara çıkan insan sayısı azdı. Ama günümüzde hava yolu taşımacılığı sayesinde farklı mekânlara gitmek ve farklı kültürleri tanımak oldukça kolaylaşmış ve turizm olgusu bu bağlamda büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Hava yolu taşımacılığının bu denli kolaylaşması turizm hareketlerinin artmasına neden olmuştur. Öyle ki; bu gün dünyada yaklaşık 500 milyon insan şu veya bu nedenle havayolu taşımacılığı sayesinde yer değiştirmektedir. Bunun neticesinde de hava yolu taşımacılığı muazzam geniş ve büyük bir sektör halini almıştır. Hava yolu ulaşımı, I. Dünya Savaşı ndan sonra hızla gelişti. İlk seferler 1919 da Fransa da başladı. Atlantik seferleri 1930 da başladı. Hava yolu ulaşımı uçak, yakıt, havaalanı, yol unsurlarını kapsar. Havaalanları büyük, küçük, hafif, basit uçakları kabul etmelerine göre sınışanırlar. ABD de 10 binden fazla havaalanı bulunmaktadır. Hava yolu ile aynı zamanda yük taşımacılığı da yapılmaktadır. Bu amaçla yapılmış kargo uçakları, posta hizmetleri kısa sürede yerine gitmekte, özellikle çabuk bozulur sebze, meyve ile süs bitkilerinin önemli pazarlara ulaştırılması sağlanmaktadır. Dünya da başlıca hava limanları; Atlanta, Los Angeles, Denver, Dallas, John F. Kennedy (ABD), London Heathrow (İngiltere), Pekin, Hong Kong (Çin), Tokyo (Japonya), Paris Charles de Gaulle (Fransa), Frankfurt (Almanya), Amsterdam (Hollanda). 399 399

Deniz Yolu Deniz yolu ulaşımı liman ve iskeleler arasındaki yolcu ve yük taşıma işlerini kapsamaktadır. Deniz yolu ile yolcu ve yük taşımacılığı kara yolu, demir yolu ve hava yolu taşımacılığına göre daha ucuzdur. Çünkü çok sayıdaki yolcu ve binlerce ton ağırlığındaki yük çok uzak mesafelere birlikte taşınabilmektedir. Ayrıca su yüzeyinde yapılan bu taşımacılıkta yol yapım ve bakım masraşarı yoktur. Liman ve iskelelere yapılan masraşar uzun süre yeterli olmaktadır. Kuzey Atlantik Deniz Yolu Dünya nın deniz trafiğinin en yoğun olduğu yerdir. Kuzeybatı Avrupa limanları ile Kuzey Amerika ve Güney Amerika arasındadır. Amerika kıtası Bilgi ile Avrupa Köşesi kıtası arasında ham madde, yarı işlenmiş ve işlenmiş madde nakli, gemiler ile olmaktadır. Özellikle Güney Amerika dan ham ve yarı işlenmiş madde veya mallar Kuzeybatı Avrupa ya, Kuzey Amerika ve Avrupa arasında ise her türlü işlenmiş ve yarı işlenmiş maddeler karşılıklı olarak taşınmaktadır. Kuzey Atlantik Yolu nun bir diğer özelliği de Avrupa ve Amerika kıtasının doğusundaki malların Panama Kanalı üzerinden Amerika kıtasının batı kıyılarına taşınırken kullanılan önemli bir su yoludur. Kuzey Atlantik Yolu, deniz taşımacılığında tehlikeli bir güzergâhtır. Çünkü kışın kutupsal hava kütlelerinin etkisiyle şiddetli rüzgârlar ve buna bağlı yüksek dalgalar tehlike oluştururken, yazında Labrador soğuk su akıntısının etkisiyle buz dağları (aysbergler) ulaşımda tehlikeler yaratmaktadır. Avrupa da; Londra, Liverpool (İngiltere), Rotterdam (Hollanda), Hamburg, Rostock (Almanya), Bordo (Fransa), Anvers (Belçika), Lizbon (Portekiz), Stockholm (İsveç) ve Kuzey Amerika da; New York, Boston, Philadelphia (ABD) ve Quebec (Kanada) limanları Kuzey Antlantik kıyılarının önemli limanlarıdır. Akdeniz - Asya - Avustralya Deniz Yolu Batı Avrupa dan başlayıp Akdeniz, Süveyş Kanalı, Kızıldeniz i izleyerek Hint Okyanusu na, oradan Doğu Afrika, Güneydoğu Asya ve Yeni Zelanda ya kadar uzanır. Bu yolun esas düğüm noktasını, Akdeniz i Atlas Okyanusu na bağlayan Cebelitarık Boğazı ile aynı denizi Kızıldeniz e bağlayan Süveyş Kanalı oluşturur. Bu yolun Kızıldeniz den Hint Okyanusu na bağlantısı Bab-ül Mendep Boğazı ile olur ki bu noktada bu işlek yol ikiye ayrılır. Bunlardan bir tanesi Doğu Afrika kıyılarına, diğeri ise Basra Körfezi, Pakistan ve Hindistan kıyılarını izleyerek Güneydoğu Asya ve Avustralya limanlarına ulaşmaktadır. Avrupa da; Cenova, Venedik (İtalya), Marsilya (Fransa), Barselona, Las Palmas (İspanya), Pire (Yunanistan), İstanbul, Afrika da; İskenderiye (Mısır), Asya da ki; Kalküta, Bombay (Hindistan), Tel Aviv (İsrail), Karaçi (Pakistan) ve Singapur limanları Akdeniz-Hint Okyanusu kıyılarındaki önemli limanlardır. Pasifik Aşırı Deniz Yolları Avustralya ile Doğu Asya limanlarını kapsar. Özellikle bu bölgenin önemi Panama Kanalı açıldıktan sonra daha da arttı. Kuzey Amerika da; Los Angales, Seattle, Honolulu (ABD), Asya da; Tokyo, Kobe, Osaka, Nagoya,Yokohoma (Japonya), Bangkok (Tayland), Seul (Güney Kore), Avustralya da Sidney limanı bu deniz yolu güzergâhının önemli limanlarıdır. Okyanuslardaki deniz ulaşım yolları KUZEY AMERİKA Kuzey Atlantik Yolu AVRUPA ASYA Atlas Okyanusu AFRİKA Hindistan Çin Büyük Okyanus Büyük Okyanus GÜNEY AMERİKA Atlas Okyanusu Hint Okyanusu AVUSTRALYA 400 400

BOĞAZLAR VE KANALLAR Bering Boğazı Kiel Kanalı Dover Boğazı ATLAS KUZEY OKYANUSU AMERİKA İstanbul Boğazı AVRUPA Cebelitarık Boğazı ASYA Kerç Boğazı Hürmüz Boğazı Süveyş Kanalı BÜYÜK OKYANUS AFRİKA Panama Kanalı Babülmendeb Boğazı GÜNEY BÜYÜK Bilgi Köşesi OKYANUS Malakka Boğazı Torres Boğazı Sonde Boğazı ATLAS AMERİKA OKYANUSU HİNT AVUSTRALYA OKYANUSU Beagle Boğazı Macellan Boğazı Ümit Burnu Cook Boğazı Drake Boğazı Panama Kanalı Panama da bulunan kanal 1914 yılında açılmıştır. Büyük (Pasifik) Okyanus ile Atlas (Atlantik) Okyanusu nu birbirine bağlayan su yoludur. Güney Amerika kıtasının en güney ucu olan Horn Burnu ndan dolaşma külfetini ortadan kaldırmış olması nedeniyle çok önemlidir. Güney Amerika kıtasının en güney ucunda bulunan geçitlerin (Macellan, Drake ve Beagle) öneminin kaybetmesine neden olmuştur. Dünya ticaretinin %5 i bu kanal üzerinden yapılır. Dünya nın maliyeti en yüksek olan kanalıdır. Süveyş Kanalı 1869 yılında ulaşıma açılan kanal Fransızlar tarafından yapılmıştır. Mısır da bulunan kanal Akdeniz ile Kızıldeniz i birbirine bağlar. 163 km uzunluğunda ve en dar yerinde 300 m genişliğindedir. Kanal, Afrika çevresinde dolaşmaya gerek kalmadan Asya ile Avrupa arasında deniz taşımacılığı yapılmasını sağlar. Kanalın açılmasıyla Ümit Burnu nun önemi azalmış olup Akdeniz limanları eski önemini tekrar kazanmıştır. Kanalın açılmasıyla Akdeniz- Asya arasındaki denizyolu zaman ve mesafe olarak kısalmıştır. Deniz canlılarının doğal göç güzergâhı haline gelerek Akdeniz ekosisteminin çeşitliliğinin artmasına katkıda bulunmuştur. Dünya ticaretinin %7 si bu kanal üzerinden yapılır. Hürmüz Boğazı Ortadoğu da bulunan boğaz, Basra Körfezi ni Umman Denizi ne ve Hint Okyanusu na bağlar. Ortadoğu petrollerinin yarıya yakınını (ABD, Batı Avrupa ve Çin e gönderilen petrolün yaklaşık yarısı) bu boğazdan transit geçen gemiler taşır. Ekonomik ve stratejik açıdan oldukça önemlidir. Kerç Boğazı Azak Denizi ni Karadeniz e bağlayan boğazdır. Cebelitarık Boğazı Akdeniz i Atlas Okyanusu na bağlayan boğaz, İspanya ile Fas arasındadır. Dünya nın en işlek üç su yolundan biridir. Babülmendep Boğazı Kızıldeniz i Hint Okyanusu na (Aden Körfezi) bağlar. Yemen ile Somali kıyıları arasındadır. Süveyş kanalı açıldıktan sonra önemi daha da artmıştır. Malakka Boğazı Güneydoğu Asya daki Malezya ve Sumatra adası (Endonezya) arasındadır. Büyük Okyanus ile Hint Okyanusu arasındaki en işlek boğazdır. Güneydoğu Asya nın önemli ülkeleri olan Japonya, Hindistan, Endonezya, Güney Kore ve Çin in Avrupa ve Ortadoğu ülkeleri ile yaptıkları ticari ilişkilerde kullandıkları deniz yoludur. Kiel Kanalı Almanya da bulunan kanal Kuzey Buz Denizi ile Baltık Denizi ni birbirine bağlar. Kanal, 1887-95 arasında, kuzeye gidecek savaş gemilerine kestirme bir yol sağlamak amacıyla yapıldı. Dover Boğazı Büyük Britanya adasını Avrupa dan ayıran dar bir boğazdır. İstanbul Boğazı Karadeniz i Akdeniz e bağlayan Dünya nın en işlek su yollarından biridir. Karadeniz e kıyısı olan ülkelerin Akdeniz ve oradan da okyanuslara açılmak için zorunlu olarak kullandıkları boğazdır. Bering Boğazı Asya nın en doğu noktası ile Amerika nın en batı noktası arasında bir boğazdır. Rusya ile ABD (Alaska) arasında coğrafi bir sınır konumunda olması ile birlikte Amerika ve Asya kıtalarının birbirine en yakın olduğu yerdir. 401

BÖLÜM 10 COĞRAFYA ETKiNLiK 1 Kıtaların Keşfi ve Küçülen Dünya ETKİNLİKLER KÂŞİŞER KONUŞUYOR Aşağıdaki haritada kâşişerin isimlerini belirtiniz. (Anahtar Kelimeler: Macellan, Kristof Kolomb, Bartelmi Diaz, Ameriko Vespuçi, Del Kano, Marko Polo, Vasko dö Gama) İspanyol denizci ve kâşifim. 1492 de Amerika kıtasını keşfettim. KUZEY Fakat buranın bir kıta olduğunu anlayamadım. AMERİKA İtalyan denizci ve kâşifim. Amerika kıtasına ulaştım. Benden önceki denizciler buranın bir kıta olduğunu anlayamamışlar. AVRUPA Anadolu'yu, Mezopotamya'yı, İran'ı, Türkistan'ı, Pamir Dağları'nı, Gobi Çölü'nü ve Çin'i dolaştım. 2,5 yıl kadar süren bu yolculuklarından sonra Kubilay Han'ın verdiği görevle 17 yıl Doğu ülkelerini dolaştım. 03 ASYA BÜYÜK OKYANUS 01 02 Dünya nın etrafını dolaşmak üzere ATLAS çıktığımız ekibin 2. kaptanıydım. Kaptanımız öldüğü OKYANUSU için bu seyehati benim kaptanlığımda tamamladık. AFRİKA Portekizli denizci ve kâşifim. 1497 de Hint deniz yolunu keşfettim. BÜYÜK OKYANUS Portekizli denizci ve kâşifim. 1521 de Dünya nın etrafını dolaşmak üzere yol çıktım. Fakat bu turu tamamlayamadan Filipinler deöldüm. 07 GÜNEY AMERİKA 05 Palme Yayıncılık Portekizli denizci ve kâşifim. 1487 yılında Lizbon limanından yola çıktım Ümit Burnu nu ulaştım. Ümit Burnu 06 04 HİNT OKYANUSU AVUSTRALYA ETKiNLiK 3 Aşağıda iletişim tarihinin ilkleri verilmiştir. Bunlar hakkında bilgi toplayınız. Cep Telefonu Telgraf Çivi Yazısı Kamera Ses Kayıt Cihazı Faks Makinesi Sinema Makinesi Elektromanyetik ilk akım Alfabe 402

ETKiNLiK 2 Aşağıdaki haritada verilen önemli boğaz ve kanalların isimlerini yazınız. (Anahtar Kelimeler: Cook Boğazı, Bering Boğazı, Torres Boğazı, Panama Kanalı, Sonde Boğazı, Beagle Boğazı, Ümit Burnu, Macellan Boğazı, İstanbul Boğazı, Bab-ül Mendep Boğazı, Drake Boğazı, Süveyş Kanalı, Kiel Kanalı, Hürmüz Boğazı, Dover Boğazı, Kerç Boğazı, Malakka Boğazı, Cebelitarık Boğazı) 1 BÜYÜK OKYANUS KUZEY AMERİKA 2 ATLAS 7 OKYANUSU 8 6 AVRUPA 10 12 AFRİKA 9 11 13 BOĞAZLAR VE KANALLAR ASYA 15 BÜYÜK OKYANUS BÖLÜM 10 COĞRAFYA 17 3 GÜNEY AMERİKA 4 5 ATLAS OKYANUSU Palme Yayıncılık 14 HİNT OKYANUSU 16 AVUSTRALYA 18 Televizyon Radyo Matbaa Makinesi Telsiz Haberleşme Uydusu Gazete Telefon Fotokopi Makinesi Bilgisayar 403

BÖLÜM 10 COĞRAFYA Kıtaların Keşfi ve Küçülen Dünya 1. Avrupa, doğunun kaliteli ipek ve baharatı ile tanışınca, bu ürünlere büyük bir talep doğmuş ve... olarak adlandırılan tarihi ticaret yolları yapılmıştır. Çin in en uç noktasından başlayıp Anadolu nun çeşitli yerlerinden geçerek İstanbul da birleşen ve oradan da Avrupa nın içlerine giden bu yol boyunca, yükleri taşıyan kervanlar sadece ticaretin gelişmesini değil, Asya ile Avrupa arasında günümüzde de izleri görülen kültür alışverişini de sağlamıştır. Paragrafta boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? 4. Coğrafi keşişerin sonuçları arasında aşağıdakilerden hangisi gösterilemez? A) Ticaret yollarının rotası değişti B) Dünya nın yuvarlak olduğu anlaşıldı C) Kölecilik anlayışı ortaya çıktı D) Yeni keşfedilen yerlerden Avrupa ya çok miktarda ham madde taşındı E) Sömürgecilik anlayışı sona erdi Test 1 A) İpek Yolu B) Baharat Yolu C) Çay Yolu D) Kral Yolu E) Buhur Yolu 2. Yeni Çağ da; Ümit Burnu keşfedildi. Hint deniz yolunu bulundu. Amerika kıtası keşfedildi. Dünya nın etrafı dolaşıldı. Yukarıdaki keşişere zemin hazırlayan gelişme aşağıdakilerden hangisidir? A) Pusulalanın bulunması ve geliştirilmesi B) Sanayi Devrimi nin başlaması C) Akdeniz limanlarının önemini kaybetmesi D) İpek ve baharat yollarının Akdeniz limanlarına ulaşması E) Barutun ateşli silahlarda kullanılması 3. Hindistan dan başlayarak İran Körfezi ve Irak üzerinden Suriye limanlarına veya Kızıldeniz yoluyla Süveyş ve Akabe ye, oradan da kara yoluyla İskenderiye ye ulaşan ticaret yoludur. Palme Yayıncılık 5. Asya ile Avrupa arasında ticaretin gerçekleşmesinde önemli bir yere sahip olan Akdeniz ticaretinin 16. yüzyıldan itibaren önemini kaybetmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Venediklilerin Akdeniz ticaretine hâkim olmaları B) Avrupalıların Afrika nın güneyinden Güneydoğu Asya ya ulaşmaları C) İpek ve baharat yollarının Osmanlı nın kontrolüne geçmesi D) Amerika kıtasının keşfedilmesi E) Baharatın ve ipeğin eskisi kadar çok kullanılmaması 6. Uzak Doğu da üretilen bir mal, Avrupa ya gelinceye kadar çok el değiştirdiğinden değeri katlanarak artmakta ve Avrupa da değerinin bir kaç misline satılmaktaydı. Bu durum Avrupalıyı aşağıdaki faaliyetlerden hangisine mecbur bırakmıştır? A) Yeni ticaret yolları arayışına girmelerine B) Sanayi Devrimi ni hızlandırmalarına C) Haçlı Seferleri ni başlatmalarına D) Komşu ülkelerle ittifak kurarak ticaret yolları üzerindeki ülkelere savaş açmalarına E) Sömürgecilik anlayışını benimsemelerine Paragrafta bazı özellikleri verilen ticaret yolu aşağıdakilerden hangisidir? A) İpek Yolu B) Çay Yolu C) Kral Yolu D) Altın Yolu E) Baharat Yolu 7. Kral Yolu, aşağıdaki kentlerden hangisin den geçmemiştir? A) Musul B) Malatya C) Bağdat D) Basra E) İstanbul 404 1. A 2. A 3. E 4. E 5. B 6. A 7. E

8. Coğrafi keşişerle önemi azalan Akdeniz limanlarının eski önemini kazanmaları aşağıdakilerden hangisiyle gerçekleşmiştir? A) Ümit Burnu nun keşfedilmesi B) Hint deniz yolunun keşfedilmesi C) Süveyş Kanalı nın açılması D) Sanayi Devrimi nin başlaması E) Amerika kıtasının keşfedilmesi 9. 13. Asya ile Avrupa arasında yüzlerce yıl ticaret yolu olarak kullanılan İpek Yolu aşağıdaki ülke ve kentlerden hangisinden başlar? A) Japonya - Tokyo B) Kazakistan - Bişkek C) Hindistan - Kalküta D) Çin - Xian E) Moğolistan - Ulanbatur 14. Aşağıdakilerden hangisi Baharat Yolu nun geçtiği deniz ya da okyanuslardan değildir? A) Büyük Okyanus B) Akdeniz BÖLÜM 10 COĞRAFYA I II IV C) Umman Denizi D) Kızıldeniz E) Hint Okyanusu III Yukarıdaki haritada numaralandırılarak verilen alanlardan hangisi tarihi İpek Yolu üzerindedir? A) I B) II C) III D) IV E) V V 15. Hint Denizi ni aşarak Hindistan ın batı kıyılarında bulunan Kalküta limanına ilk defa ulaşabilen Avrupalı kaşif hangisidir? A) Ameriko Vespuçi B) Vasko dö Gama C) Kristof Kolomb D) Del Kano E) Bartelmi Diyaz 10. Aşağıda verilenlerden hangisi Avrupalı denizciler tarafından diğerlerinden sonra yapılmıştır? A) Amerika nın keşfedilmesi B) Hint Deniz Yolu nun keşfedilmesi C) Ümit Burnu nun keşfedilmesi Palme Yayıncılık 16. Aşağıda verilen yerlerden hangisi Coğrafi Keşişer sonucunda bulunan yerlerden biri değildir? A) Macellan Boğazı B) Ümit Burnu C) Hindistan D) Güney Amerika E) Kuzey Amerika D) Dünya nın etrafının dolaşılması E) Antarktika nın keşfedilmesi 11. Tarihsel süreçte ilk uzun mesafeli kara yolu taşımacılığını başlatan millet aşağıdakilerden hangisidir? A) Hititler B) Lidyalılar C) Akadlar D) Sümerler E) Babilliler 12. Ümit Burnu nu ve Hint Deniz Yolu nu keşfeden ilk Avrupalı denizciler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Ümit Burnu Hint Deniz Yolu A) Macellan Bartelmi Diaz B) Vasgo dö Gama Ameriko Vespuçi C) Bartelmi Diaz Vasgo dö Gama D) Kristof Kolomb Bartelmi Diaz E) Del Kano Kristof Kolomb 17. Yeni Çağ da Avrupa da meydana gelen aşağıdaki gelişmelerden öncelikle hangisi Osmanlı ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir? A) Sanayi Devrimi B) Reform Hareketleri C) Rönesans Hareketleri D) Aydınlanma çağı E) Coğrafi Keşişer 18. Aşağıda verilen ülkelerin beşeri ve ekonomik özellikleri göz önünde bulundurulursa hangisinde teknolojik gelişmeleri takip etme ve bu gelişmelerden yararlanma olasılığının daha düşük olduğu söylenebilir? A) Japonya B) Kanada C) Sudan D) Türkiye E) İngiltere 8. C 9. B 10. E 11. B 12. C 13. D 14. A 15. B 16. C 17. E 18. C 405

BÖLÜM 10 COĞRAFYA Kıtaların Keşfi ve Küçülen Dünya 1. Ticari taşımacılıkta en ekonomik ulaşım sistemi hangisidir? A) Hava yolu B) Demir yolu C) Deniz yolu D) Kara yolu E) Metro 2. Aşağıda bazı icadlar verilmiştir. I. Televizyon II. Bilgisayar III. Radyo Yukarıdaki icadları eskiden yeniye doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisidir? A) I - II ve III B) I - III ve II C) II - I ve III D) II - III ve I E) III - I ve II Test 2 6. I. Demir yolu II. Kara yolu III. Deniz yolu Aynı ürün aynı miktar iki merkez arasında yukarıda verilen ulaşım türleriyle taşınmak istenirse, en kısa süreli olandan en uzun süreli olana doğru sıralaması aşağıdakilerden hangisi gibi olur? A) I - II ve III B) I - III ve II C) II - I ve III D) II - III ve I E) III - I ve II 7. Akdeniz - Asya - Avustralya deniz ticaret yolu üzerinde aşağıdaki boğaz ya da kanallardan hangisi bulunmaktadır? A) Kara Boğazı B) Süveyş Kanalı C) Macellan Boğazı D) Panama Kanalı E) Beagle Boğazı 3. Aşağıdakilerden hangisi teknolojik gelişimlerin insana sağladığı yararlar arasında gösterilemez? A) Mal ve hizmetlerin üretiminin artması B) Doğal kaynak kullanımının artması C) Yeni iş sahaları oluşması D) Daha yüksek bir hayat standardı sağlaması E) Mal ve hizmetleri üretmek için gerekli iş gücü miktarının azalması Palme Yayıncılık 8. Dünya demir yollarının yaklaşık yarıya yakının bulunduğu saha aşağıdakilerden hangisidir? A) Güney Amerika B) Avrupa C) Hindistan D) Kuzey Amerika E) Asya 4. Aşağıdaki ülkelerden hangisinde demir yolu ulaşımı daha yaygındır? A) Brezilya B) ABD C) Arjantin D) Avustralya E) Güney Afrika Cumhuriyeti 5. Aşağıdaki su yollarından hangisi şu an Dünya nın en işlek deniz yolu durumundadır? A) Kuzey Atlantik Yolu B) Ümit Burnu Yolu C) Pasifik Aşırı Yollar D) Akdeniz - Asya - Avustralya Yolu E) Basra Körfezi Yolu 9. Akdeniz, Atlas Okyanusu na aşağıdaki boğaz ya da kanallardan hangisiyle bağlanmaktadır? A) Hürmüz Boğazı B) Kiel Kanalı C) Cebelitarık Boğazı D) Süveyş Kanalı E) Panama Kanalı 10. Hürmüz Boğazı, Dünya da stratejik su geçitlerinden bir tanesi olarak bilinir. Stratejik özelliğini arttıran da dünyanın en önemli doğal kaynaklarından birinin sevkiyatının yapılıyor olmasıdır. Aşağıdaki doğal kaynaklardan hangisi Hürmüz Boğazı nın önemini arttırmakdır? A) Taş kömürü B) İpek C) Uranyum D) Demir E) Petrol 406 1. C 2. E 3. B 4. B 5. A 6. C 7. B 8. D 9. C 10. E