Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Perform ansları( }

Ç.Ü.Z.F. D ergisi, 2007, 22 (1) : 1-10 J.A gric. Fac. Ç.Ü., 2007, 22 (1) : 1-10 Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Perform ansları( } Hüseyin ÜÇEŞ (D Serap GÖNCÜ KARAKÖK(1} Özet Bu çalışmada, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma Uygulama Çiftliği'nde yetiştirilen Siyah Alaca (SA) sığır ırkına ait 30 yıllık periyottaki (1973-2003) kayıtlar kullanılmıştır. 1655 doğum ve 4717 çiftleştirme kaydı değerlendirilerek, Çukurova Bölgesi için yaz aylarında artan çevre sıcaklığı ve yüksek oransal nem olması durumunda strese giren hayvanların döl verimlerindeki değişim analiz edilerek sonuçlar tartışılmıştır. SA ların ilkine çiftleştirme yaşı, ilkine buzağılama yaşı ve servis periyodu sırasıyla 594±6, 895±6 ve 135±3 gün olduğu hesaplanmıştır. Buzağılama aralığı, gebelik süresi, damızlıkta kullanma süresi sırasıyla 404±3 gün, 277±0 gün, 1003±41 gün olarak saptanmıştır. Anahtar kelimeler: Sıcaklık stresi, süt sığırcılığı, döl verimi. The Reproductive Performance of Holstein Cattle Which Kept Intensive Dairy Unit Located Çukurova Region Abstract In this study, in 30 year period (1973-2003) data were avaiblc from Black and White (BW) cattle breed kept at Research and Production Unit o f the University Çukurova Faculty o f Agricullture. In the study, 1655 parturation, 4717 breeding records were analysed and the results were discussed to asses the effect of heat stress on reproduction traits for Çukurova region. Average age at first breeding, age first calving and service period were calculated as 594±6, 895±6 and 135±3 days respectively. Calving intervals, days in calf and longevity were determined as 404±3, 277±0, respectively. Keywords: Heat stress, dairy cattle, reproductive performance. Giriş Süt sığırı yetiştiriciliğinde karlılığı belirleyen ana unsurların başında döl verimi gelmekteyse de süt veriminin iyileştirme çalışmaları döllenme oranlarında düşme ile sonuçlanmaktadır. Genel bir yaklaşımla döl verimi (fıtness) çevreye uyumun en önemli göstergesidir. Başta süt verimi olmak üzere diğer ekonomik verimler döl veriminin olmasına bağlı olarak gerçekleşmektedir (Akbulut ve ark, 1992). Bu nedenle oluşan ekonomik kayıplar (yavru elde edememenin yanı sıra süt kaybı, gebe kalmayan hayvanların boşuna beslenmesi, fazladan işgücü vb) göz önüne alındığında sorunun boyutları ortadadır (Alaçam, 1992). Döl verimi pek çok faktörün etkisi altındadır. Sıcaklık stresi, süt sığırlarında pek çok faktör üzerine negatif etkiye sahiptir. (Hansen, 1992; de İa Sota ve ark., 1998; Wolfenson ve ark., 2000; Rivera ve Hansen, 2001; Roth ve ark., Cavestany ve ark., 1985; Putney ve ark.., 1989; Drost ve ark., 1999). Dişinin rektal sıcaklığının yükselmesi (1) dişi üreme organında kapasitasyon süreci yasayan spematozoanın zarar görmesi, (Monterroso ve ark., 1995; Hansen ve ark., 2001); (2) yumurtada ovulasyon öncesi (Edwards ve Hansen, 1997; Rivera ve Hansen, 2001; Roth ve ark., 2001) veya ovulasyon sonrasında (Ryan ve ark 1993; Edw ards ve Hansen, 1996; Sartori ve ark., 2002); (3) ilk bölünmeler aşamasında embriyoda, (Gordon ve ark., 1987; Putney ve ark., 1988; Putney ve ark, 1989; Edwards ve Hansen, 1997; Sartori ve ark., 2002); ve (4) gebelikte fetüs üzerinde (Hoopkins et al., 1980; Biggers et al., 1987) olumsuz etkileri bildirilmektedir. Yaz boyunca sıcaklık stresindeki ineklerde kızgınlık periyotları kısalmakta, aktivite en az düzeye düşmekte ve daha çok anöstrus olmaktadır. Yüksek çevre sıcaklığı ineğin yumurtası, boğanın sperması ya da embriyo gelişimi üzerine olumsuz etkilere sahip olup yumurta ve spermden sağlıklı embriyo oluşamaması, gelişen embriyonun ölümü veya yavru atmalar (sıkıt) olabilemktedir. Süt ineklerinde ovulasyon doğum sonrası infertiliteyi Yayın Kuruluna Geliş Tarihi: 21.03.2007 (I) Ç.Ü.Z.F Zootekni Bölümü, 01330 Adana * Ç.Ü. Bilimsel Araştırma projeleri Birimi tarafından (ZF2003YL25) desteklenmiştir

Ç u k u ro v a B ölgesi E n ta n sif Süt S ığırcılığı İşletm e K oşullarında Siyah A laca İneklerin Döl V erim P erform ansları sezona bağlı olarak azaltabilmektedir (Rensis ve Scaramuzzi, 2003). Bu araştırma, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma Uygulama Çiftliği Büyükbaş Hayvancılık Ünitesinde sığırcılıkla ilgili 1973-2003 yılları arasında tutulan aşım, doğum ve süt verim kayıtlarına dayanarak stres düzeyini ortaya koymak ve çıkan sonuca Gore öneride bulunmak amacıyla yürütülmüştür. M ateryal Metot Bu çalışmada araştınna materyali olarak Ç.U.Z.F. Araştınna Uygulama Çiftliği Büyükbaş Hayvancılık Ünitesi nde Siyah Alaca ların 1973-2003 yılları arasında tutulan aşım (çiftleştirme) ve doğum kayıtları kullanılmıştır. İlkine çiftleşme yaşı (dişi ve erkek), ilkine buzağılama yaşı, iki doğum arası süre, servis periyodu, gebelik süresi, damızlıkta kullanma süresi (dişi ve erkek) ve boğaların kullanım sıklığı hesaplanmıştır. Boğaların damızlıkta kullanma süresi hesabında, (halen sürüde olanlar hariç) doğum ve akibet tarihi belli olan boğaların, sürüden ayrıldığı tarihten ilk defa çiftleştirildiği tarihin çıkarılması ile hesaplanmıştır. Dişilerin damızlık değeri hesabında ise (halen sürüde olanların kayıtları hariç), ilk doğumunu yaptığı günden sürüden ayrıldığı güne kadar geçen süre damızlıkta kaldığı süre olarak hesaplanmıştır. Sürüde kalma süresi hesabında ise doğum tarihi ve akıbet tarihi kaydı olanlar dahil edilmiştir. Doğum tarihi ile akıbet tarihi arası süre sürüde kalma süresi olarak hesaplanmıştır. Ortalama, standart hata ve güven aralıkları ile uygun istatistik metotlarla (Varyans analizi ve Khikare testi) farklılıkların belirlenmesine çalışılmıştır. Araştırma Bulguları ve Tartışma Çiftleştirmelerin Aylara ve M evsimlere Göre Dağılımı 1973 yılından 2003 yılının sonuna kadar tutulan SA ların çiftleştirme (doğal aşım ve yapay tohumlama) kayıtları aylar itibariyle Çizelge l de verilmiştir. 2003 yılı sonuna kadar olan 4717 adet çiftleştirme kaydının 654 adedi yapay tohumlama olarak gerçekleştirilmiştir. Ağustos ayında hiç yapay tohumlama yapılmamıştır. En az çiftleştirme Ağustos ayında (212 adet) ve en çok çiftleştirme de Ekim ayında (498 adet) gerçekleşmiştir Çizelge 1. Doğal aşım ve yapay tohumlamaların aylara göre dağılımı 1973-2003 1994 Mayıs- Yapay YT'larm 1994 Yılları Arası Aralık 2003 Toh.* Mayıs-Aralık Çift. Çifti, sayı 2003 Çift. Yüzde ** Aylar N % N % N % % Ocak 447 9 375 10 78 12 21 Şubat 410 9 336 9 65 10 19 Mart 440 9 366 10 52 8 14 Nisan 459 10 357 9 76 12 21 Mayıs 434 9 340 9 38 6 11 I laziran 336 7 264 7 14 2 5 Temmuz 244 5 170 5 17 3 10 Ağustos 212 4 154 4 0 0 0 Eylül 332 7 276 7 53 8 19 Ekim 498 11 415 11 109 17 26 Kasım 454 10 363 10 82 13 23 Aralık 451 10 349 9 70 11 20 Toplam 4717 3765 654 17 * Yapay tohumlamaların 1994 yılı Mayıs ayından itibaren başladığı kayıtlardan anlaşılmaktadır ** (Ay içindeki yapay tohumlama sayısı)xloo/( Mayıs 1994 ten 2003 yılı sonuna kadarki dönemde aynı aya ait çiftleştirme sayısı) Aylara ve mevsimlere göre (1973-2003 yılları arasında) çiftleştirme sayılarında beklenen ve gözlenen değerler arasındaki farkın yapılan istatistiki analiz sonucunda önemli olduğu tespit edilmiştir (Aylara göre; x =232.757, Mevsimlere göre; %2 ^170.575). Çizelge 2. Doğal aşım ve yapay tohumlamaların mevsimlere göre dağılımı 1973-2003 1994 Yılı Yapay YT ların 1994 Yılları Mayıs Toh. Mayıs-2003 Yılı Arası Ayından Sonuna Kadarki Çiftleştirin 2003 Yılı eler Sonuna Kadarki Çiftleştir meler Çiftleştirmeler İçerisindeki Yüzde Dağılımı* Mevsim N % N % N % % Kış 1308 28 1060 28 213 33 20 İlkbahar 1333 28 1063 28 166 25 16 Yaz 792 17 588 16 31 5 5 Sonbahar 1284 27 1054 28 244 37 23 Toplam 4717 3765 654 17 * (Ay içindeki tohumlama sayısı)xl00/(m ayıs 1994 ten 2003 yılı sonuna kadarki dönemde aynı aya ait çiftleştirme sayısı) Yapay tohumlamanın yapılmaya başladığı 1994 yılı Mayıs ayından itibaren 2

Ç.Ü.Z.F. D ergisi, 2007, 22 ( 1 ) : 1-10 J.A gric. Fae. Ç.Ü., 2007, 22 ( 1 ) : 1-10 yapılan çiftleştirmeler arasında beklenen ve gözlenen değerler arasındaki fark önemli (Aylara göre; %2 =234.391, Mevsimlere göre (Çizelge 2); X = 176.810) ve ayrıca sadece yapay tohumlama uygulamaları göz önünde bulundurularak yapılan değerlendirmelerde yapay tohumlamanın uygulandığı aylar ve mevsimler arasındaki farkın da önemli (Aylara göre; X = \37.058, Mevsimlere göre; jf = 162.037) olduğu saptanmıştır. Özellikle Mayıs-Ağustos ayları arasındaki yapay tohumlama sayısının az olduğu gözlenmektedir. Bu dönemde sıcak havanın etkisiyle kızgınlıkların belirlenememesi yanında yaz aylarında yapay tohumlama uygulamasına olan eğilimin de az olduğu bu düşüşe bir neden olarak söylenebilir. Ayrıca, bu düşüşün yaz aylarında tatil amacıyla senelik izin kullanımının artması nedeniyle kritik görevdeki teknik elemanların izne ayrılmaları sonucu görevi devralan kişi veya kişilerin konuya aynı hassasiyeti göstermemesinden kaynaklandığı söylenebilir. Yaz ayları itibariyle çiftleşme ve yapay tohumlama sayılarındaki düşüşü, bu dönemdeki Adana ili iklimsel verileri göz önüne alınırsa sıcaklık stresine de bağlamak mümkündür. Eylül ayından itibaren hayvanların sıcaklık stresinden kurtulması ile birlikte çiftleştirmelerin yoğunlaştığı görülmektedir. Tekrarlayan kızgınlıklar yaz sonrasında çiftleştirme sayısındaki artışa bir neden olarak gösterebilirse de doğumların mevsimsel dağılımı da bir diğer neden olarak öne sürülebilir. Doğumların Dağılımı Doğumların aylara göre dağılımı (Çizelge 3) incelendiğinde, Nisan-Haziran aylarındaki doğum sayısının diğer aylara göre daha az olduğu görülmektedir. 1655 adet doğum kaydında (50 adedi yavru atma olarak gerçekleşmiştir); sağ olarak doğan buzağıların % 50,5 inin dişi, % 49,5 inin de erkek olduğu Çizelge 3 te görülmektedir. Doğumların mevsimlere göre dağılımı ise Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelge 3. Doğumların aylara göre dağılımı Buzağı Cinsiyeti Buzağılama Erkek Dişi Yavru Toplam Ayı Atma Ocak 83 91 2 176 Şubat 96 78 174 Mart 55 67 122 Nisan 39 43 3 85 Mayıs 34 28 2 64 Haziran 40 30 6 76 Temmuz 64 58 7 129 Ağustos 81 78 6 165 Eylül 78 77 5 160 Ekim 66 85 12 163 Kasım 79 75 3 157 Aralık 79 101 4 184 Toplam 794 811 50 1655 İCO 49.5 50.5 0.03 İCO: İkincil Cinsiyet Oranı *(100 Dişiye Düşen Erkek Sayısı) = 97,9 * Doğumda cinsiyet oranı (Özkütük ve Göncü, 1996) Çizelge 4. Doğumların mevsimlere göre dağılımı (Yavru Atma Hariç) Buzağı Cinsiyeti Erkek Dişi Toplam Kış 258 270 528 İlkbahar 128 138 266 Yaz 185 166 351 Sonbahar 223 237 460 Toplam 794 811 1605 Yapılan analiz sonucunda doğan buzağının erkek, dişi olma durumuna göre beklenen ve gözlenen değerler arasındaki fark istatistikî olarak önemsiz tespit edilmiştir (P>0.05). Aylara ve mevsimlere göre sağ olarak doğan buzağı sayılarında beklenen ve gözlenen değerler arasındaki fark istatistikî düzeyde önemsiz olarak tespit edilmiştir (P>0.05). İnekler buzağıladıkları aya göre değerlendirildiklerinde (Çizelge 4) Mart ayında itibaren buzağılama sayısında Haziran ayma kadar bir düşüş, Temmuz ayından itibaren de artış görülmektedir. Bu dönemlerde doğuran hayvanların buzağıladıkları tarihten 9 ay çıkartılıp çiftleştirme tarihleri olarak değerlendirildiğinde mevsimsel etkilerin olduğu ortaya çıkmaktadır. İşletmede yaz aylannda tatiller nedeniyle yönetimsel konular kış aylarındaki gibi düzenli olmamaktadır. Bunun neticesinde çiftleştirmelerde düşme ve dolayısıyla takip 3

Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Performansları eden zamanda doğumlar azalmaktadır. Daha yüksek gebelikle sonuçlanan çiftleştirmeleri, kış ve ilkbahar mevsimine denk gelmektedir. Süt sığırcılığında 25 C nin üzerindeki sıcaklıklarda inekler yem tüketimini azaltmaya başlar ve süt üretiminde düşüşler olur. Hava sıcaklığının stres oluşturmayacak seviyelere geldiği zaman süt verimi hızlı bir şekilde normal düzeyine geri döner. Ancak, çevre koşullan iyileştikten sonra da sıcak stresi etkisi haftalarca devam etmektedir (Mills, 2001). Yaz aylarında oluşan stres hem çalışanlar hem de hayvanlar için olumsuz koşul oluşturmaktadır. Çalışanlar bu bölgelerde bu aylan senelik izinlerini kullanarak geçinneye çalışmaktadırlar. Bu nedenle de yaz aylan senelik izinlerin yoğun olarak kullanıldığı ayı oluşturmaktadır. Bu dönemde rutin isler bu konuda sürekli çalışan diğer işçilerin desteğinde sürdürülmekte olup yaz aylarında yönetimsel konular kış aylamdaki gibi düzenli olamamaktadır. Elde edilen sonuçlardaki farklılıklarda bu etkilerin de payı olduğunu öne sürmek mümkündür. Özkütük (1980), Ceylanpmar Devlet Üretme Çiftliği ndeki Siyah-Alaca sığırlara ait kayıtları değerlendirdiği çalışmasında, yaz aylarında doğumların kış ve ilkbahara göre daha az olup, tüm doğumların %65,5 i Aralık tan Haziran a kadarki (Haziran hariç) 6 aylık devrede olduğunu bildinnektedir. Özkütük (1980), Ceylanpmar Devlet Üretme Çiftliği ndeki Siyah-Alaca sığırlarda doğan buzağıların %47.16 sı erkek, %47.28 i dişi ve geriye kalan kısmının da ikiz, ölü doğum ve yavru atma olarak tespit edildiğini bildirmektedir. Sürüde Kalma Süresi ve Akıbetler 1973 yılından itibaren toplam 233 adet S A hayvanın ölm üş (bunun 50 adedinin yavru atm a), 464 adedinin kesilm iş ve 511 adedinin de satılm ış olduğu tespit edilm iş olup halen sürüde bulunan S A hayvan sayısının ise 447 olduğu Çizelge 5 den anlaşılm aktadır. Sürüdeki sığırların sürüde kalma süreleri ortalamalarının verildiği Çizelge 6 incelendiğinde erkek ve dişi hayvanlar için 429±10, 1379±45 gün olarak gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Yaylak (2003) İzm ir Ödemişte DSYM B kayıtlarını kullanarak yaptığı çalışmada sürü ömrünü 2073 gün (68,2 ay), damızlıkta yararlanma süresine ait genel ortalamayı ise 1060 gün (34,9 ay) olarak bildirmektedir. Bu çalışmada elde edilen 1379±45 gün (45,1 ay) genel ortalama sürü ömrü değerinin, diğer araştırmacıların Faust (2003), Doorm al ve Brand (2003), Kum lu ve ark. (1991) Stevenson ve Lean (1998) bildirdiği. 60 ay ile 81,7 ay sürü ömrü ortalamalarından daha kısa olduğu tespit edilmiştir. Çizelge5. Sürüde kalma süresi ve akıbet durumu Buzağı Akıbeti Buzağı Cinsiyeti N Ort. Sürüde Kalma Süresi (gün) Oldü Yavru Atma 50 0 Erkek 96 180±39 Dişi 87 435±77 Toplam 233 237±35 Kesildi Erkek 250 567±14 Dişi 214 1821±63 Toplam 464 1145±42 Satıldı Erkek 315 394±10 Dişi 196 1316±64 Toplam 511 748±32 Genel Yavru Atma 50 0 Erkek 661 429Ü 0 Dişi 497 1379±45 Toplam 1208 802±24 Sürüde Erkek 133 Dişi 314 Toplam 447 Genel Toplam 1655 Kumlu ve ark (1991), 1972-1989 yılları arasında Ç.Ü.Z.F. Süt Sığırcılığı Ünitesi nde yetiştirilen toplam 412 S A, İSA, Kilis, S A x Kilis, İSA x Kilis melezleri Fİ ve G1 ineklerinin döl verim kayıtlarından yararlanarak yapmış olduklan çalışmalarında hayvanların sürüden çıkarılma nedenleri üzerinde yeterli bilgi bulunmadığını ve bununla birlikte, verimler gözetilerek yoğun bir seleksiyonun yapılmadığı dikkate alındığında, sürüden çıkanlmada sağlık sorunlarının da önemli bir yer tuttuğu ihtimalinin ortaya çıktığını bildirmektedirler. Bu durumun halen geçerliliğini koruduğunu söylemek mümkündür. İlkine Çiftleştirme ve Buzağılama Yaşları İşletmedeki sığırların doğduğu aya göre ilkine çiftleşme yaşları, ilkine buzağılama 4

Ç.Ü.Z.F. D ergisi, 2007, 22 (1) : 1-10 J.A gric. Fac. Ç.Ü., 2007, 22 (1) : 1-10 yaşları, buzağılama ayma göre servis periyodu, göre Çizelge 6 da mevsimlere göre ortalama buzağılama aralığı ve ilk buzağılama ayma değerleri ise Çizelge7 de verilmiştir, göre damızlıkta kullanma süresi değerleri aylara Çizelge 6. İşletmedeki sığırların doğduğu aya göre ilkine çiftleşme yaşları, ilkine buzağılama yaşları, buzağılama ayma göre servis periyodu, buzağılama aralığı ve ilk buzağılama ayma göre damızlıkta kullanma süresi Doğduğu Aya Doğdukları Aya Buzağılama Ayına Buzağılama Ayına İlk Buzağılama İnek/Düve >oğum ay Göre İlkine Çiftleşme Yaşlan Göre İlkine Buzağılama Yaşları iöre Servis Periyodu Göre Buzağılama Aralığı Ayma Göre Damızlıkta Kul. Süresi N Ort. (gün) N Ort. (gün) N Ort. (gün) N Ort. (gün) N Ort. (gün) Ocak 42 621 ±24 48 895±21 107 120±8 107 397±8 34 1144±120 Şubat 39 607±30 42 869±22 85 150±11 89 421± 11 35 1075± l30 Mart 38 593±25 45 882±25 67 166±13 70 432±12 31 1247±118 Nisan 28 593±16 34 912±23 43 164± 17 42 439±18 21 1260±217 Mayıs 20 653±46 22 927±37 31 158±12 35 422±13 22 854±148 Haziran 26 573±22 26 880±25 37 183±14 36 438±15 18 916±150 Temmuz 27 597±19 31 921±21 70 147±9 70 4 2 1±10 22 973±154 Ağustos 45 630±20 44 922±24 88 134±9 88 398±8 24 1033±124 Eylül 38 581±14 46 894±16 63 118±11 62 26 892±114 Ekim 37 611±20 47 906±17 71 124±10 70 384±9 21 875±137 Kasını 43 532±11 48 872±18 90 116±8 92 384±6 14 746±157 Aralık 62 570±17 64 885±17 94 106±7 93 383±6 30 792±129 Top/o rt 445 594±6 497 895±6 846 135±3 854 404±3 298 1003±41 U J OO O J İt o Çizelge 7. İşletmedeki sığırların mevsimlere göre doğduğu aya göre ilkine çiftleşme yaşlan, ilkine buzağılama yaşlan, buzağılama ayma göre servis periyodu, buzağılama aralığı ve ilk buzağılama ayma göre damızlıkta kullanma süresi Doğduğu Aya Göre İlkine Çifti. Yaşlan Doğdukları Aya Göre İlkine Buz.Yaşları Buzağılama Ayına Göre Servis Periyodu Buzağılama Ay. Göre Buz. Aralığı ilk Buz. Ayma Göre Damız. KuLSüresi M evsimler N Ort. (gün) N Ort. (gün) N Ort. (gün) N Ort. (gün) N Ort. (gün) Kış 143 595±13 154 884±11 286 124±5 289 400±5 99 1013±74 İlkbahar 86 607±16 101 902±16 141 164±9 147 432±8 74 1134±91 Yaz 98 606±12 101 911±14 195 148±6 194 414±6 64 979±81 Sonbahar 118 573±9 141 890±10 224 119±5 224 384±5 61 853±76 Top/ort 445 594±6 497 895±6 846 135±3 854 404±3 298 1003±41 Bu çalışm ada ilkine çiftleşm e yaşı ortalam a 594±6 gün olarak hesaplanmıştır. Bu değer yaklaşık olarak 20 aya tekabül etmektedir. Kasım ayında doğanlar 532±11 günlük ortalama ile en erken, M ayıs ayında doğanlarda da 653±46 günlük ortalama ile en geç çiftleşme yaşına sahip olmuştur. Yapılan istatistikî analiz sonucunda Siyah Alaca'ların doğdukları aylara göre ilkine çiftleşme yaşlarının farklı olmasının istatistikî olarak önem li (P<0.05), m evsim lere göre ise önem siz (P>0.05) olduğu saptanm ıştır. İlkine buzağılama yaşı, 895±6 gün olarak tespit edilmiştir (Çizelge 6). Şubat aymda doğan inekler en düşük, Mayıs aymda doğan inekler ise en yüksek ilkine buzağılama yaşma sahip olmuşlardır. SA'larda doğdukları aylar ve mevsimler dikkate alınarak yapılan istatistikî analiz sonucunda ilkine buzağılama yaşları arasındaki fark önemsiz olarak tespit edilmiştir (P>0.05). İlkine çiftleşme yaşının gecikmesine bir diğer etkendir. SA İarın döl verim özellikleri ile ilgili olarak diğer araştırmacıların bulguları Çizelge 85de verilmiştir. 5

Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Performansları Çizelge 8. Diğer araştırmacıların döl verim özellikleri ile ilgili bulgulan Kaynak İÇY ÎBY SP GS BA DKS (ay) (ay) (gün) (gün) (ay) i ay) Akbulut ve 37 176.7 279.0 15,2 ark. (1992) Bakır ve 19.5 29, 103.39 270.21 13,3 Çetin (2003) Bilgiç ve 94.6 278.3 13,3 Yener (1999) Cavestancy 131 (1985) Cebeci ve 275.9 Özkütük (1987) Duru ve 18 28 93.33 276.50 12.30 Tünce 1 (2002) Kumlu ve 28 121 13,4 25.12 Akman (1999) Ozkütük 19,5 (1980) Ray ve ark 12,6 (1992) Sağlam 24 102.9 275.6 12.7 (1999) Şekerden ve 27,8 ark (1987) Şekerden ve 28,8 133.0 278.7 13,4 ark (1989) Uzmay ve 28 136 ark. (1998) İÇY: İlkine çiftleştirme yaşı, İBYrilkine buzağılama yaşı, SP: servis periyodu, GS: gebelik süresi, BA: buzağılama aralığı SA'larda Mayıs ayında doğanların daha yüksek ilkine çiftleşme yaşının tespit edilmesinde gelişme dönemlerinin sıcak mevsime gelmiş olması muhtemel neden olarak öne sürülebilir. Ayrıca, bu dönemde kızgınlıklarının tam olarak saptanamayıp çiftleştirmelerinin daha sonraki kızgınlıklarında gerçekleştirildiği durumu dikkate alınırsa ilkine çiftleşme yaşımm yüksek olmasında sıcaklığın etkisinin de var olduğu söylenebilir. Bunun yanında personel eksikliği nedeniyle kızgınlık takibinin yeterince yapılamadığından Servis Periyodu SA larm buzağıladığı aya göre ortalama servis periyodu değerleri Çizelge 7 de verilmiştir. SA larda hayvanların buzağıladığı aya göre servis periyodu ortalaması 135±3 gün olarak tespit edilmiştir. Bu değer, literatürlerde bildirilen ortalama değerden daha uzundur. Yapılan istatistikî analizde aylar ve mevsimler arasındaki farkın SA larda önemli olduğu saptanmıştır (P<0.01). Mayıs-Ağustos aylarında hava sıcaklığının yüksek olmasından dolayı bu dönemlerde buzağılayan ineklerin servis periyodunun yüksek çıkması beklenen bir durumdur. Özellikle, Haziran-Ağustos döneminde buzağılayanlarda servis periyodunun uzun olması bu hayvanlarda sıcak stresinin aktarmalı etkisine atfedilebilir. Nitekim Roth ve ark, (2001a), yaz aylarında yaşanan stres etkilerinin stres koşullarının oluşmadığı sonbahar aylarında da gebelik oranlarının düşük olmasını yaz stresinin etkilerini aktararak sürdürmesine bağlamaktadırlar. Temmuz ayında buzağılayan bir ineğin minimum 60 gün olarak düşünülen servis periyodu sonucunda; Eylül ayından itibaren sıcaklığın düştüğü de göz önüne alınırsa, bu döneme denk gelen kızgınlıklarda hayvanların döl tutma şansının yüksek olması beklenir. Oysa Temmuzda buzağılayan bir ineğin araştırmada elde edilen ortalama servis periyoduna göre Kasım ayında yapılan çiftleştirmesinde döl tutabileceği görülmektedir. Ayrıca Ağustos ayında buzağılayan bir ineğin minimum SP olan 60 gün sonrası yine kasım ayma gelmektedir ki bu durum sıcaklık stresi aktarım etkisinin şiddetini kaybederek bu ayda doğuranların daha kısa SP değeri göstermesi ile sonuçlanması bu hipotezi destekler niteliktedir. Bu durum Roth ve ark (2001) in sonuçlarını destekler bir bulgu olarak kabul edilebilir. Araştırmada hesaplanan ortalama servis periyodu değerinin literatürde bildirilen (Çizelge8) ortalama servis periyodu (80-85 gün), değerlerinden yüksek olması, sürüdeki hayvanların önemli bir bölümünün döl tutmakta gecikmişolmasına rağmen süt üretimi ve sürü büyüklüğünün artırılması amacıyla sürüde tutulmuş veya kızgınlık takibinde gerekli başarının elde edilememiş olması ve çiftleştirme işlerine gereken itinanın gösterilmemesi ile kayıtlardan sürü idaresinde yeterince yararlanılmamış olmasından kaynaklanabileceği ileri sürülebilir. Ayrıca yazmbuzağılayanların ilkçiftlestirmelerinde 6

Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2007, 22 (1) : 1-10 J.Agric. Fae. Ç.Ü., 2007, 22 (1) : 1-10 döllenmenin gerçekleşmesinden sonra embriyonik ölümlerin de olabileceği sonucuna varılabilir. Nitekim buzağılama aralığının da normalin üzerinde bir değer göstermesi bu durumla ilişkilendirilebilir. Üçes ve Karakok Göncü, (2007) aynı işletmenin aynı dönemlerine ait süt verimlerine ait kayıtları değerlendirdikleri çalışmalarında yaz başlarında buzağılayan ineklerin daha uzun süre sağılmış olduklarım bildirmektedirler. Bu dönemde buzağılayan ineklerde servis periyodu değerlerinin de uzun olması birlikte değerlendirilmesi gereken bir konudur. Bu özellikteki ineklerin yaz aylarında döl tutma problemleri yaşaması nedeniyle daha uzun servis periyodu ve sonuçta sure laktasyonda kalmasına etken olarak öne sürülebilir. Ilıman ülkelerde yazın çevre sıcaklığı azaltılmasına ve ineklerin sıcaklık stresine uzun bir süre maruz kalmasının engellenmesine rağmen gebe kalma oranının düşük olması, süt sığırlarının fertilitesi üzerine sıcaklık stresinin gecikmeli etkilerini göstermektedir (Roth ve ark, 2001). Lucy (2001) yüksek süt verimli ineklerde döl tutmama probleminin en yüksek düzeyde görüldügünü bildirmektedir. SA larm da yüksek süt verimli ırk olması döl verimi yönünde hassasiyetinin de yüksek olmasına neden olarak kabul edilmektedir. Gebelik Süresi İneklerin ortalama gebelik süresi 277±0 gün olarak tespit edilmiş olup cinsiyetlere göre gebelik sürelerinin buzağılama aylarına göre dağılımları Çizelge 9 da verilmiştir. SA larda yapılan istatistikî analiz sonucunda buzağılama ayma ve mevsimine göre gebelik süreleri arasındaki farkın önemli olduğu tespit edilmiştir (P<0.01). Erkek buzağılayanlarda ortalama gebelik süresi 278±0 gün, dişi buzağılayanlarda ise 276±1 gün olarak hesaplanmıştır. Ayrıca, Haziran, Tem m uz ve Ağustos aylarmda buzağılayanların gebelik süresi daha kısa olarak gerçekleştiği anlaşılmaktadır. İneklerde ortalama gebelik süresi 280 gün olup ırklar arası farklar söz konusu olabilmektedir. Bu süre Esmer ırk ineklerde 285 güne kadar çıkarken düveler yaşlı ineklerden birkaç gün daha erken doğum yapabilmektedir Çizelge 9. İneklerin buzağıladığı aya göre ortalama gebelik süresi değerlerinin cinsiyetlere göre dağılımı Aylar Disi Erkek Genel N On. N On N Ort. (gün) (gün) _ Ocak 67 274±2 68 278±2 135 276±2 Şubat 56 279±1 81 279±1 137 279±1 Mart 53 278±1 48 279±1 101 279±1 Nisan 34 276±2 31 277±3 65 277±2 Mayıs 16 277±1 24 278±3 40 277±2 Haziran 20 278±2 28 273±2 48 275=2 Temmuz 43 273±2 50 276±1 93 275±1 Ağustos 62 274±2 69 275±1 131 274±1 Eylül 41 277±2 56 277±2 97 277±1 Ekim 55 277±2 56 280±1 111 278±1 Kasım 56 278±1 72 279±2 128 278±1 Aralık 72 277±1 60 281±1 132 279±1 Top/o rt 575 276±1 643 278±0 1218 277±0 Özçelik (2000) Siyah Alaca sığırlarda laktasyon sayısının süt ve döl verimi üzerine etkisi konulu çalışmasında gebelik süresi değerlerini laktasyon sırasına göre 277,89, 279,52, 280,13, 278,89 ve 280,46 gün olarak vermekte ve gebelik süresine laktasyon sayısının etkisi önemsiz olarak bildirmektedir. Ancak en kısa gebelik süresinin 1. gebelikte tespit edilmiş ve bu sürenin, 4. laktasyondaki çok az bir azalma dışında laktasyon sayısı arttıkça artış, gösterdiğini aktarmaktadır. Duru ve Tuncel (2002) Siyah Alaca ırkı için gebelik süresi ortalama değerini 276,50±0,17 gün olarak bildirmekte ve yıl x mevsim interaksiyon etkisinin istatistikî olarak önemli tespit edildiğini bildirmektedirler. Erdem ve ark. (2007) gebelik süresi üzerine laktasyon sırası ve yılın etkisinin önemsiz mevsimin ve doğan buzağı cinsiyetinin etkisini önemli olarak bildirmektedirler. GS için genel ortalamanın 278,3±3,3 gün olarak bildirildiği bu çalışmada, mevsim için en yüksek değer 280,1±0,4 gün ile kış mevsiminde, en düşük değer ise 276,7± 1,1 gün ile ilkbahar mevsiminde belirlendiği bildirilmektedir. Buzağılama Aralığı Buzağılama ayma göre buzağılama aralığı ortalama 404±3 gün olarak hesaplanmıştır (Çizelge 7). Yapılan istatistikî analiz sonucu buzağılama ayları ve mevsimler (Çizelge 8) arasındaki farkın önemli olduğu 7

Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Performansları saptanmıştır (P<0.01). En düşük buzağılama aralığı Aralık ayında (383±6 gün), en yüksek buzağılama aralığı Nisan ayında buzağılayanlarda (439±18 gün) olduğu tespit edilmiştir. Şubat-Temmuz ayları arasında buzağılayanların buzağılama aralığının diğer aylara göre daha uzun olduğu görülmektedir. Çiftleştirmenin ardından implantasyon öncesi dönemde gebeliğin anne tarafından tanınması gebeliğin 8-16. günleri arasında gerçekleşmek zorundadır. Bu dönemde luteal fonksiyonlarının yetersizliği embriyonik ölümlerin esas nedenlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Çünkü luteal yetersizlik, progesteron hormonunun düşük düzeylerde kalması ve dolayısıyla embriyonun anne tarafından kabul edilmesinde rol oynayan ve progesteron tarafından embriyonun interferon-tau üretimi yetersiz kalarak gebeliğin devamlılığı sağlanamamaktadır Damızlıkta Kullanma Süresi ineklerin ilk buzağıladıkları aya göre damızlıkta kullanma süresi ortalama 1003±41 gün olarak saptanmıştır (Çizelge 7). Yapılan istatistikî analiz sonucu SA ineklerinin ilk buzağıladığı aya ve mevsime göre damızlıkta kullanma süreleri arasındaki farkın önemsiz olduğu tespit edilmiştir (P>0.05). İneklerden sürüden ayrılana kadar ortalama 3.0±0.1 adet buzağı alınmıştır (Yavru atma dahil) (P<0.01). İneklerde ilk buzağılama ile birlikte başlayan verimli dönemin uzun olması işletme çıkarınadır. Bu, özellikle yüksek verimli inekler açısından son derece önemlidir. Verimli dönemin kısa olması demek, büyütme masraflarının yüksek, verimsiz dönemin uzun, dolayısıyla ekonom ik kayıpların da yüksek olması demektir. İneklerde süt veriminin yaşa daha doğrusu laktasyon sırasına bağlı olarak yükseldiği (4.-5.1aktasyona kadar) ve 7.-8. laktasyonlardan sonra hafifçe azalmaya başladığı çeşitli araştırm alarla belirlenmiştir. O halde, bir ineğin erken yaşta sürüden çıkması veya çıkarılmasının süt veriminde de önemli kayıplara yol açtığı kolayca ileri sürülebilir. Bununla birlikte, yoğun ıslah programlarının yürütüldüğü sürülerde genetik ilerlemeden azami ölçüde yararlanabilmek amacıyla kuşaklar arası sürenin kısa tutulması gerekmektedir. Bu açıklamalara bağlı olarak; normal üretim işletmelerinde bir ineğin en az 6 kez buzağılaması (6 laktasyon süt vermesi), damızlıkçı işletmelerde ise en az 3 kez buzağılamasının yararlı olduğu ileri sürülebilir. Bunun bir diğer anlamı da, üretim sürülerinde damızlıkta kullanma süresinin en az 7 yıl, damızlıkçı işletmelerde de 4 yıl olması gerektiğidir (Kumlu, 1999). Sonuç ve Öneriler Ç.U.Z.F. Araştırma Uygulama Çiftliği Büyükbaş Hayvancılık Ünitesinde sığırcılıkla ilgili 1973-2003 yılları arasına tutulan aşım, doğum ve süt verim kayıtlarına dayanarak stres düzeyini ortaya koymak amacıyla yürütülen bu çalışmada özellikle yaz aylarında sıcaklık stresinin hayvanların verimleri üzerine olumsuz etkileri olduğu görülmektedir. Bu durum da dikkate alındığında, söz konusu işletmede yetiştirilen Siyah Alaca sığırların döl verim özelliklerinin iyileştirilmesi ve ekonomik bir yetiştiricilik için döl veriminin aksamasına neden olan faktörlerin ortadan kaldırılması yönünde çalışmalara ağırlık verilmesi gerektiği söylenebilir. Kaynaklar Akbulut, Ö., Tüzemen, N., Yanar, M., 1992. Erzurum Şartlarında Siyah Alaca Sığırların Verimi 1: Döl ve Süt Verim Özellikleri. Doğa-Tr. J. of Veterinary and Animal Science 18 (1992): 523-533. Alaçam, E., 1992. Sütçü Sığırlarda Döl Verimi sorunları. Trakya Bölgesi 1. Hayvancılık Sempozyumu. 8-9 Ocak 1992. 94-99. Tekirdağ. Bakır, G., Çetin, M., 2003. Reyhanlı Tarım İşletmesinde Yetiştirilen Siyah Alaca Sığırlarda Döl ve Süt Verim Özellikleri. Turk J Vet Anim Sci 27 (2003) 173-180. Bilgiç, N., Yener, S.M., 1999. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Sığırcılık İşletmesinde Yetiştirilen Siyah Alaca İneklerde Bazı Süt ve Döl Verimi Özellikleri. Ankara Ü. Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü. 1999 5 (2),81-84. Ankara

Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 2007, 22 (1) : 1-10 J.Agric. Fac. Ç.Ü., 2007, 22 (1): 1-10 Cavestany D, El-W bishy AB, Foot RH. 1985. Effect o f season and fertility of H olstein cattle. J Dairy Sci, 68:1471-1478. De La Sota RL. Burke JM, Risco CA, Moreira F. De L orenzo M A. T h atch er WW. 1998. Evaluation of timed insem ination during summer heat stress in lactating dairy cattle. Theriogenology. 49:761-770. Doormaal. B.V and Brand. P.. 2003. Analysis of Recorded Disposal Reasons in Canadian H olsteins A yrshires and Jerseys. http:/w\vw.cdn.ca/committes/sept2002/a nalysis of Disposal Reasons pdf p 1-4. Drost M, Ambrose JD, Thatcher Ml Cantrel KE, W olfsdorf KE, Hasler JF, Thatcher WW. 1999. Conceptions rates after artificial insemination or embryo transfer in lactating dairy cows during summer in Florida. Theriogenology, 52:1161-1167. Duru, S., Tuncel, E., 2002. Koçaş Tarim İşletmesinde yetiştirilen Siyah-Alaca sığırların süt ve döl verimleri üzerine bir araştırma.2. Döl verim özellikleri. Turk J Vet Anim Sci 26 (2002) 103-107 E dw ards, J.L., H ansen, P.J., 1996. E levated temperature increases heat shock protein 70 synthesis in bovine twocell embryos and compromises function of maturing oocytes. Biol Reprod, 55:340-346. E dw ards, J.L., H ansen, P.J., 1997. D ifferen tial responses o f bovine oocytes and pre-im plantation embryos to heat shock. Mol Reprod Dev, 46:138-145. Erdem, H., Atasever, S., Kul, E., 2007. Gökhöyük tarım işletmesinde yetiştirilen Siyah Alaca sığırların süt ve döl verim özellikleri. 2. Dol verim özellikleri OMU Zir. Fak. Dergisi, 2007,22(1 ):47-54 Faust, M., 2003. Capitalizing on Dairy Cow Herd Life, http://www.in form. umd. edu/edres/ T o p ic / A gr E nv/ n d d / g e n e tic s / CAPITAL 1Z IN G O N D A 1R Y_COW_ HERD, html, pi-7. H ansen, P.J., 1992. Effects o f environm ent on bovine reproduction. In: Current therapy in large animal theriogenelogy. Philadelphia1: WB Saunders, pp.403-415. Hansen, P.J, Drost M, Rivera RM. Paula-Lopes FF, Al- Katanani YM, Krininger III C E, Chase Jr CC. 2001. Adverse impact of heat stress on embryo production: causes and strategies for mitigation. Theriogenology, 55:91-103. Her., E., Wolfenson, D., FJamenbaum, 1., Foiman, Y., Kaim, M., Berm an, A., 1988. Thermal. Productive and reproductive responses of high yielding cows exposed to short term cooling in summer. J Dairy Sci, 71: 1085-1092. Kumlu, S., Pekel, E., Özkütük, K., 1991. Siyah Alaca, İsrail Frizyeni, Kilis ve Melezleri Üzerine Araştırmalar II. İneklerde Döl Verimi. Ç.Ü.Z.F. Dergisi, 6, (1):155-168. Kumlu, S., Akman, N., 1999. Türkiye Damızlık Siyah Alaca Sürülerinde Süt Ve Döl Verimi. Lalahan Hay. Araşt. Enst. Derg. 1999,39(1). Lucy, M.C., 2001.reproductive loss in high producing dairy cattle: Whre will it end. J. Dairy Sci. 84:1277-1293. Mills, A., 2001. Heat Stress Affects Reproduction - You Can t Afford to Ignore It. Extension Veterinarian, Capital Region, Pa. July 3. Monterroso VH, Drury KC, Ealy AD, Howell JL. Hansen, P.J. 1995. Effect of heat shock on function of frozen/thawed bull spermatozoa. Theriogenology, 44:947-961 Özçelik, M., Arpacık, R.,2000. Siyah Alaca Sığılarda Laktasyon Sayısının Süt ve Döl Verimine Etkisi. Turk J Vet Anim Sci. 24 (2000)39-44 Özkütük, K., 1980. Ceylanpmar Devlet Üretme Çiftliği Siyah-Alaca Sığırlarının Islahı için Önerilebilecek Bazı Modeller ve Çiftlikte Tutulan Kayıtlardan Bu Amaçla Yararlanma Olanakları Üzerine Bir Araştırma. Ç.Ü.Z.F. Hay. Yet. ve Islahı Böl. 9

Çukurova Bölgesi Entansif Süt Sığırcılığı İşletme Koşullarında Siyah Alaca İneklerin Döl Verim Performans lan Özkütük, K., Göncü, S., 1996. Üreme Biyolojisi. Ç.Ü.Z.F. Ders Kitapları. Genel Yayın No: 143. Ders Kitapları Yayın No: 46. Putney DJ. Mullins S. Thatcher WW. Drost M. Gross TS. 1989. Embryonic development in superovuiated dairy cattle exposed to elevated ambient temperatures between the onset of oestrus and insemination. Anim Reprod Sci. 19:37-51. Rensis, F.,D., Scaramuzzi, R., J., 2003. Heat Stress and Seasonal Effects on Reproduction in the Dairy Cow - a Review. Theriogenology. 60:1139-1151. Rivera RM, Hansen, P.J. 2001. Development of cultured bovine embryos after exposure to high temperatures in the physiological range. Reproduction, 121:107-115. Roth, Z., Meidan, R., Shaham-Albalancy, A., Braw-Tal, R., Wolfenson, D., 2001. Delayed Effect O f Heat Stress On Steroid Production İn Medium-Sized And Preovulatory Bovine Follicles. Reproduction (2001) 121, 745-751. http://www.irfiournals.org.uk/rep/l 2 1/rep 1210745.htm Roth, Z., Meidan. R., Shaham-Albalancy, A.. Braw-Tal, R., Wolfenson, D., 200 lb. Delayed Effect O f Heat Stress On Steroid Production In Medium-Sized And Preovulatory Bovine Follicles. R eproduction (2001) 121, 745-751. http:// www.j rf-j o umal s. org. ul i/rep/121 / rep 1210745.htm Rivera RM, Hansen, P.J. 2001. Development of cultured bovine embryos after exposure to high temperatures in the physiological range. Reproduction, 121:107-115. Ryan PD, Prichard JF, Kopel E, Godke RA. 1993. Comparing early embryo mortality in dairy cows during hot and cool seasons of the year. Theriogenology, 39:719-737 SPSS, 1999. SPSS for windows Release 10.0.1 (27 oct.1999), Standart version, copyright SPSS inc. 1989-1999. Sartori R, Sartor-B ergfelt R, M ertens SA, Guenther JN, Parrish JJ, Wiltbank MC. 2002. F e rtiliz a tio n and early em b ry o n ic development in heifers and lactating cows in summer and lactating and dry cows in winter. J Dairy Sci, 85:2803-2812. Stevenson, M.A., Lean, I.J., 1998. Descriptive Epidemiological Study on Culling and Deaths in Eight Dairy Herds. Aust. Vet. J. Vol 76, No 7:482-488. Şekerden, Ö., Özkütük, K., Pekel, E., 1987. Amasya İli Entansif Süt Sığırcılığı İşletmelerindeki Siyah-Alaca Sığır Populasyonunun Süt ve Bazı Döl Verim Özellikleri. Ç.Ü.Z.F. Dergisi Cilt:2, Sayı:3 Şekerden, Ö., Özkütük, K., Pekel, E., 1989. Gelemen Tarım İşletmesi Siyah-Alaca Sığır Populasyonu Verim Özellikleri' * 1. Döl Verim Özellikleri. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, Cilt:4, Sayı:l. Uzmay, C., Kaya, A., Kaya, İ.; Akbaş, Y., Saçlı, Y., 1998. İzmir, Manisa ve Aydın İllerinde Türk-Anafı Projesi Kapsamındaki İşletmelerde İtalya dan Gelen ve Türkiye de Doğan Siyah Alaca İneklerin Bazı Verim Özelliklerinin Karşılaştırmalı Analizi. Ege Bölgesi 1. Tarım Kongresi, s:511-519, 7-11 Eylül 1998, Aydın. Yaylak, E., 2003. Siyah Alaca İneklerde Sürüen Ç ıkarılm a N edenleri, Sürü Öm rü ve Damızlıkta Yararlanma Süresi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2003, 16(2), 179-185 Üçes ve Karakok Göncü, 2005. Sıcaklık Stresinin Döl Verim Kriterleri Üzerine Etkisi ve Süt Verim i ile İlişkileri A çısından Sürü Kayıtlarının Değerlendirilmesi Üzerine Bir Çalışma.Ç.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Kod No:2568. Wolfenson D, Roth Z, Meidan R. 2000. Impaired reproduction in heat stressed: basic and applied aspects. Anim Reprod Sci, 60:535-547. 10