Suriye Raporu 05.01.2012 Bölgesel bir soğuk savaş gayretinin Suriye cephesi İdris KARDAŞ Küresel Sorunlar Platformu Genel Koordinatörü idris@platformforglobalchallenges.org http://www.platformforglobalchallenges.org İstanbul Bilgi Üniversitesi Santral Kampüsü Kazım Karabekir Cad. No:2/13 34060 Eyüp İstanbul Tel: 0212 311 72 43 Faks: 0212 311 79 00 Yüksek Stratejik Ortak Suriye Stratejik Ortak ile yaşanan sertleşmeler Arap Birliği Suriye yi askıya alıyor. Türkiye den 9 maddelik yaptırımlar hamlesi Arap Birliği Gözlemcileri Suriye de Gözlemcilerin ilk açıklaması Özgür Suriye ordusu Uluslararası dengeler ve Suriye Suriye ye müdahale Türkiye nin olası bir uluslararası müdahaledeki rolü 1
Tunus ta başlayan Arap Baharı nın Türkiye için en önemli durağı olan Suriye; Türkiye nin en uzun sınır komşusu olması, son on yılda gelişen önemli ilişkiler, bölgedeki mezhepler ve örgütler arasındaki dengelerin en önemli kavşağı olması itibariyle bizleri, sandığımızdan daha fazla ilgilendiriyor. Yüksek Stratejik Ortak Suriye Türkiye ile Suriye arasında yıllar boyu PKK zeminli süren soğuk ilişkilerin ardından, son on yılda Türkiye nin dış ilişkilerinde sıfır sorun politikası gündeme oturmuş ve bu nedenle ticari, siyasi ve sosyal açılardan önemli işbirliklerine girilmiş, Türkiye-Suriye Yüksek Stratejik İşbirliği Konseyi kurulmuştu. Öyle ki stratejik işbirlikleri çerçevesinde hem Suriye de hem Türkiye de ortak bakanlar kurulu toplantıları yapılmış ve önemli ekonomik işbirlikleri hayata geçmişti. Türkiye ile Suriye arasındaki ticaret hacmi 2007 sonu itibarıyla 995 milyon dolar iken 2010 sonunda 3 yıl gibi bir sürede 2.5 milyar dolar seviyesine yükselmişti. Türkiye nin körfez ülkelerine ulaşmak için önemli bir geçiş noktası olarak da Suriye her geçen gün Türkiye ekonomisi açısından önemli bir hale gelmişti. Suriye içinse bu işbirliği Batılı izolasyonu kırmak için önemli bir fırsat demekti. Ancak Tunus ta başlayan Arap Baharı etkisini çok geçmeden Suriye de göstermeye başladı. Ocak 2011 itibariyle rejime karşı ayaklanmaya başlayan Suriye de halk tam anlamıyla Mart 2011 de harekete geçti diyebiliriz. Önceleri daha demokratik bir ülke olma yolunda bazı siyasi reformların atılmasını isteyen muhalifler; yaptıkları gösterilere karşı Baas rejiminin şiddetli bir şekilde cevap vermesinden sonra artık reformlarla yetinmeyeceğini ve rejimin tamamen değişmesini, bununla birlikte Esed in gitmesinin kaçınılmaz olduğu noktasına vardı. Taleplerdeki bu değişimin hızlı bir şekilde gerçekleşmesi çok zor olmadı. Zira Baas rejimi ve Esed e bağlı birlikler gerçekten de çok sert bir şekilde bu ayaklanmaları bastırma yöntemini 2
seçti. Bugüne kadar yaklaşık 5 bin insanın ölümüne, yine binlercesinin tutuklanmasına ve işkencelere maruz kalmasına neden olan bu sert bastırma harekatı karşısında Suriye, daha azıyla yetinmeyecekti. Suriye nin kendi halkına karşı yürüttüğü uzun vadeye yayılan bu katliam Türkiye ile Suriye arasında soğuk rüzgârların esmesine yol açtı. Birçoklarının Suriye nin giriştiği bu katliamlara Türkiye nin çok sert tepki vermesi gerektiğini söylemesine rağmen Türkiye, ilişkilerinin samimiyetine güvenerek diyalog ile bu konuya müdahil olmayı seçti. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun, Suriye ziyareti esasen bu konuda önemli bir adım oldu. Esed ile baş başa tam 6 saat görüşen Davutoğlu; görüşme sonrası yaptığı açıklaması, Suriye ile olan ilişkilerin artık eski seyrinde gitmeyeceği yönünde ilk sinyaldi. Davutoğlu; Suriye halkı ebediyen Türkiye nin dostu olarak kalacaktır. Suriye de kabul edilemez olaylar yaşandı. diyerek Baas rejiminin yaptığı katliamlar konusunda Türkiye yi ikna edemediği ve rejimin reform yapmakta direndiği mesajını verdi. Stratejik Ortak ile yaşanan sertleşmeler Baas rejiminin, Türkiye nin reformları bir an önce hayata geçir mesajına karşılık halk hareketine karşı daha sert davranmaya başlaması Türkiye nin de söylemlerini sertleştirmesine yol açan bir gelişme oldu. Baskılardan kaçan Suriyelilerin Türkiye ye sığınması ve Hatay da mülteciler için bir kamp oluşturulmasından sonra Suriye ile olan ilişkiler daha da ısındı. Tabi bu arada Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi nde Suriye ye karşı çıkacak olan kınama kararına Türkiye nin olumlu yönde oy kullanması da Suriye nin sert tepkisine neden oldu. Türkiyeli hacıları taşıyan otobüslerin Suriye de taşlanması ve Türkiye büyükelçiliğine ve konsolosluklarına yapılan saldırılar ise gerilimin tırmanmasına yol açan önemli olaylardı. Arap Birliği Suriye yi askıya alıyor. Dünya kamuoyunun Suriye ye olan ilgisi, yaşanan katliamların boyutunun büyümesi ile daha fazla arttı. Bölge ülkeleri Suriye nin jeopolitik durumundan kaynaklı sorunların kendi ülkelerine sıçramaları endişesiyle, dışarıdan gelebilecek herhangi bir müdahaleye karşı olduklarından bu konuyu kendi içlerinde halletmek yönünde adımlar atmaya başladılar. Bunun sonucu olarak Arap Birliği; Suriye ile ilgili önemli bir karar alarak, Kasım ayında Suriye nin üyeliğini askıya aldı. 3
Küresel Sorunlar Platformu Danışma Kurulu Üyesi Soli Özel Arap Birliği nin müdahalesini İran ve Hizbullah bağlamında ele alırken; Büyük hedef rejim değişikliğiyle İran ın Suriye yi kaybetmesi, stratejik olarak kolunun kanadının kırılması, Hizbullah üzerinden Doğu Akdeniz gücü haline gelmesine son verilmesidir diyerek müdahalenin sadece insani temellere dayanmadığının altını çiziyor. Türkiye den 9 Maddelik Yaptırımlar Hamlesi Türkiye ise Arap Birliği nin yaptırım kararı almasından hemen önce 9 maddelik bir yaptırım kararı aldı. Türkiye; bu yaptırımların Suriye halkını zayıf düşürmek değil tam tersi rejimi zayıf düşürmeye yönelik olduğunun da altını çizerek, 9 maddelik yaptırım kararını açıkladı; 1. Suriye de halkıyla barışık meşru bir yönetim işbaşına gelene kadar Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi mekanizması askıya alınacak. 2. Suriye de haklarında halka karşı şiddete ve hukuk dışı yöntemlere başvurduklarına dair iddialar bulunan bazı yetkililere seyahat yasağı konulacak ve bu kişilerin Türkiye deki malvarlıkları dondurulacak 3. Suriye rejiminin kuvvetli destekçisi konumundaki tanınmış bazı işadamlarına da benzer tedbirler getirilecek. 4. Suriye ordusuna her türlü silah ve askeri malzemenin satış ve tedariki durdurulacak. Türkiye toprakları, hava sahası ve karasuları kullanılarak üçüncü ülkelerden Suriye ye silah ve askeri malzeme transferi yapılması uluslararası hukuka uygun olarak engellenecek 5. Suriye Merkez Bankası ile ilişkiler durdurulacak. 6. Suriye hükümetinin Türkiye deki finansal varlıkları dondurulacak. 7. Suriye hükümeti ile kredi ilişkileri durdurulacak. 8. Mevcut işlemler hariç, Suriye Ticaret Bankası (Commercial Bank of Syria) ile işlemler durdurulacak. 9. Suriye deki altyapı projelerinin finansmanı için imzalanan Eximbank kredi anlaşması askıya alınacak. 4
Alınan yaptırımların ilk somut neticesi ise; Türkiye ile Suriye arasındaki ticaretin gerilemesi oldu. Ayrıca Türkiye den körfez ülkelerine giden tırların başka ülkelere yönelmesi sonucu Suriye 150 milyon dolarlık bir kayıp yaşadı. Türkiye nin yaptırım kararı almasından hemen sonra Arap Birliği ülkeleri de benzer yaptırımlar yapmak üzere bir araya gelse de bir görüş birliğine varamadılar. Zaten Suriye hükümeti de bu kararları ihanet olarak adlandırdı. Bu arada Birleşmiş Milletler de Suriye de yaşanan gelişmeler ile ilgili 40 sayfalık bir rapor hazırlarken bu raporun Mart ayı içerisinde açıklanması bekleniyor. Arap Birliği Gözlemcileri Suriye de Arap Birliği uzunca bir sürenin ardından Suriye yi bir barış planına ikna etmeyi başardı. Rusya nın da baskısıyla; Arap Birliği nin hazırladığı planı Kahire de imzalayan Suriye, muhaliflerle hükümet arasında diyalog sürecinin başlamasını, Arap Birliği nin Suriye ye gözlemci heyeti göndermesini, Suriye deki şiddetin durdurulmasını, Suriye askerlerinin kentlerden çekilmesini ve Suriye de olaylar sırasında tutuklananların serbest bırakılmasını kabul etti. Planın önceliklerinden biri olan ve çatışmaların durulmasını da hedefleyen ilk gözlemci heyet 27 Aralık ta Suriye nin Humus kentine vardı. Halen Suriye de bulunan, asker ve sivillerden oluşan heyetin başkanlığını Sudanlı General Mustafa el-dabi yürütüyor. Ocak sonuna kadar 150 kişiyi bulması beklenen gözlemcilerin sayısının artması veya ay sonuna kadar olan gözlemleme sürelerinin uzatılması konusu ise daha sonraki anlaşmalara bağlı. 5
Gözlemcilerin ilk açıklaması İnsan hakları örgütlerine göre, gözlemcilerin, çatışmaların en yoğun yaşandığı Humus kentine varmasından önce yaşanan olaylarda en az 30 muhalifin öldürüldüğü belirtiliyor. Humus kentine giden gözlemcilerin lideri hakkında söylenenler ise gözlemcilerin misyonlarını ne kadar tarafsız bir şekilde tamamlayacakları konusunda soru işaretleri oluşturuyor. Foreign Policy dergisinden David Kanner imzalı yayınlanan analizde; dünyanın bir insani misyonun başında gördüğü en uygunsuz kişi olarak tanımladığı Mustafa el Dabi nin, Darfur daki soykırım sırasında yapılan en acımasız vahşetten sorumlu tutulan Cancavid lerin kurucusu olmakla suçlandığı konusu işleniyor. İnsan hakları örgütleri de bu konunun üzerinde ciddiyetle durmaya başladılar bile. İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW); Suriye yönetiminin yüzlerce tutukluyu Humus kentinden başka yerlere naklettiğini ve bu konuda ciddi şüphelerin oluştuğunu, bu yüzden de gözlemcilerin ülkedeki her yere sınırsız erişim hakkının olması gerektiğini açıkladı. Gözlemcilerin Başkanı Mustafa el-dabi nin ilk gün yaptığı Humus ta herhangi bir sorun göremedik açıklaması kimsenin beklediği bir durum değildi. Elbette bu ilk açıklama Baas rejimi ile ipleri hemen koparmamak adına yapılmış bir hamle de olabilirdi. Ancak, gözlemcilerin ülkedeki ilk görev haftasında Suriye de çıkan olaylarda 130 ile 390 arasında kişinin öldürülmesi sonucu Arap Birliği nin gözlemcileri geri çağırması için acil toplantı yapacağı da açıklandı. Özgür Suriye Ordusu Suriye deki en büyük silahlı muhalif grup olan Özgür Suriye Ordusu; ordudan ayrılan askerlerin ve silahlı isyancıların oluşturduğu bir örgüt. Ordunun başında ise Riad el-esad bulunuyor. Riad el-esad gözlemcilerin Suriye de bulunmasını önemserken, Beşar Esed in gerçek yüzünü görmeleri için bir ateşkes yapmayı da ihmal etmedi. Ancak Arap gözlemcilerin ülkede bulunduğu dönem içerisinde Hama, Homs ve İdlib de gösterilerin daha da şiddetlenmesi, yüzlerce insanın öldürülmesi ve buna karşın gözlemcilerin şu ana kadar ki çelişkili açıklamaları Özgür Suriye Ordusu nun daha fazla bekletmek için yeterli olmadı. Ateşkesin sona erdiği zaman içerisinde 18 Suriye askerinin öldürüldüğü kayıtlara geçti. 6
Uluslararası Dengeler ve Suriye Suriye için dengeler açısından net bir harita belirleniyor. Bir taraftan Irak- Suriye ve Lübnan üzerinden Akdeniz bağlantısını güçlü tutmak ve Irak ta gücünü arttırmak isteyen Şii bir İran, diğer taraftan bu ülkeye önemli yatırımlar yapmış ve neredeyse yüzyıldır önem verdiği sıcak sularda güçlü olmak için bu ülkeye ihtiyaç duyan Rusya. Öteki yandan yine bölgedeki gücünü yitirmek istemeyen Çin in yanı sıra her ne kadar Suriye yönetimi ile önemli sıkıntılar yaşandığı düşünülse de bilinen ve istikrarlı bir düşman olarak Baas rejimini tercih edebilecek İsrail. En küçük sarsıntıda bir iç savaş yaşama ihtimali olan Lübnan. Mezhepsel çatışmalar, PKK, İran ın bölgede etkisini arttırma çabası, ekonomik ilişkiler, bölgede yakaladığı güveni korumaya çabası ve yüksek oranda akrabalık bağı olan insanların yaşadıkları dramı önemseyen Türkiye. İran, Rusya ve Çin in; herhangi bir dış müdahaleye karşı sert bir tutum içerisinde söylemlerini devam ettirmekle birlikte gözlemcilerin ülkeye giriş yapmaları konusunda Suriye ye baskı kurdukları da bir gerçekliktir. Rusya, Çin ve İsrail in Baas rejiminin çökme ihtimalini gördükleri takdirde daha fazla destek veremeyecek durumda oldukları uluslar arası platformlarda konuşulan konulardan biri. Zira Suriye nin ekonomik olarak daha fazla sürdürülebilir olmaması, sürdürülebilir bir desteği de geçersiz kılabilir. Suriye ye müdahale Görünen o ki; Türkiye nin, şimdiye kadar sürdürdüğü yapıcı dış politikasını devam ettirmekle birlikte Suriye de yaşanan soruna kayıtsız kalmak gibi bir seçeneği yok. Zira hem yanı başında olan bir yangın olması hem de uluslararası alanda yüklendiği sorumluluklar itibariyle bu konu Türkiye nin en önemli dış politikası olma durumundadır. İlk zamandan beri diyalog ile bu sorunu aşmayı seçen Türkiye şu anda Arap Birliği ile birlikte hareket ederek Suriye ye 7
yaptırımlar yapma yolunu seçmiştir. Doğrusu, bölgesinde güçlü bir devlet olma yolunda hızla yükselen bir değer olan Türkiye nin Batı kaynaklı dış müdahalelere eklemlenmesi itibar kaybı yaratabilecek bir durumdur. Ancak Suriye de yaşanan dram ve politik hesaplaşmalar da Türkiye için son derece hayati konulardır. Dolayısıyla bölgenin kendi dinamikleri aracılığıyla, yani Arap Birliği ve benzeri enstrümanlarla Suriye yi sıkıştırmak önemli bir stratejidir. Bunun yanı sıra, uluslararası bir müdahalenin kaçınılmaz olduğu bir durumda Türkiye önemli bir ülke olarak bu denklemlerin içerisinde yer alabilmelidir. Her ne kadar Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Yunanistan ve Güney Kıbrıs ın engellemeleri nedeniyle AB Dışişleri Bakanlığı toplantısına çağrılmasa da, AB Bakanı ve Başmüzakereci Egemen Bağış bu durumu; Eğer AB içerisindeki bazı ülkeler Suriye ile Türkiye'siz daha etkin bir ilişki kurabileceklerine inanıyorlarsa bu sadece onların içine düştükleri akıl tutulmasının bir başka göstergesi olur. Şeklinde eleştirmektedir. Yapılabilecek herhangi bir müdahalenin uluslararası meşruiyeti açısından en önemli seçenek BM Güvenlik Konseyi kararı aracılığıyla yapılabilecek bir müdahaledir. Ancak Çin ve Rusya bu konuya olumsuz baktıklarını önceden açıklamışlardır. Buna göre yapılabilecek ikinci müdahale aracı ise NATO şemsiyesidir. Türkiye; NATO nun yapacağı herhangi bir müdahalede kaçınılmaz olarak aktif bir rol üstlenecektir. NATO müdahalesinin gerçekleşmesi ise Esed in büyük bir kıyıma girişmesi ya da Suriye nin bir NATO ülkesine saldırması sonucu olabilecek bir konudur. Türkiye nin olası bir uluslararası müdahaledeki rolü Türkiye bu müdahale senaryolarının içerisinde tamamen insani amaçlı ve uluslararası müdahalenin bir parçası olarak tampon bölge oluşturabilir ya da uluslar arası müdahalede aktif olarak yer alarak askeri anlamda ciddi bir şekilde çatışmaların içerisine girebilir. Elbette konuşulan müdahalelere, İsrail Savunma Bakanı Ehud Barak ın ya da Lübnanlı Velid Canbolat ın dediği gibi; Esed ailesinin birkaç hafta içerisinde iktidardan uzaklaşması durumunda gerek kalmayacaktır. 8