BALKAN VE I. DÜNYA SAVAŞI ESNASINDA EDİRNE MERKEZ ASKER HASTANESİ NDE VEFAT EDEN KOCAELİLİ ASKERLER Veysi AKIN* Giriş: Savaş Dönemi Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri Dünya tarihine genel olarak bakıldığında savaş dönemlerinde salgın hastalıkların yaygın olduğu görülür. Savaş şartlarından dolayı gerekli hijyenin sağlanamaması, yeterli besin kaynaklarına ulaşılamaması ve sağlık hizmetlerinin düzenli bir şekilde verilememesi çeşitli hastalıklara zemin hazırlamaktadır. Yakın tarihimizde savaşlara bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklardan dolayı en yüksek düzeyde ölüm olayları I. Dünya Savaşı dönemi ve sonrasında yaşanmıştır. Bu dönemde yaklaşık 8.000.000 asker savaş yaralanmalarından dolayı vefat etmişken, 3.000.000 civarı da çeşitli hastalıklardan kaybedilmiştir1. Hastalıklar sadece cephede savaşan askerleri etkilememiş, savaşan ülkelerin sivil halkları için de tam bir felaket olmuştur. Harp dönemleri milletlerin ekonomik ve sosyal yapısını kötü yönde etkilediğinden, insanlar ciddi sağlık sorunlarıyla karşılaşmıştır. Osmanlı Devleti de son dönemlerini hep savaşlarla geçirdiği ve bu savaşlar toprak kayıpları ile neticelenerek göçe sebep olduğu için gerek cephede ve gerekse cephe gerisinde sivil hayatta salgın hastalıklarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Kırım Savaşı ve 1877 1878 OsmanlıRus Savaşı döneminde gerek orduda ve gerekse Rus Ordusunun işgal ettiği topraklardan kaçarak Anadolu ya ve İstanbul a doğru gelen Müslüman halkın yol boyunca ve sığındığı şehirlerde salgın hastalıklar nedeniyle kitlesel ölümler yaşanmıştır. İstanbul da mülteciler arasında beliren salgın hastalıklar, kısa sürede şehrin genel sağlığını tehdit eder duruma gelmiştir. Cephede savaşarak ölen askerlerden çok daha fazla sayıda asker hastalıklardan dolayı hayatını kaybetmiştir. Kırım Savaşı nda salgın hastalıklardan ölenlerin sayısı takriben 85.0002 olarak kayıtlara geçerken, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı için bu rakam 40.0003 olarak verilmektedir. Balkan Savaşı yıllarında da salgın hastalıklar, ordu ve sivil halk arasında önemli bir tahribat meydana getirmiştir. 1912 yılında sadece koleraya yakalanan asker sayısı 30 binden fazladır ve bu miktarın yaklaşık üçte biri tedavi olamadan vefat etmiştir4. Balkan Savaşı esnasında göçe zorlanan halkın yaklaşık 600.000 ni yollarda ölmüştü. Bunların önemli bir kısmı savaş şartlarına bağlı hastalıklardan kaybedilmişti5. 1 2 3 4 5 Yrd. Doç. Dr. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi, e-mail: veysiakin@trakya.edu.tr Oya Dağlar Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri, Libra Yay., İstanbul t.y., s. 31. Kemal Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976, s. 4. Nuran Yıldırım, Tanzimat tan Cumhuriyete Koruyucu Sağlık Uygulamaları, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5,İletişim Yay., İstanbul 1985, s. 1327. Hikmet Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, (2. Baskı) Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010, s. 65. Justin McCarty, Ölüm ve Sürgün, İnkılap Yay., İstanbul t.y., s.192. 1277
Balkan Savaşı öncesi ordunun sağlık işleri planlanmış olmakla beraber, hazırlıkların yapılamaması dolayısıyla uygulanamamıştır. Bu sebeple savaş süresince cephede ve cephe gerisinde sağlık hizmetleri son derece yetersiz kalmıştır. Böylece yaralıların ve hastalıkların tedavilerinde aksamalar yaşanmış, kayıpların artmasına yol açmıştır. Özellikle de salgın hastalıklardan ölenlerin sayısı bir hayli fazla olmuştur. Başta kolera, çiçek, dizanteri ve frengi gibi bulaşıcı hastalıklar savaş sırasında ve sonrasında askerler ve siviller arasında ölümlere yol açmıştır 6. Cephede salgın hastalıklara yakalanan askerler tedavileri için daha ziyade İstanbul daki hastanelere sevk ediliyorlardı. Sevk işlemlerinin çok düzgün yapılamaması sebebiyle salgın hastalıklar askerler arasında daha çok yayılmaktaydı. İstanbul a sevk edilenlerin dışında kale savunmalarını yaşandığı kentlerde (Edirne-İşkodra-Yanya) askerlerin tedavileri bu merkezlerde kurulan askeri ve sivil hastanelerde yürütülüyordu. Balkan Savaşı esnasında kale savunması gerçekleştirilen şehirlerden birisi de Edirne idi 7. Diğer yerlerde olduğu gibi Edirne de de sağlık hizmetleri konusunda sıkıntılar vardı. Sıkıntıların başında yeterli sayıda hastane ve yatak olmayışı geliyordu. Savaş evvelinde Edirne de kurulmuş hastaneler şunlardı 8 : Edirne Merkez Asker Hastanesi: 1000 yataklı Erkek Gureba Hastanesi: 150 yataklı Kadın Hastanesi: 100 yataklı Rahibeler Hastanesi (Fransız): 100 yataklı Ancak bunlar da yeterli değildi. Yaralıların tedavileri için kent genelinde 6.000 yatağa ihtiyaç vardı. Mevcutların dışında yatak ihtiyacını karşılamak maksadıyla askeri ve sivil okullar tatil edilerek hastaneye çevrildiler 9. Hastaneler öncelikle cepheden gelen yaralıların tedavisine hizmet ediyorlardı. Ancak savaş süresi ilerledikçe Edirne nin yaşadığı başka bir sorun da salgın hastalıklar oldu. Göçmenlerin kente sığınmasıyla yaşanan izdiham ve beraberinde gelen açlık, soğuk kış şartlarıyla birleşince hastalıklara zemin hazırlamıştı. Daha kale savunmasının başladığı ilk günlerde Kasım ayının ortalarından itibaren askerler arasında tifo, kolera ve tifüs yayılmaya başlamıştı. İshalli vakaların dizanteriye yakalandıkları anlaşıldı. Özellikle salgın hastalıkların tedavisi için Edirne Merkez Asker Hastanesi kullanılıyordu 10. Alınan bütün tedbirlere rağmen 7.000 civarında dizanteri vakası görülmüş ve bunların 91 i tedavileri esnasında kurtarılamayarak vefat etmişlerdi 11. Kısa süren mütareke döneminde de Edirne de kolera ve tifo vakalarına rastlanmıştı. Hastalığın yayılmaması için askeri birliklerde gerekli tedbirler alındığı gibi, sivil halka da uyarılar yapılmıştı. Buna rağmen bir kısım hastalar kaybedilmişse de salgınların yayılmasının önüne geçilmişti 12. Balkan Savaşı esnasında Edirne nin içinde bulunduğu sıkıntılardan birisi de açlık ve soğukla mücadele idi. Mütareke sonrasında savaşın yeniden başladığı günlerde havalar da soğumuştu. Siperlerde donmuş asker cesetlerine rastlanıyor, nöbet değişimine giden 6 Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar, s. 77-88. 7 Bu konuda bkz.: Ali Remzi Yiğitgüden, Balkan Savaşı nda Edirne Kale Muharebeleri, C. I-II, Yay. Haz.: Betül Turan- Zekeriya Türkmen, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yay., Ankara 2006; Edirne Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, Haz.: M. Sabri Koz; Zaman Yay., İstanbul 2008; Erkan Akyüz, Balkan Savaşlarında Edirne Müdafaası, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2014. 8 Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar, s. 206. 9 Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), Haz: Dr. Ratip Kazancıgil, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yay.,Edirne 1994,s. 78. 10 Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar, s. 209-210. 11 Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, s. 108. 12 Hafız Rakım Ertür ün Anılarından Balkan Savaşında Edirne Savunması Günleri, Yay. Haz.: Ratip Kazancıgil, Edirne Araştırma Merkezi Yay., Kırklareli 1986, s. 53-56. 1278
Veysi AKIN askerlerin yollarda açlıktan bitap düşerek, donma tehlikesi geçirdiği veya donduğu vakalara rastlanıyordu 13. Bu şartlara daha fazla dayanamayan Edirne 26 Mart 1913 te düştü. Sırp ve Bulgar kuvvetleri şehri ele geçirdiler 14. İşgalden sonra Edirne nin durumu daha da perişan bir hal aldı. Askerlerin büyük bir kısmı Tunca nehrinin oluşturduğu Sarayiçi olarak adlandırılan bir adada yağmur ve çamurun altında günlerce aç bırakıldılar 15. Açlık, mikroplu sular ve soğuğun etkisiyle askerlerin bir kısmı vefat etti. Askerler arasında dizanteri salgını çıktı. Açlık ve salgın hastalıktan her gün 20-30 asker ölmekteydi 16. Edirne nin teslim alındığı dönemde Edirne Merkez Asker Hastanesi nde 1270 ten fazla yaralı ve hasta subay ve er bulunuyordu. Yaralı ve hastalara yeterli ihtimam gösterilmiyordu. Donma vakaları dolayısıyla iyileşmeyen yaralar sebebiyle pek çok askerin el ve ayakları kesilmek zorunda kalınmıştır 17. Osmanlı idarecileri, 1877-78 Osmanlı Rus Savaşı ve 1912-13 Balkan Savaşı yıllarında edindiği tecrübe ile I. Dünya Savaşı evvelinde hem sivil hem de askeri alanda sağlık hizmetlerinde yeni düzenlemeler yapmışlardır. 1913 te yayınlanan Vilayet-i İdare-i Sıhhiye Nizamnamesi ile Memleket Tabiplikleri, Hükümet Tabipliği ne dönüştürülmüş ve illerde Sıhhiye müdürlükleri kurularak, başta koruyucu ve çevre sağlığı hizmetleri olmak üzere il genelinin tüm sağlık işlerinden bu kurum mesul tutulmuştur 18. Yine Birinci Dünya Savaşı başında Dâhiliye Nezareti nin adı, Dâhiliye ve Sıhhiye Nezareti olarak değiştirilmiş ve sağlık hizmetleri de bu nezaret üzerinden verilmeye başlanmıştır 19. Seferberlik ile birlikte Ağustos 1914 ten itibaren 20-45 yaşlarındaki sivil hekim, eczacı ve diş hekimleri ordu emrine alınmıştır 20. Alınan bütün tedbirlere rağmen hastanelerdeki kayıtlara göre ordunun salgın hastalıklardan kayıpları 388 bin civarındadır. Bu rakamlara kaçak askerlerden ölenlerin miktarı dâhil edilmemiştir 21. Osmanlı orduları I. Dünya Savaşında askerlerinin yaklaşık üçte birini cephe gerisinde kaybetmişti. Özellikle 3 ncü Ordu da salgın hastalıklar (tifüs, tifo, dizanteri, dönek ateş, pnömonü ve sıtma) daha yaygındı. 3 ncü Ordu bir yıl (1915) içerisinde salgın hastalıklardan 23.651askerini kaybetmişti 22. Osmanlı Orduları Askeri Sağlık İdaresi kayıtlarına göre, dört yıl süren savaşta askeri birliklerde görev yapan erlerin % 47 si hastanelere girmiş ve bunların % 17 si tedavileri esnasında ölmüştür 23. Genel duruma göre Çanakkale Cephesi nin vaziyeti daha iyidir. Cephenin gerek İstanbul a yakınlığı ve gerekse bölgedeki hastane teşkilatlarını çokluğu sağlık hizmetlerinin daha verimli sunulmasını sağlamıştır. Çanakkale muharebeleri esnasında Türk Sağlık Teşkilatı, sıkışık bir alanda bulunan orduda askerler arasında salgın bir hastalık çıkmasını 13 Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar, s. 214. 14 Veysi Akın, Edirne Müdafii Mehmed Şükrü Paşa, Edirne Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, Haz.: M. Sabri Koz; Zaman Yay., s. 208-211. İstanbul 2008. 15 Edirne de Tunca Adasında 5000 esir Türk askeri öldürülmüştür. Sarayiçi nde 15.000 esir Türk Askeri ve 5000 ahalinin ekserisi açlık ve süngü darbeleri ve kurşuna dizilerek şehit edilmişlerdir, İlker Alp, Bulgar Mezalimi, Ankara 1990, s. 30. 16 Tosyavizade Dr. Rıfat Osman, Edirne Rehnüması (Edirne Şehir Kılavuzu), Yay.: Dr. Ratib Kazancıgil, Edirne 1994, s. 49; Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar, s. 216-217, Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, s. 107. 17 Macar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar, s. 218-219. 18 Erdem Aydın, 19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 15 (2004), s. 201-203. Erkan Tural, Vilayet İdare-i Sıhhiye Nizamnamesi, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, C.15, Sayı: 1 (Ocak 2006), s. 61-65. 19 Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, s. 94. 20 Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, s. 123. 21 Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler, s. 145. 22 I. Dünya Savaşı dönemi III. Ordu daki sağlık faaliyetleri hakkında bir çalışma için bkz.: Hakan Erdem, Ahmet Tetik, Özgür Arun, Bülent Ahmet Beşirbellioğlu, Ömer Çoşkun, Can Polat Eyigün, War and infection in the Pre-antibiotic Era The Third Ottoman Army in 1915, Scandinavian Journal of Infectious Diseases, September 2011, Vol: 43, No: 9, pp. 690-695. 23 Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, C. IX, Genelkurmay Yay., Ankara 1985, s. 578. 1279
engellemek için büyük çaba sarf etmiştir. Takriben dokuz ay süren savaş esnasında 110.000 civarında yaralı, 71.000 civarında hasta ve hava değişimine ihtiyacı olanlar savaş bölgesinde ve civarında yer alan hastanelere sevk edilmiştir. Hastanelerde bu süreçte 48.268 hasta, 22.619 yaralı tedavi edilmiş; hastalar arasında % 11,6, yaralılar arasından % 2,7 şehit olmak suretiyle tedavilerinde başarı sağlanmıştır. Çanakkale muharebelerini gerçekleştiren 5 nci Ordu nun Çanakkale ve Gelibolu yarımadasında kurulanlar hariç olmak üzere hastanelerinin ağırlık merkezi İstanbul idi. İstanbul hastaneleri hasta ve yaralılarla kabul edemez duruma geldiği zamanlarda Trakya daki hastanelere sevkiyat yapılmaktaydı 24. 5 inci Ordu Komutanlığı Salık Başkanlığının Ordu Komutanlığı na sunduğu raporda mayıs ayı toplam yatak sayısı 5050 li olarak gösterilmiştir 25. Bunların dağılımları şöyledir: Tekirdağ: 1450 yatak Şarköy: 400 yatak Gelibolu: 150 yatak Lâpseki: 300 yatak Ezine: 500 yatak Dümrek Köyü: 450 yatak Biga: 1300 yatak Dimetoka: 500 yatak Ayrıca cephede hizmet veren tedavi amaçlı merkezler de bulunuyordu. Bunlar sıhhiye bölük hastaneleri, alay ve tümenlerin seyyar hastanelerinden ibaretti. Bunların sayıları da bir hayli fazlaydı 26. Gelibolu, Çanakkale, Tekirdağ ve İstanbul daki hastanelerin dışında yaralı ve hastalara hizmet eden Trakya hastaneleri Edirne ve mülhakatında (Uzunköprü, Keşan, Eriklice) bulunuyorlardı 27. Bu hastanelerde yatarak tedavi gören askerlerden iyileşemeyerek vefat edenler o dönemde memleketlerine gönderilmemişler, o bölgedeki en yakın şehitliklere veya mezarlıklara defnedilmişlerdir. Bunların sayılarını ve yerlerini tespit etmek oldukça zor ve uzun çalışmalar gerektirmektedir. Mesela, İstanbul Sağlık Dairesi İstatistik Şubesi nden Dr. Rıfkı Bey in hazırladığı rapora göre; 1916 yılı sonuna kadar İstanbul hastanelerinde tedavi gören yaralılardan 6.128 i, hasta olanlardan ise 24.451 i vefat etmiştir 28. Bunların büyük bir kısmının Edirnekapı şehitliğine defnedildikleri bilinmekle beraber, İstanbul daki diğer şehitlik ve mezarlıklara gömülenlerin sayıları da az değildir 29. Edirne Merkez Asker Hastanesi ve Kocaelili Mehmetçikler Edirne Merkez Asker Hastanesi ve Şehitliği İstanbul örneğinde olduğu gibi, Tekirdağ ve Edirne hastanelerinde vefat edenler de bölgedeki şehitliklere ve mezarlıklara defnedilmişlerdir. Edirne Merkez Asker Hastanesi nde 1280 24 Ahmet Esenkaya, Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı:10-11 (2011), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 36. 25 Ahmet Esenkaya-Ceyhan Koç, Çanakkale Muharebelerinde Hastaneler, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı: 3 (Mart 2005), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 32. 26 Yaralanarak şehit düşenlerin tedavi edilmeye çalışıldığı hastaneler şehit listeleri verilirken yazılmaktadır. Bkz.: Şehitlerimiz, C. I-V, Milli Savunma Bakanlığı Yay., Ankara 1998. 27 Esenkaya, Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri, s. 44-45. 28 Özbay, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Askeri Hastaneleri, C. I, s. 238. 29 Bu konuda bkz.: Lokman Erdemir, Çanakkale Savaşı Sırasında İstanbul Hastanelerinde İlk Sağlık Hizmetleri ve Şehitlerin Defni, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,Yıl: 17/1 (2012), Yay., s. 60-62.
Veysi AKIN tedavi görmelerine rağmen iyileşemeyerek vefat edenlerin kimlikleri ve defin yerleri son yapılan çalışmalarla tespit edilmiş bulunmaktadır. Burada vefat edenlerin sayısı 5005 olup, defnedildikleri yerde hastane yakınlarında Edirne-Sarayakpınar yolu üzerinde bulunan Asker Hastanesi şehitliği veya mezarlığı olarak adlandırılmaktadır. Bu bilgilerden hareketle günümüzde tarla haline gelmiş bulunan alanda Edirne Şehit Aileleri Derneği nin gayretleriyle büyük bir şehitlik ve şehitler ormanı yapılması planlanmıştır. Projeye göre şehitlik alanı 1071 metrekare olacak, şehitlerin isimleri alana yazılacak ve her bir şehit için alana birer ağaç dikilecektir. Şehitliğin temel atma töreni 24 Eylül 2014 te gerçekleştirilmiş ve çalışmalar hali hazırda hızlı bir şekilde sürdürülmektedir. Şehit Aileleri Derneği nden temin ettiğimiz bu 5005 kahramanın 54 i Kocaelilidir. Çanakkale Savaşı na katılan ve hastalanarak tedavi maksadıyla Edirne ye gönderilen Mehmetçiklerin tedavi gördükleri Edirne Merkez Asker Hastanesi,1899 yılında Müşir Veysel Paşa tarafından inşa ettirilmiş olup, Edirne-Sarayakpınar yolu üzerindedir. 1980 li yıllara kadar hastane binasının önemli bir kısmı ayakta kalmayı başarabilmişse de günümüze sadece bir duvarı intikal edebilmiştir. İnşa edildiği günden itibaren uzun süre hastane olarak hizmet etmiş olan bina, 30 Cumhuriyet döneminde Askeri hastanenin Edirne den taşınması sonrasında kısa bir süre Jandarma Okulu olarak kullanılmış ve daha sonra kaderine terk edilmiştir 31. Edirne Merkez Asker Hastanesi nde Tedavileri Esnasında Vefat Eden Kocaelililer Milli Savunma Bakanlığı kayıtlarına göre Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi Kocaeli nin toplam şehit sayısı 1.341 olarak verilmektedir. Bunlar bizzat harp sahasında savaşırken şehit veya yaralanarak bölge hastanelerinde şehit düşmüş olanlardır. Şu veya bu şekilde hastalanarak çeşitli hastanelere kaldırılmış ve tedavileri esnasında iyileşemeyerek hastanelerde vefat edenler bu rakama dâhil edilmemişledir. Bunların harplere göre dağılımını yaparsak şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır. Tablo: 1: Kocaelili Şehitlerin Harplere Göre Dağılımı 32 Harp Sayı Harp Sayı Türk-Yunan 1897 4 Kore 12 Trablus 4 Kıbrıs 4 Balkan 10 İç İsyanlar 3 Birinci Dünya 1089 Görev 13 İstiklal 202 Toplam 1.341 Bu genel verilerden sonra Edirne Merkez Hastanesi özeline dönecek olursak, bu hastane Balkan Savaşı nda kale savunması ve I. Dünya Savaşı esnasında da özellikle Çanakkale Cephesi nden gelen yaralı ve hastaların tedavisinde önemli hizmet görmüştür. Bu hizmetten yaralarının sarılması ve hastalıklarının iyileştirilmesi anlamında Kocaelili askerler de istifade etmişlerdir. Bunların bir kısmı iyileşerek birliklerine veya evlerine dönme şansı bulmalarına rağmen, bir kısmı şifa bulamayarak hastanede vefat etmiştir. Vefat edenler daha önceki bölümde hakkında bilgi verdiğimiz Merkez Asker Hastanesi nin yakınlarındaki şehitliğe defnedilmişlerdir. Bu kahramanların listesi Balkan ve I. Dünya Savaşı na göre tasnif edilerek aşağıya çıkarılmıştır. 30 Servet Ünkazan, Edirne ve Çevresi nde Osmanlı Dönemi Askeri Mimari, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2013, s.79-80. Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Rehnüması, Yay. Haz.: Ratıp Kazancıgil, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2013, s. 90. 31 Nilüfer Gökçe-Esin Karlıkaya, Edirne Merkez Asker Hastanesi, Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, II/18 (2001), s. 143-148. 32 Tablo, www.msb.gov.tr/arsiv/phpscr/sehitler.php adresindeki veriler esas alınarak oluşturulmuştur. 1281
Tablo 2: Edirne Merkez Hastanesi nde Vefat Eden Kocaelililer Balkan Savaşı 1912-1913 Adı Baba Adı Memleket Birlik Adı Vefat Tarihi Vefat Sebebi Ahmet İlyas Merkez (Cephane Bölüğü) T.E. Hastalık Davut Mustafa Merkez (Top Sahra Cephane) T.E. Hastalık Mehmet Ali Ali Merkez Fatih Fırkası Hırka-i Şerif Alayı 22/07/1329 Hastalık Mustafa Abdullah Merkez T.E. T.E. Hastalık Osman Ali Merkez Süvari T.E. Hastalık Şevki Mehmet Merkez 1.Kolordu Nizamiye Katarı 3.Kol T.E. Hastalık Adı Baba Adı Doğum Tarihi Birinci Dünya Savaşı 1914-1918 Memleket Birlik Adı Vefat Tarihi Yaş Vefat Sebebi Ahmet Arif 1878 (Depo) 13/08/1330 36 Dizanteri Ahmet Bilal 1888 20/12/1331 27 Dizanteri Ahmet Molla Hasan 1881 Ali Bekir 1870 Derbent Ketenciler Merkez Ayazma TE 19/12/1331 34 Hastalık (Uzunköprü Amele Taburu) 19/10/1331 45 Kangren Arif Ahmet 1878 TE 21/11/1331 37 Hastalık Bekir İbrahim 1898 (Tebdil Hava Efradından) 02/04/1333 19 İltihab-ı Ema (Zatü l-ema) Bekir Mehmet 1888 TE 25/11/1331 27 Hastalık Cemal Hüseyin 1893 TE 15/12/1331 22 Hastalık Cemal Ali 1886 19/08/1330 28 Edranü r-rie Emin Hüsnü 1892 01/01/1332 24 Zatürrie Garabet Parsih 1883 Bahçecik TE 30/11/1331 32 Hastalık Halil İbrahim 1896 24/08/1332 20 Şehit Hamit Mehmet 1886 01/01/1332 30 Daü l-hafr Hasan Ali 1876 Gerdelli Karyesi Ziraat Amelesi Efradından 16/02/1334 38 Hastalık Hasan Salih 1882 İkmal (Dimetoka Amele Taburu) 16/06/1331 33 Hüseyin Ahmet 1894 13/02/1333 22 Hüseyin Ali Osman 1874 Merkez Hacılar (Nakliye Depo Taburu) İltihab-ı Ema (Zatü l-ema) Zat ülema-i Müzmine 16/11/1331 41 Zatürrie 1282
Veysi AKIN Hüseyin Mehmet 1873 TE 09/12/1331 42 Hastalık Hüseyin Muhacir Mehmet 1891 İkmal 07/01/1331 24 İltihab-IıEma (Zatü l-ema) İbrahim Mustafa 1889 Darıca Süvari (Süvari 01/01/1332 27 Dizanteri Topçu) İbrahim Tahir 1897 12/09/1334 21 Edranü r-rie İdris Mehmet 1888 Merkez Fevziye Karargâh (1.Kolordu 3.Fırka Karargâhı Efradından) 01/10/1331 27 Hastalık İsmail Kasım 1895 02/11/1331 20 Zatürree Karabet Parsih 1883 Bahçecik Mahmut Emin 1887 Sıhhiye Bölüğü İkmal (Karaağaç Tecrithanesi Efradı) 30/11/1331 32 İshal Şekli Dizanteri 07/07/1331 28 Üremi Mehmet Ahmet 1872 İkmal 05/11/1330 42 Dizanteri Mehmet Ahmet 1879 Merkez Lütfiye 25/12/1331 36 Daü l-hafr Mehmet Ali 1889 Hereke Naipköy 30/05/1334 25 Edranü r-rie Mehmet Ali 1876 İkmal (Mustafa Pasa Jandarma 06/07/1331 39 Zatürrie Bölüğü) Mehmet İsmail 1880 T.E. 29/09/1332 36 Şehit Mehmet Mustafa 1885 Musa Emin 1898 Mollafenari Akviran Çatalca 1.İnşaat Taburu Edirne Jandarma Alay Mektebi Talebesinden 19/11/1331 30 Nezle-i Ema-i Müzmine 24/02/1333 19 Lekeli Tifo Mustafa Ali 1884 20/11/1334 34 Mustafa İbrahim 1885 Merkez Kaşıkçı 01/01/1332 31 Mustafa Mehmet 1886 02/02/1332 30 Humma-i Merzeği Humma-i Racia Humma-i Racia Mustafa Mehmet 1879 15/02/1332 37 Nezle-i Em a Mustafa Mustafa 1894 T.E. 15/10/1332 22 Yaralanarak Şehit Mustafa Yusuf 1892 Süvari 14/06/1330 22 Zatü l-cenb Recep İbrahim 1886 T.E. 15/12/1331 29 Hastalık Rıfat İbrahim 1876 28/10/1331 39 Hastalık Salih Halil 1892 06/07/1332 24 Nezle-i Em a 1283
Süleyman Ömer 1875 (Ergene Amele 07/12/1331 41 Zatürrie Taburu) Şahin Necip 1893 Mollafenari Akviran 28/01/1332 23 Dizanteri Şükrü Hasan 1891 Karargâh 26/12/1331 24 Hastalık Tevfik Şaban 1891 Sahra Topçusu 30/11/1331 24 Hastalık Veli Mehmet 1888 19/01/1332 28 İltihab-ı Ema-ı Müzmine Yevanet Haçiçek 1879 (Merkez İnşaat Bölüğü) 03/03/1332 37 İltihab-ı Ema-i Müzmine Yunus Ali 1894 T.E. 27/09/1332 22 Zafiyet Zekeriya Hamza 1883 01/12/1331 32 Hastalık Tablo 3: Vefat Edenlerin Adlara göre Dağılımı İsim Sayı İsim Sayı İsim Sayı Ahmet 4 İbrahim 2 Rıfat 1 Ali 1 İdris 1 Salih 1 Arif 1 İsmail 1 Süleyman 1 Bekir 2 Karabet 1 Şahin 1 Cemal 2 Mahmut 1 Şevki 1 Davut 1 Mehmet 6 Şükrü 1 Emin 1 Mehmet Ali 1 Tevfik 1 Halil 1 Musa 1 Veli 1 Hamit 1 Mustafa 7 Yevanet 1 Hasan 2 Osman 1 Yunus 1 Hüseyin 4 Recep 1 Zekeriya 1 Toplam 54 Edirne Merkez Asker Hastanesi nde vefat eden Kocaelilerin adları incelediğinde ilk sırayı Mehmet, Mustafa, Ahmet gibi peygamberimize atfen verilen isimler (19) almaktadır. Bunu diğer İslam büyüklerine atfen Ali, Hasan, Hüseyin, Osman, Bekir gibi isimler (10) takip etmekte ve daha sonra da İslam öncesi İbrahim, Davut, İdris, İsmail, Süleyman, Yunus ve Zekeriya gibi peygamber adları gelmektedir. Ayrıca bu isimler arasında Karabet ve Yavenet gibi iki gayrimüslim Ermeni vatandaşın da bulunduğu görülür. Bunlardan Parsih oğlu Karabet 1883 doğumlu Bahçecik nüfusuna kayıtlı olup, seferberlik gereği orduya katılmış sıhhiye bölüğünde hizmet ederken Dizanteriye yakalanmış ve tedavisi esnasında vefat ederek Edirne Merkez Asker Hastanesi Mezarlığı na defnedilmiştir. Diğeri de Haçicek oğlu Yavenet 1879 doğumlu ve İzmit nüfusuna kayıtlı olup, piyade sınıfı inşaat bölüğünde hizmet ederken İltihab-ı Ema-i Müzmine (Müzmin Kan İltihabı) hastalığına yakalanarak tedavisi esnasında Edirne Merkez Asker Hastanesi nde vefat etmiş ve aynı mezarlığa gömülmüştür. 1284
Veysi AKIN Tablo 4: Memleketlerine Göre Dağılım Memleket Merkez 43 Merkez köyler 5 Başiskele//Bahçecik 1 Darıca 1 Gebze/Mollafenari/Akviran 2 Körfez/Hereke 1 Kartepe/Derbent/Ketenciler 1 Toplam 54 Edirne Merkez Asker Hastanesi nde tedavileri esnasında vefat eden Kocaelili askerler, memleketlerine göre incelendiğinde 43 sayısı ile İzmit merkez kazanın büyük bir yekûn tuttuğu anlaşılır. Buna merkez köyler de eklendiğinde bu sayı 48 ulaşmaktadır. Bunun dışında Başiskele (2), Gebze (2) olmak üzere, Darıca, Körfez ve Kartepe de birer olarak sıralanır. Sayı Tablo 5: Vefat Sebeplerine Göre Dağılım Sıra Hastalık Sayı Sıra Hastalık Sayı 1 Daü l-hafr 2 9 Lekeli Tifo (Tifüs) 1 2 Dizanteri 6 10 Nezle-i Ema (Kanama) 3 3 Edranü r-rie (Akciğer Hastalığı) 3 11 Şehit/Yaralanarak şehit 3 4 Hastalık 18 12 Üremi 1 5 Humma-i Merzeği 1 13 Zafiyet 1 6 7 Humma-i Racia (Dönek Ateş) İltihab-ı Ema (Zatü l- Ema) Kan İltihabı 2 14 Zatü l-cenb (Akciğer Zarı iltihabı) 6 15 Zatürree 5 8 Kangren 1 Toplam 54 Kocaelili askerlerin önemli bir kısmının (19) vefat ediş sebebi olarak genel bir tanımlama ile hastalık yazılmış, ancak hastalığın adı belirtilmemiştir. Bunların içerisinde salgın hastalıklar var mıdır? Bilemiyoruz. Bununla beraber hastalıkları belirtilenlere bakıldığında salgın hastalıklardan ölümler olduğu anlaşılmaktadır. Bu hastalıkların başında Dizanteri, Humma, Dönek Ateş, Tifüs, çeşitli iltihaplanma ve kanamalar dikkat çekmektedir. Ayrıca savaş esnasında yaralanmalara bağlı iyileşmeyen kangren ve yaralar dolayısıyla şehit olarak hastaneye ulaştırılmış olanlar da mevcuttur. Hava şartlarına bağlı olarak Zatürreeye yakalanmış ve tedavileri esnasında vefat edenler de mevcuttur. Bunlar da toplam sayıya göre önemli bir oran oluşturmaktadır. 1 1285
Tablo6: Yaşlara Göre Dağılım Yaş Sayı Yaş Sayı Yaş Sayı 19 2 28 3 37 3 20 2 29 1 38 1 21 1 30 3 39 2 22 5 31 1 41 2 23 1 32 2 42 2 24 5 33 1 45 1 25 1 34 2 T.E. 6 27 4 36 3 Toplam 54 Kocaelili şehitler yaşlarına göre incelendiğinde ekseriyetle 20-45 yaş arasında oldukları gözlenecektir. Bu dilimin dışında 19 yaş olmak üzere iki kişi mevcuttur. Bunlardan birisi Edirne Jandarma Okulu talebesi olup, harp esnasında okul tatil edilerek cephe hizmetine gönderilen Kocaeli merkez nüfusundan Emin oğlu Musa olup, Lekeli tifo (Tifüs) hastalığına yakalanarak Edirne Merkez Asker Hastanesi nde tedavisi sırasında vefat etmiştir. Diğeri ise Karamürsel nüfusuna kayıtlı 1898 doğumlu İbrahim oğlu Bekir olup, kanda iltihaplanma sonucu tebdil-i havaya çıkmış, ancak hastanede tedavisi esnasında vefat etmiştir. Diğerleri ya normal yaşı icabı askerlik görevini yapmak üzere orduya katılmışlar ya da seferberlik emri gereği ordu hizmetine alınanlardır. Tablo 7: Askerlik Sınıflarına Göre Dağılım: Sınıfı Sayı Sınıfı Sayı 29 İnşaat 1 Ziraat Amele Efradı 1 Nizamiye 1 İkmal 5 Topçu 1 Süvari 2 Talebe 1 Karargah 2 TE 10 Sıhhiye 1 Toplam 54 Edirne Merkez Asker Hastanesi nde tedavileri esnasında vefat eden Kocaelili askerlerin sınıflara göre dağılımı incelendiğinde, büyük ekseriyetle piyade oldukları anlaşılmaktadır. Ayrıca iki süvari, bir de topçu askeri mevcuttur. Bunlardan başka ikmal, karargâh, nizamiye, inşaat ve ziraat gibi hizmet birliklerinden olanlar da mevcuttur. Biri de Edirne Jandarma Alay Mektebi talebesi olup bu esnada cepheye gönderilenlerdendir. Sonuç olarak, Kocaelililer nasıl ki Osmanlı Beyliği nin kuruluş döneminde üzerinde yer aldığı coğrafyanın yurt olmasına verdiği şehitlerle hizmet etmişse, Osmanlı nın yıkılış ve Cumhuriyetin kuruluş dönemi muharebelerinde de vatan savunmasına aynı ölçüde katkıda bulunmuşlardır. Son dönem savaşlarda tespit edilebildiği kadarıyla çeşitli hastanelerde tedavileri sırasında vefat edenler hariç olmak üzere Kocaelili şehitlerin sayısı 1341 olarak kayıtlara geçmiş bulunmaktadır. Bizim tespit ettiğimiz Edirne Merkez Asker Hastanesi nde tedavileri sırasında vefat eden 54 kişi bunlara dâhil değildir. Bunlar gibi daha birçok şehitlikte bu şekilde yatanlar vardır. Bunlar da yeni araştırmaları ve araştırmacıları beklemektedir. İnşallah bu çalışma bu konudaki yeni araştırmalar için bir vesile olur. Tüm adları ve mezarları bilinen ve bilinmeyen bizlere bu aziz vatanı emanet eden şehitlerimizin kabirleri muazzez ve ruhları şad olsun. 1286
Veysi AKIN KAYNAKLAR Akın, Veysi, Edirne Müdafii Mehmed Şükrü Paşa, Edirne Müdâfii Mehmed Şükrü Paşa, Haz.: M. Sabri Koz; Zaman Yay., İstanbul 2008, s. 208-211. Alp, İlker, Bulgar Mezalimi, Ankara 1990. Aydın, Erdem, 19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 15 (2004), s.185-207. Erkan Akyüz, Balkan Savaşlarında Edirne Müdafaası, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2014. Erdem, Hakan, Ahmet Tetik, Özgür Arun, Bülent Ahmet Beşirbellioğlu, Ömer Çoşkun, Can Polat Eyigün, War and infection in the Pre-antibiotic Era The Third Ottoman Army in 1915, Scandinavian Journal of İnfectious Diseases, September 2011, Vol: 43, No: 9, pp. 690-695. Erdemir, Lokman, Çanakkale Savaşı Sırasında İstanbul Hastanelerinde İlk Sağlık Hizmetleri ve Şehitlerin Defni, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 17/1 (2012), s. 51-73. Esenkaya, Ahmet, Çanakkale Muharebelerinde Cephede ve Cephe Dışında Sağlık Hizmetleri, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı:10-11 (2011), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 25-70. Esenkaya, Ahmet-Ceyhan Koç, Çanakkale Muharebelerinde Hastaneler, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı: 3 (Mart 2005), Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Yay., s. 24-51. Gökçe, Nilüfer-Esin Karlıkaya, Edirne Merkez Asker Hastanesi, Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, II/18 (2001), s. 143-148. Hafız Rakım Ertür ün Anılarından Balkan Savaşında Edirne Savunması Günleri, Yay.Haz.:RatipKazancıgil, Edirne Araştırma Merkezi Yay., Kırklareli 1986. Macar, Oya Dağlar, Balkan Savaşları nda Salgın Hastalıklar ve Sağlık Hizmetleri, Libra Yay., İstanbul t.y. McCartyh, Justin, Ölüm ve Sürgün, İnkılap Yay., İstanbul t.y. Özbay, Kemal, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, C. I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976. Özdemir, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler, (2. Baskı) Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010. Şehitlerimiz, C. I-V, Milli Savunma Bakanlığı Yay., Ankara 1998. Tosyavizade Rıfat Osman, Edirne Rehnüması, Haz.: Dr. Ratip Kazancıgil, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yay., Edirne 1994. Tural, Erkan, Vilayet İdare-i Sıhhiye Nizamnamesi, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, C.15, Sayı: 1 (Ocak 2006), s. 61-65. Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, C. IX, Genelkurmay Yay., Ankara 1985. Ünkazan, Servet, Edirne ve Çevresi nde Osmanlı Dönemi Askeri Mimari, Edirne Valiliği Kültür Yay., İstanbul 2013. www.msb.gov.tr/arsiv/phpscr/sehitler Yıldırım, Nuran, Tanzimat tan Cumhuriyete Koruyucu Sağlık Uygulamaları, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İletişim Yay., İstanbul 1985, s. 1319-1338. Yiğitgüden, Ali Remzi, Balkan Savaşı nda Edirne Kale Muharebeleri, C. I-II, Yay. Haz.: Betül Turan-Zekeriya Türkmen, Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yay., Ankara 2006. 1287