BANKA MUAMELELERİ VERGİSİNİN BANKACILIK SEKTÖRÜNDE REKABETİ BOZUCU ETKİLERİ VE BİR MODEL ÖNERİSİ Dr. Sezai TANRIVERDİ ANKARA 2010
BDDK Kitapları No: 7 Banka Muameleleri Vergisinin Bankacılık Sektöründe Rekabeti Bozucu Etkileri ve Bir Model Önerisi Sezai TANRIVERDİ ISBN 978-975-9004-07-1 (Basılı) ISBN 978-975-9004-09-5 (web) Bu kitapta ileri sürülen fikir ve görüşler yazarına aittir; hiçbir şekilde Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu nun görüşlerini yansıtmaz. Bu çalışma 2010 yılında Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü Bankacılık Ana Bilim Dalına sunulan ve kabul edilen doktora tezinin gözden geçirilmiş halidir. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu Atatürk Bulvarı No: 191/B 06680 Kavaklıdere Ankara-Türkiye Tel:(312) 455 69 62 Fax: (312) 424 17 42 http://www.bddk.org.tr e-posta: bddkkitap@bddk.org.tr BDDK Aroks Doküman Merkezi Ağustos 2010 BDDK Bu eserin tüm telif hakları Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu na aittir. Kaynak gösterilmeksizin kısmen ya da tamamen alıntı yapılamaz. BDDK nun yazılı izni olmaksızın hiçbir yöntemle kopya edilemez, çoğaltılamaz, yayınlanamaz.
Babam Halil Tanrıverdi ye...
Yazar Hakkında Sezai Tanrıverdi, 1963 yılında Samsun da doğdu. Lise öğrenimini Samsun 19 Mayıs Lisesi nde tamamladıktan sonra; 1984 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İşletme Bölümü nden lisans, 2005 yılında İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Ana Bilim Dalı Muhasebe ve Denetim Programı ndan yüksek lisans, 2010 yılında Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü Bankacılık Ana Bilim Dalı ndan doktora derecesi aldı. İş hayatına 1987 yılında Maliye Bakanlığı Hesap Uzmanları Kurulu nda Hesap Uzman Yardımcısı olarak başladı. 1990 yılında Hesap Uzmanı oldu. Buradaki görevinden 1996 yılında istifa ederek ayrıldı ve Anadolu Grubu nda Mali İşler Koordinatör Yardımcısı olarak çalışmaya başladı. Anadolu Grubu şirketlerinde 1996-2008 yıllarında Mali İşler Koordinatör Yardımcısı, Mali İşler Müdürü, Mali Kontrol Müdürü, Mali İşler Direktörü ve Mali İşler Koordinatörü olarak görev yaptı. 01.01.2009 tarihinde Yazıcılar Holding A.Ş. Genel Müdürü olarak görevlendirildi. Hâlen bu görevi sürdürmektedir. Yeminli Mali Müşavirlik Ruhsatı, Sermaye Piyasası Kurulu Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey Lisansı, Kurumsal Yönetim Derecelendirme Uzmanlığı, Kredi Derecelendirme Uzmanlığı ve Sermaye Piyasasında Bağımsız Denetim Lisansı sahibidir. Mülkiyeliler Birliği, Maliye Hesap Uzmanları Vakfı, Türkiye Muhasebe Uzmanları Derneği ve Türkiye Finans Yöneticileri Vakfı üyesidir. Evli ve iki çocuk babasıdır.
ÖNSÖZ Türkiye büyüme teorisine göre gelişmekte olan ülkeler arasında yer almaktadır. Bu durum ülkenin büyümeye ve refah artışına gelişmiş ülkelerden daha fazla ihtiyaç duyduğuna işaret eder. Yanı sıra gelişmiş ülkelere kıyasen hızlı nüfus artışı, genç nüfusun toplam nüfus içindeki yüksek payı ve neredeyse kronikleşen yüksek işsizlik oranı bu ihtiyacı hem şiddetlendirmekte hem de sürecin olabildiğince çabuk gerçekleşmesini zaruri hale getirmektedir. İstikrarlı, kalıcı ve sürdürülebilir bir büyüme ise sağlam finansman kaynaklarının varlığına bağlıdır. Bu finansman, hane halkı tasarruflarından kaynaklanan iç finansman olabileceği gibi, bunun yanında uluslararası sermaye hareketlerinden beslenen dış finansman da olabilir. Ancak global ekonomik krizlerin artık daha kısa devrelerde yaşanıyor olması, bu krizler sırasında sabit sermaye yatırımı niteliğinde olmayan yabancı yatırımların ve alınan borçların ülkeden kısa sürede ve büyük miktarlar halinde çıkması, yine dış finansman kaynaklarının siyasi belirsizlik ya da krizlerde o ülkelerden çıkmak yönünde davranışlar sergilemesi iç finansman kaynaklarının önemini daha da artırmaktadır. Tasarrufların hane halkından (fon arz edenlerden) işletme ya da yatırım sermayesi olarak kredi kullananlara (fon talep edenlere) aktarılmasında en büyük görev bankacılık sektörüne düşmektedir. Bankacılık sektörünün bu işlevini uluslararası rekabet ortamında etkinlikle yerine getirebilmesi ise, bu sektörü düzenleyen her türlü kurallar manzumesinin uluslararası normlara uygun olmasına büyük ölçüde bağlıdır. Türkiye 2001 yılı ve devamında yaşanan bankacılık krizinin ardından bankacılığın hukuki çerçevesini, düzenlenmesini, sürekli olarak gözetlenmesini ve denetlenmesini uluslararası normlara yakınlaştırmış; hatta bu regülasyonların, ABD nde banka ve finansal kurumların ardı ardına iflasları ve/veya kamu kaynaklarına ihtiyaç duymaları ile başlayan ve ardından tüm Dünya yı etkisi altına alan ekonomik kriz sırasında gösterdiği dayanıklılık sebebiyle Dünya uygulamalarından daha iyi ve sistemi koruyucu olduğu övgüleri ile karşılaşılmıştır. Ancak, düzenleme ve denetlemede sağlanan yüksek standart, aracılık maliyetleri konusunda sağlanamamış; bu konuda hayli eski ve adil rekabeti engelleyici düzenlemeler ile yola devam edilmiştir. Oysa aracılık maliyetleri de en az düzenleme ve denetlemeye yönelik regülasyonlar kadar önemli ve bankaların etkinliği açısından belirleyici olmaktadır. Öyle ki, aracılık maliyetleri bankaların fon yaratma kapasiteleri üzerinde etkili olmakta ve bu da fon talep edenlere aktarılacak fon tutarını ve dolayısıyla büyümenin finansmanını etkilemektedir. İşte bu gerçekten yola çıkan çalışmamızda, aracılık maliyetlerinin tümü üzerinde değilse de en önemlilerinden birisi olan banka muameleleri vergisi üzerinde yoğunlaşılmış; bu verginin halihazırdaki uygulamasının ekonomi ve bankacılık sistemi üzerindeki etkileri ile uygulanmasında karşılaşılan sorunlar sergilenmek yoluna gidilmiş ve ardından Türkiye nin kapısında olduğu, bankacılık ve vergi de dahil müktesebatını kabûl etmek konusunda ira-
viii de beyanında bulunduğu AB nin bankacılık işlemlerini ne şekilde vergilendirdiği ortaya konulmuştur. Şüphesiz çalışmanın amacı tüm bunları sergilemek değil, Farklı olarak neler yapılmalıdır? sorusuna öznel de olsa yanıt aramaktır. Tabii, bu yanıtın neden ve nasıl sorularını da karşılıyor olması gerekir. Çalışmamızda önerilen model ile bu yanıtları kısmen de olsa verebildiğimiz kanaatindeyiz. Ancak bunların en iyi ya da mutlak iyi olduklarını iddia etmek kolay olmasa gerekir. Yine de vardığımız sonuçların ve önerdiğimiz modelin bir tartışma kulvarı açacağına, daha iyilerinin önerilmesine ve nihayetinde bu istikamette bir takım düzenlemeler yapılmasına az da olsa vesile olacağına ve katkı sağlayacağına inanıyoruz. Bu çalışmamız sırasında yakın ilgilerini esirgemeyen, yönlendirme, yorum ve önerileri ile her fırsatta katkı sağlayan başta Sn. Prof. Dr. Cemal İBİŞ olmak üzere Sn. Prof. Dr. Tiğinçe OKTAR ve Sn. Yrd. Doç. Dr. Masum TÜRKER e; doktora öğrencisi arkadaşlarım Sn. Abdullah YAVAŞ ve Sn. Aydın ALTINOK a; meslektaşlarım Sn. Hansın DALBAYRAK, Sn. İrfan ÇETİN ve Sn. Ertuğrul CİN e; iş yaşamımın yoğunluğuna karşın bu çalışmanın yapılabilmesi için fırsat sağlayan işyerime ve Sn. S. Metin ECEVİT in şahsında değerli yöneticilerime; kendilerine ayırabildiğim kısıtlı zamandan dahi fedakârlık ederek bu çalışmaya yoğunlaşmam için teşvik eden ve destek olan eşim Günay a, çocuklarım Ekin Yağmur ve Yiğit Taylan a çok teşekkür ederim. Her birisine ayrı ayrı minnettarım. Yanı sıra, çalışmalarından yararlandığım değerli akademisyen, araştırmacı ve yazarlara, kurum ve kuruluşlara da teşekkür borçluyum. Onların taş üstüne taş koyarak oluşturdukları yapıya bir taş da ben ekleyebildiysem, ne mutlu bana! Sezai TANRIVERDİ
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... vii TABLOLAR LİSTESİ... xi ŞEKİLLER LİSTESİ...xiii KISALTMALAR LİSTESİ...xv GİRİŞ...1 BÖLÜM I BANKACILIKTA ARACILIK MALİYETİ...5 1.1. Finansal Kurumlar, Finansal İşlemler ve Bankacılık Faaliyeti...5 1.2. Aracılık Maliyeti Kavramı ve Bileşenleri...11 1.3. Kaynak Maliyeti Kavramı ve Aracılık Maliyetlerinin Kaynak Maliyeti İçindeki Yeri... 16 1.4. Mevduatın Krediye Dönüşüm Sürecinde Vergi ve Benzerlerinin Yükü... 18 1.5. Aracılık Maliyetlerinin Rekabet Gücü Üzerindeki Etkileri...25 1.6. Aracılık Maliyetlerinin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri...31 1.7. Aracılık Maliyetlerinin Bankacılık Faaliyetleri Üzerindeki Etkileri...45 BÖLÜM II TÜRK VERGİ SİSTEMİ VE İŞLEM (MUAMELE) VERGİLERİ...53 2.1. Genel Olarak Vergi ve Vergileme İlkeleri...53 2.2. Vergi Hukuku ve Vergi Sistemi...55 2.3. Türk Vergi Sistemi...59 2.3.1 Osmanlı dan Cumhuriyet e Ekonomik Yapı...59 2.3.2 Cumhuriyet Dönemi nde Ekonomik Gelişmeler... 61 2.3.3 Türk Vergi Sistemi nin Cumhuriyet Dönemi Gelişmeleri...70 2.4. İşlem (Gider, Muamele) Vergileri ve Türk Vergi Sistemi İçindeki Yeri...83 2.4.1 Muamele (Gider) Vergilerinin Niteliği, Yapısı ve Temel Terminolojisi...83 2.4.2 Türkiye de Muamele (Gider) Vergiciliği nin Gelişimi...90 2.5. Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi...106 2.5.1 Genel Olarak...106 2.5.2 BSMV nin Amacı... 111 2.5.3 BSMV nin Konusu ve BSMV nde Vergi yi Doğuran Olay...112 2.5.3.1 İşlemin Tarafları...117 2.5.3.2 Bir İşlemin Var Olması... 119 2.5.3.3 Nakden ya da Hesaben Tahsilat Yapılması...120 2.5.3.4 Tahsilatın Bankanın Lehine Olması...128 2.5.3.5 Döviz Satış İşlemleri nin Özel Durumu...135 2.5.4 BSMV nde Mükellefiyet, Mükellef ve Sorumlu... 138 2.5.5 BSMV nde Muaflıklar ve İstisnalar...140 2.5.6 BSMV nin Matrahı... 150 2.5.7 BSMV nde Oran Yapısı...152 2.5.8 BSMV nde Beyan, Tarhiyat, Tahakkuk ve Ödeme...154
x 2.6. Katma Değer Vergisi... 156 2.6.1 Genel Olarak... 156 2.6.2 KDV nin Konusu ve KDV nde Vergi yi Doğuran Olay...162 2.6.3 KDV nde Mükellefiyet, Mükellef ve Sorumlu...167 2.6.4 KDV İstisnaları...169 2.6.5 KDV nin Matrahı...171 2.6.6 KDV nde Oran Yapısı...172 2.6.7 KDV nde İndirim Mekanizması...173 2.6.8 KDV nde Kısmi Vergi İndirimi...173 2.6.9 İndirimli KDV Oranına Tabi Mal Teslimi ve Hizmet İfalarında Yüklenilen KDV nin İade Edilmesi...175 2.6.10 KDV nde Beyan, Tarhiyat, Tahakkuk ve Ödeme...176 2.7. Avrupa Birliği Vergi Sistemi...178 2.7.1 Genel Olarak...178 2.7.2 Katma Değer Vergisi... 183 2.7.3 Finansal İşlemlerin KDV Kapsamında Vergilendirilmesi...188 2.7.4 Finansal İşlemlerin KDV Kapsamında Vergilendirilmesine Eleştiriler...199 BÖLÜM III MODEL ÖNERİSİ: BANKACILIK İŞLEMLERİNİN KDV KAPSAMINDA VERGİLENDİRİLMESİ...215 3.1. BSMV nin Kaldırılması Tartışmaları...215 3.2. Bankacılık Hizmetlerinin KDV Kapsamına Alınması Tartışmaları... 232 3.3. Bankacılık İşlemlerinin KDV Kapsamında Vergilendirilmesinde İstisna Modeline Alternatif Yaklaşımlar...239 3.3.1 Nakit Akışı Yaklaşımı ( Cash-Flow Approach )...241 3.3.2 Vergi Hesaplama Hesaplı Nakit Akış Yöntemi ( Cash-Flow Method with Tax Calculation Account )... 252 3.3.3 Ters Vergilendirme Yoluyla Mevduat Faizi ve Kredi Faizinin Vergilendirilmesi ( Implications of Taxing Deposit and Loan Interest Through Reverse-Charging )...254 3.3.4 Değiştirilmiş Ters Vergilendirme Yaklaşımı ( Modified Reverse-Charging Approach )...262 3.3.5 İşletmelere Sıfır Oranlı Vergileme Yöntemi ( Zero-Rating Business-Use of Financial Services )... 266 3.3.6 Avrupa Birliği nde İyileştirme Mahiyetinde Olmak Üzere Tartışılan Yöntemler...267 3.4. Türkiye de Bankacılık İşlemlerinin KDV Kapsamında Vergilendirilmesine Yönelik Model... 272 3.4.1 Modelin Esasları... 272 3.4.2 Gider Vergileri Kanunu nda Yapılması Gereken Değişiklikler...291 3.4.3 3065 sayılı Katma Değer Vergisi Kanunu nun Bankacılık Hizmetleri nin KDV Kapsamına Alınması Yönünden Genel Değerlendirmesi ve Yapılması Gereken Düzenlemeler...293 SONUÇ...311 KAYNAKÇA...315
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Bankacılıkta Kaynak Sağlama ve Kaynak Kullandırmada Yüklenilen Vergi ve Benzerleri... 16 Tablo 2: Özel Sermayeli Bankaların Kaynak Maliyetleri...17 Tablo 3: Mevduatın Krediye Dönüşüm Sürecinde Vergi ve Benzerlerinin Yükü... 19 Tablo 4: Aracılık Maliyetlerindeki Gelişmeler...20 Tablo 5: BSMV nin Kaldırılmasının TL Kredi Maliyeti Üzerindeki Etkisi (%)...21 Tablo 6: BSMV nin Kaldırılmasının DTH ndan Döviz Üzerinden Kullandırılan Kredi Maliyeti Üzerindeki Etkisi (%)... 22 Tablo 7: Mali Yükümlülüklerin Nihai Yüklenicileri (2002)...23 Tablo 8: Mali Yükümlülüklerin Nihai Yüklenicileri (2003)...23 Tablo 9: Mali Yükümlülüklerin Nihai Yüklenicileri (2004)...24 Tablo 10: Kredi Piyasasında Arz Talep Eğrisi...26 Tablo 11: Ekonomik Büyüme İle Mali Gelişmişlik İlişkisi...38 Tablo 12: Krediler-Sanayi Üretimi İlişkisi (Krediler-Sanayi Üretim Endeksi)...39 Tablo 13: Krediler-Özel Sektör Sabit Sermaye Yatırımları nın Milli Gelir İçindeki Payı İlişkisi (Krediler-Özel SSY)... 40 Tablo 14: Türk Vergi Sistemi ni Oluşturan Vergiler...74 Tablo 15: Merkezi Yönetim (Konsolide) Bütçe Gelir Gerçekleşmeleri (1995-2009)...75 Tablo 16: Merkezi Yönetim (Konsolide) Bütçe Gelirlerinin Oransal Dağılımı (1995-2009)...77 Tablo 17: Vergi Gelirleri (Tahsilatlar) (1995-2009)...79 Tablo 18: Vergi Gelirlerinin Oransal Dağılımı (1995-2009)... 81 Tablo 19: Dâhilde Alınan İşlem (Muamele) Vergileri... 98 Tablo 20: Uluslararası Ticaret ve Muamelelerden Alınan İşlem Vergileri... 99 Tablo 21: Dâhilde ve Uluslararası Ticaret ve Muamelelerden Alınan İşlem Vergileri Toplamı... 99 Tablo 22: Vergi Gelirlerinin Ana Başlıklar İtibariyle Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı (2007)... 101 Tablo 23: Vergi Gelirlerinin Ana Başlıklar İtibariyleToplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı (2007) ( Sosyal Güvenlik Ödemeleri Hariç)... 101 Tablo 24: Mal ve Hizmetlerden Alınan Vergilerin (5000) GSYİH İçindeki Payı...102 Tablo 25: Mal ve Hizmetlerden Alınan Vergilerin (5000) Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı...102 Tablo 26: Tüketim Vergilerinin (5100) GSYİH İçindeki Payı...103 Tablo 27: Tüketim Vergilerinin (5100) Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı...103
xii Tablo 28: Genel Tüketim Vergilerinin (5110) GSYİH İçindeki Payı... 104 Tablo 29: Genel Tüketim Vergilerinin (5110) Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı... 104 Tablo 30: Belirli Mal ve Hizmetlerden Alınan Vergilerin (5120) GSYİH İçindeki Payı...105 Tablo 31: Belirli Mal ve Hizmetlerden Alınan Vergilerin (5120) Toplam Vergi Gelirleri İçindeki Payı...105 Tablo 32: Yıllar İtibariyle BSMV Gelirleri...109 Tablo 33: Yıllar İtibariyle BMV Gelirleri... 110 Tablo 34: Yıllar İtibariyle KDV Gelirleri... 161 Tablo 35: AB Ülkelerinde Uygulanan KDV Oranları...187 Tablo 36: AB Ülkelerinde Finansal Kuruluşların Kısmi Vergi İndirimi...193 Tablo 37: OECD Üyesi Ülkelerde Finansal Hizmetlerin Vergilendirilmesi...210 Tablo 38: AB nde ve Türkiye de Bankacılık İşlemleri Üzerindeki Vergi Yükü Modellemesi...274 Tablo 39: Model Uyarınca Asli ve Tali Bankacılık İşlemlerinin KDV Karşısındaki Durumu...289 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Finansal Sistem İçerisinde Fon Akışları...5 Şekil 2: Finansal Sistemin Unsurları... 6 Şekil 3: Finans Sektörü - Ekonomik Büyüme İlişkisi...33 Şekil 4: Fon Arz Edenlerden Fon Talep Edenlere Fon Akışı...242
KISALTMALAR LİSTESİ AAET Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri AET Avrupa Ekonomik Topluluğu a.g.e. adı geçen eser a.g.m. adı geçen makale a.g.r. adı geçen rapor a.g.s. adı geçen sunum a.g.t. adı geçen tez AKÇT Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu AT Avrupa Topluluğu BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu BKK Bakanlar Kurulu Kararı Bkz. Bakınız BMV Banka Muameleleri Vergisi BSMV Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi D. Daire DPT Devlet Plânlama Teşkilatı DTH Döviz Tevdiat Hesabı FKŞ Finansal Kiralama Şirketleri GdVK Gider Vergileri Kanunu GSMH Gayri Safi Milli Hasıla GSYİH Gayri Safi Yur tiçi Hasıla GVK Gelir Vergisi Kanunu H.D. Hukuk Dairesi H.G.K. Hukuk Genel Kurulu IMF Uluslararası Para Fonu İMKB İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KDV Katma Değer Vergisi KDVK Katma Değer Vergisi Kanunu KİT Kamu İktisadi Teşebbüsü (Teşebbüsleri) KKDF Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu KMV Kambiyo Muameleleri Vergisi
xiv KOBİ Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler KVK Kurumlar Vergisi Kanunu Mad. Madde Mük. Mükerrer NATO Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü OECD Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı OEEC Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı ÖTV Özel Tüketim Vergisi s. Sayfa ss. Sayfa aralığı S.K. Sayılı Kanun SMV Sigorta Muameleleri Vergisi TBB Türkiye Bankalar Birliği TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TEFE Toptan Eşya Fiyatları Endeksi TİSK Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu TKBB Türkiye Katılım Bankaları Birliği TL Türk Lirası TMSF Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TTK Türk Ticaret Kanunu TÜSİAD Türkiye Sanayicileri ve İşadamları Derneği USD Amerikan Doları vd. ve diğerleri V.D.D.G.K. Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu VHH Vergi Hesaplama Hesaplı Nakit Akış Yöntemi VUK Vergi Usul Kanunu VYŞ Varlık Yönetim Şirketi/Şirketleri
GİRİŞ Finansal sistem, fon fazlalarını arz eden girişimciler ve hane halkı ile söz konusu fonlara ihtiyacı bulunan girişimciler ve hane halkı arasındaki fon akımını düzenleyen kurumlar, akımı sağlayan yatırım ve finansman araçları ile bunlarla ilgili hukuki düzenlemeler ve idari kurulların bütünüdür. Finansal sistem, belirli kurumların ve pazarların, bir arada ve karşılıklı olarak birbirlerini etkileyen temel fonksiyonlarını gerçekleştirmek amacıyla bir araya gelmeleri sonucunda oluşmakta ve fon fazlaları ve açığı olan ekonomik birimler arasında aracılık görevini görmektedir. Dünya da fon akımlarının yaklaşık %75 i bankacılık kesimi üzerinden gerçekleşmektedir. Türkiye de de finansal sistemdeki kurumların toplam aktiflerinin %90 ına ulaşan aktif büyüklükleri ile bankalar, bu bağlamda, fonların tasarruf sahiplerinden, fon gereksinimi olanlara transferini sağlayan bir işlevi yerine getirmek suretiyle, gerek para, gerekse sermaye piyasalarının önemli bir finansal aracısı konumunu elde etmektedir. Bu işlev, yani aracılık, bankacılık sektörünün en temel işlevidir. Bu işlevin etkin bir şekilde yerine getirilmesi, aracılık sırasında yüklenilen maliyetlerin yüksek olmaması ile yakından ilgilidir. Aracılık maliyetleri ( intermediation cost ) nin yüksek olması bankacılık kesimine olan talebi olumsuz etkilemekte, rekabeti bozucu ( distortionary ) etki yapmakta ve bankacılık sisteminin etkin çalışmasını engellemektedir. Öte yandan, Türkiye de 1980 li yıllarla birlikte büyüme stratejisi önemli bir değişim geçirmiş; kamu yatırımları ve kamudan özel sektöre sağlanan ucuz girdi, teşvik, sübvansiyonlar, dış rekabetin engellenmesi, ücret düzeyi yüksek tutularak iç talebin artırılması ile şekillenen sermaye birikimi modeli, yerini kamu sektörünün sermaye birikimi modelini doğrudan desteklemekten vazgeçerek kendisini piyasa ekonomisinin kurumsallaşması ve fiziki-sosyal altyapının iyileştirilmesi ile sınırlı tuttuğu; üretim faaliyetlerinin itici gücünün iç talep yerine dış talep olması, iç ve dış rekabet baskısının verimlilik artışına yol açması ve böylece para, mal ve sermaye piyasalarının Dünya ölçeğinde entegrasyonunun sonucu olarak gelişmiş ülkelerdeki fon fazlasının fon ihtiyacı olan gelişmekte olan ülkelere yönelmesinin beklendiği yeni bir modele, yeni ekonomik büyüme stratejisine terk etmiştir. Bu stratejide, yurtiçinden ve dışından sağlanan kaynakları reel kesime aktaran bankacılık sektörü kritik bir rol üstlenmektedir. Reel kesim ile bankacılık sektörü arasında sağlıklı bir ilişki kurulabilmesinin önemli bir koşulu aracılık maliyetlerinin düşürülebilmesi-
2 dir. Bu sorun yapısal niteliktedir ve Türkiye de uzun dönemli sürdürülebilir büyümenin sağlanmasını geciktiren unsurlardan biri olmuştur. Aracılık maliyetleri, bankaların fon kullandırma ve fon toplama maliyetleri arasındaki fark olarak tanımlanmaktadır. Bu başlık altında toplanabilecek maliyetlerin bir kısmı banka organizasyonuna bağlı genel yönetim giderleri niteliğindeki organizasyonel giderler iken, bir diğer grup vergi ve benzeri kanunlarla (zorla) alınan kamusal yükler ve para politikasının uygulamasından kaynaklanan munzam karşılıklar ve disponibilitedir. Aracılık maliyetleri ve bu bağlamda Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi ( BSMV ) ile bankaların rekabet gücü ve ekonomik büyüme arasında negatif bir ilişki bulunmaktadır. Bu sebeple, aracılık maliyetlerinin azaltılması gerek bankaların rekabet gücünün artırılması, gerekse ekonomik büyümenin (ya da daha yüksek büyümenin) sağlanması yönünden önem arz etmektedir. Türkiye de mal ve hizmetler üzerinden alınan işlem vergilerinde Katma Değer Vergisi ( KDV ) tabanlı bir vergileme hâkimdir. Bu vergileme tarzı, kimi finansal işlemlerde de uygulanmakla birlikte, finansal aracılığın en büyük kısmını oluşturan bankacılık işlemlerinde, işlem vergisi olarak BSMV 1 uygulanmaktadır. Bu vergi, KDV nden farklı olarak indirim mekanizmasına sahip olmadığından, çoğunlukla yansıtılamamakta; aracılık fonksiyonunu yerine getiren bankacılık kesimi üzerinde önemli bir aracılık maliyeti olarak kalmaktadır. Öte yandan, fon arz ve talep edenler arasında aracılık fonksiyonunu sağlayan kimi finansal kurumların işlemlerinde KDV uygulanması ve bu verginin yüklenicileri tarafından indirim konusu yapılarak nihai tüketiciye kadar ulaşan zincir içinde yansıtılabilmesi imkânının varlığı, bir başka ve önemli finansal aracı olan bankaların bu kurumlara göre maliyetlerini yükseltmekte ve (bu açıdan) rekabeti bozucu etki yaratmaktadır. Yanı sıra, uluslararası sermaye hareketlerinin mobilizasyonunun giderek arttığı, finansal aracılığın globalleştiği ve uluslararası rekabetin yaşandığı günümüz koşullarında, diğer ülkelerde aracılık maliyeti yaratmayan işlem vergileri cari iken ya da BSMV veya benzeri işlem vergileri uygulanmıyorken, Türkiye de maliyet yaratan/ artıran işlem vergisi BSMV nin varlığı; gerek yurtdışından Türkiye ye yönelik finansal aracılık faaliyetlerinde ve gerekse Türkiye deki bankaların yurtdışına yönelik işlemlerinde ulusal aracılar lehine rekabeti bozucu etki yaratmaktadır. 1 BSMV, 23.07.1956 tarihli ve 9362 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 6802 sayılı Gider Vergileri Kanunu nun II. Kısım, 1. Bölüm ünde düzenlenmiştir. Bu düzenlemeye göre BSMV üç unsurdan oluşmaktadır: (i) Banka Muameleleri Vergisi ( BMV ), (ii) Sigorta Muameleleri Vergisi ( SMV ) ve (iii) Kambiyo Muameleleri Vergisi ( KMV ). Çalışmamızda kimi zaman BSMV kimi zaman da BMV ifadesine yer verilmiştir. Ancak her ikisi ile de aynı unsur anlatılmış olacaktır. Bir başka ifade ile çalışmamızda BSMV denildiğinde, SMV ve/veya KMV değil, sadece BMV anlaşılmalıdır.
3 Bu bağlamda, Avrupa Birliği ( AB ) uygulamaları önem kazanmaktadır. AB üyesi ülkelerde BSMV tipi bir işlem vergisi uygulanmamakta; bankacılık işlemleri sebebiyle ya hiç vergi alınmamakta ya da KDV uygulanmaktadır. KDV ise çoğu ülkede ve çok önemli hacim yaratan işlemler için istisna/muaf tutulmakta ya da 0 oran uygulanmaktadır. Türkiye, KDV uygulamasına 01.01.1986 tarihinde geçmiş, geçiş sürecinde BSMV nin kaldırılarak yerine KDV nin getirilmesi tartışmaları yaşanmıştır. Ancak, gerek fiskal kaygılarla gerekse uygulamada sorunlar doğabileceği tereddüdüyle bu tartışma akim kalmıştır. Bir yandan KDV konusunda geçen yıllar içinde kat edilen mesafeler ve gerek vergi idaresi gerekse mükellefler bazında kazanılan alışkanlıklar, diğer yandan BSMV nin aracılık fonksiyonu üzerindeki olumsuz etkileri artık bankacılık işlemlerinin de KDV ne tabi tutulması gereğini düşündürmektedir. Bu çalışmanın amacı, bu yapısal dönüşümün ekonomik koşullarının oluşup oluşmadığını ortaya koymak; eğer anılan dönüşüm için uygun şartlar mevcut ise, bu dönüşümü sağlayacak düzenlemelerin niteliği ile uygulanabilecek vergileme prensiplerini belirlemektir. Çalışmamızda öncelikle aracılık fonksiyonunun niteliği üzerinde durulmuş, aracılık maliyetlerinin bankaların rekabet gücü ve ekonomik büyüme üzerindeki etkileri irdelenmiştir. Ardından Türkiye deki BSMV uygulamasının temel özellikleri ve vergileme tekniği açısından yaşanan sorunlar ortaya konulmuş; BSMV, etkin ve çağdaş bir vergilemenin temel ilkeleri yönünden irdelenmiştir. İzleyen bölümde muamele vergileri teorisindeki gelişmeler ışığında KDV, teorisi ve Türkiye uygulaması yönünden değerlendirilerek, finansal hizmetlerin bu vergi yapısına dâhil edilmesinin vergi teorisi ve tekniği yönünden olabilirliği üzerinde durulmuştur. Devamında AB uygulamaları sergilenerek, AB nin finansal aracılık hizmetlerini KDV nin kapsamına almasının ve fakat finansal hizmetlerin önemli bir kısmını muaf/istisna kılmasının ve/veya vergi oranını çok düşük ya da 0 olarak tespit etmesinin nedenleri ortaya konulmuştur. Üçüncü Bölüm de, öncelikle Türkiye de uzunca bir süredir uygulamacılar, sektör temsilcileri, mali idare ve akademisyenler arasında yaşanmakta olan BSMV nin kaldırılması talepli tartışmalar sergilenmiş ve yasal değişiklikler için hakim bir irade birliğinin varlığı vurgulanmıştır. Ardından, BSMV nin indirim mekanizması yönünden KDV ile ilişkilendirilmesi temelli, bize göre parsiyel olan görüşler değerlendirilmiştir. Üçüncü Bölüm ün III.3.3. ve III.3.4. alt bölümlerinde ise BSMV ni ikame edecek şekilde finansal hizmetlerin KDV kapsamına alınması yönündeki değerlendirmelerimiz ve Türkiye için model önerimiz yer almaktadır.
BÖLÜM I BANKACILIKTA ARACILIK MALİYETİ 1.1. Finansal Kurumlar, Finansal İşlemler ve Bankacılık Faaliyeti Finansal Sistem, belirli kurumların ve pazarların, bir arada ve karşılıklı olarak birbirlerini etkileyen temel fonksiyonlarını gerçekleştirmek amacıyla bir araya gelmeleriyle oluşan, temel fonksiyonu 2 fon fazlaları ve açığı olan ekonomik birimler arasında fon akışlarına aracılık etmek olan bir yapıdır 3. Şekil 1: Finansal Sistem İçerisinde Fon Akışları DOLAYLI FÝNANSMAN FÝNANSAL PÝYASALAR (Kredi Verenler - Tasarrufçular) 1. Hane Halký 2. Þirketler 3. Devlet 4. Yabancýlar FONLAR FONLAR FÝNANSAL PÝYASALAR DÝREKT FÝNANSMAN FONLAR (Kredi Kullananlar - Yatýrýmcýlar) 1. Hane Halký 2. Þirketler 3. Devlet 4. Yabancýlar Kaynak: Frederic S. Mishkin, The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Fourth Edition, New York: 1995, s. 21. Aktaran: Atilla Uyanık, Finansal Ürünlerin Vergilendirilmesi ve Yasal Düzenlemeler Açısından Değerlendirilmesi, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Yayın No: 79, Temmuz 1997, s. 9. 2 Finansal kurumlar temel fonksiyon olan aracılık fonksiyonu nun yanı sıra şu fonksiyonları da yerine getirirler: (i) Fon talep edenlerle fon arz edenlerin farklı vade taleplerini finansal araçların vadelerini farklılaştırarak vade ayarlamak, (ii) Arz ve talep edilen farklı büyüklükteki fonları küçük tasarrufları bir araya getirerek ya da büyük tasarrufları parçalayarak miktar ayarlamak, (iii) Fon talep edenlere finansal kurumlar üzerinden borç verilmesini temin ederek fon arz edenlerin riskini azaltmak, (iv) Fon arz ve talep edenlere pazar analizi, portföy yönetimi, finansal aktif değerlemesi vb. hizmetler sunarak finansal danışmanlık yapmak. (İlhan Uludağ ve Erişah Arıcan, Finansal Hizmetler Ekonomisi (Piyasalar-Kurumlar-Araçlar), 2. Baskı, İstanbul: Beta Yayınları, Kasım 2001, s. 117-118) Kanaatimizce, finansal kurumların bu fonksiyonları da aracılık fonksiyonu içinde kalmaktadır. Bu sebeple, belirtilen şekilde bir parçalama anlamlı değildir. Çalışmamızda finansal kurumların -bankaların- söz konusu fonksiyonları da aracılık fonksiyonu içinde değerlendirilmiştir. Bu yaklaşım kimi yazarlarla paralellik göstermektedir. Bkz. Mehmet Hasan Eken, Enflasyonun Bankacılık Üzerine Etkilerinin Risk ve Kârlılık Açısından Değerlendirilmesi, Ankara: Türkiye Bankalar Birliği Yayını, Yayın No:187, 1994, s. 27-28. 3 Uludağ ve Arıcan, Finansal Hizmetler Ekonomisi (Piyasalar-Kurumlar-Araçlar), s. 116.
6 Banka Muameleleri Vergisinin Bankacılık Sektöründe Rekabeti Bozucu Etkileri ve Bir Model Önerisi Finansal sistem belirli birtakım unsurların bir araya gelmeleri ile oluşur. Bunlar 4 ; Fon arz edenler (Tasarruf sahipleri; piyasanın ihtiyaç duyduğu fonları arz eden kişi ve kuruluşlar), Fon talep edenler (İhtiyaç sahipleri; fonları arz eden kişi ve kuruluşların karşı ayağında yer alan, bu fonlara ihtiyaç duyan kişi ve kuruluşlar), Yatırım ve finansman araçları (Satın alma gücünün fon arz edenlerden fon talep edenlere aktarılmasında kullanılan araçlar), Yardımcı kuruluşlar (Finansal sistemde biriken fonların, fon arz edenlerden fon talep edenlere aktarılmasına aracılık eden kuruluşlar), Hukuki ve İdari Düzen/Düzenlemeler (Finansal sistemin amaçlandığı biçimde çalışabilmesi için idari açıdan desteklenen -yazılı ya da yazılı olmayan kurallara göre işletilen- hukuki düzen). Bu unsurlar şöyle şematize edilebilirler: Şekil 2: Finansal Sistemin Unsurları FON ARZ EDENLER ARAÇLAR YARDIMCI KURULUŞLAR HUKUKİ VE İDARİ DÜZEN Para (Nakit) Mevduat Banka Parası Kredi Sosyal Güvenlik Fonları Tahviller Hisse Senetleri Varlığa Dayalı Menkul Kıymet Kamu Kağıtları İpotekli Borç Senedi İpotekli İrat Senedi PARA PİYASASI Bankalar Sigorta Şirketleri Aracı Kurumlar Parafiskal Kurumlar Finansman Şirketleri Factoring Şirketleri Leasing Şirketleri Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları Menkul Kıymet Yatırım Fonları Kooperatifler FON TALEP EDENLER Çalışma İlke ve Kuralları SERMAYE PİYASASI Kaynak: Ahmet Kırman, Finansal Sistemde Vergilendirilme, Ankara: Türkiye Bankalar Birliği, Eğitim ve Tanıtım Grubu Seminer Notları, 1999, s. 6. Görüleceği üzere sistemin unsurlarından birisi, fonların fon arz edenlerden fon talep edenlere aktarılmasına aracılıktır. Finansal (mali) aracılığa ihtiyaç duyulma- 4 Ahmet Kırman, Future, Options, Swap, Leasing İşlemlerinin Hukuki Yapısı ve Vergilendirilmesi, Ankara: Türkiye Bankalar Birliği, 16-17 Ekim 2000, Bölüm II, s. 4.
Bankacılıkta Aracılık Maliyeti 7 sının en temel iki sebebi işlem maliyetleri 5 nin düşüklüğü ve asimetrik bilgi olgusudur. Mali aracıların kaynak aktarımı konusunda uzmanlaşmış olmaları ve ölçek ekonomilerinden yararlanmaları sebebiyle, işlem maliyetleri doğrudan kaynak aktarımına göre önemli ölçüde azalmaktadır. Diğer yandan, fon arz edenlerle fon talep edenler arasında asimetrik bilgi bulunmaktadır. Fon arz edenler, fon talep edenlerin borcu beyanına uygun kullanıp kullanmayacağı, ödeyip ödemeyeceği konusunda fon talep edenler kadar doğru bilgiye sahip değildir. Oysa mali aracılar, asimetrik bilgiden kaynaklanan bu problemleri, yürüttükleri izleme faaliyetleri (monitoring) ile azaltırlar 6. Bu itibarla finansal sektörün varlığı, bilgiyi toplama, bunları değerlendirme ve ilgililerine aktarımının maliyetini düşürür. Bu süreç içinde tasarruf sahipleri (fon arz edenler) ve yatırımcılar (fon talep edenler) etkinlik ve verimlilik sağlarlar; bu da büyümeyi olumlu yönde etkiler 7. Finansal sistemde yer alan kurumlar (mali aracılar) çeşitli biçimlerde tasnif edilebilmekle birlikte, konumuz açısından en kıymetli olanı, para yaratan finansal kurumlar / para yaratmayan finansal kurumlar ayrımıdır. Para yaratan finansal kurumlar, fon fazlası olanlardan (fon arz edenlerden) topladıkları fonları, fon açığı olanlara (fon talep edenlere) plase ederler 8. Para yaratan finansal kurumlar merkez bankaları ve ticari bankalardan oluşur; küçük birikimlerin ekonomi dışında kalmasını önleyerek tasarrufların kullanılabilir hale gelmesini sağladıkları gibi, kaydi para yaratarak yatırılabilir fonları artırırlar 9. Merkez bankaları, bütün modern ekonomilerde en önemli finansal kurumlardan birisidir. Merkez bankaları, esas olarak, finansal sistemin yürütülmesi ve ulusal para arzının kontrolünde kamu politikası fonksiyonuna sahip devlet kurumlarıdır. Doğrudan işletme ve hane halkı ile ilişki içinde olmazlar; daha çok, temel politika yapıcılığı fonksiyonlarını yürütmek üzere ticari bankalar ve menkul değerler alıp satanlarla ilişkilidirler. Ticari bankalar ise, işletmeler ve hane haklarından oluşan fon arz ve talep edenleri bir araya getiren, bu anlamda aracılık faaliyeti yürüten en önemli 10 finansal ku- 5 Çalışmamızda kullanılan aracılık maliyeti kavramı, işlem maliyeti kavramı ile eşdeğerdir. 6 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ( BDDK ), Mali Sektör Politikaları Dairesi Çalışma Raporları 2003 Yılı Özel Sayısı, Türk Bankacılık Sektöründe Aracılık Maliyetlerinin Azaltılması, Kasım 2003, s. 10. 7 Ersin Özince, Finansal Sektör: Uluslararası Gelişmeler ve Türkiye Deneyimi, Açılış Bildirisi, 12. Dünya Muhasebe Tarihçileri Kongresi, İstanbul, 20 Temmuz 2008. 8 Mikail Altan, Fonksiyonlar ve İşlemler Açısından Bankacılık, İstanbul: Beta Yayınları, 2001, s. 31. 9 Serpil Canbaş ve Hatice Doğukanlı, Finansal Pazarlar, Finansal Kurumlar ve Sermaye Pazarı Analizleri, İstanbul: Beta Yayınları, 2001, s. 116. 10 Ticari bankaların Amerika Birleşik Devletleri ( ABD ) mali piyasası içindeki payı %27, Fransa da %56, Almanya da %40, Japonya da %45 ler düzeyindedir. (İlker Parasız, Para Banka ve Finansal Piyasalar, VI. Baskı, Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları, Ekim 1997, s. 56-57.) Türkiye de ise 2009 sonu itibariyle [Tür-