Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu ALTIN SİKKE ORİJİNALLİĞİNİN P-XRF İLE TESPİTİ ÇALIŞMALARI. Abstract

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu ALTIN SİKKE ORİJİNALLİĞİNİN P-XRF İLE TESPİTİ ÇALIŞMALARI Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu Abstract Determination authenticity of golden coins by using P-XRF Using of archaeometry for determination authenticity of coins in Turkey is not so common. Suspected objects are visually evaluated by experts, as a result experts can give different subjective report about same object. In Turkey Museums of Culture and Tourism Ministry, private museums, and collectors can buy objects from individuals. Generally 50% percent of bought objects are coins. Because of archaeological objects are precious and rare, preferred analysis technique should be nondestructive, should let to perform many analysis from object and the spectrometers should be portable or transportable. The most common spectrometer which fit all these and used in developed countries is Energy Dispersive X Ray Florescence (PXRF). In this article a group of solidus which dated to 6-7th century Byzantium Age have been analyzed to determine their authenticity by using Portable X-Ray Florescence (PXRF). Chemical compositions of collector coins have been determined and results compared with chemical results of authentic coins. 1- Giriş Teknolojinin gelişmesi ile birlikte müze uzmanlarını ve koleksiyonerleri yanıltmaya yönelik basılan orijinale yakın çok sayıda sikke ile her geçen gün daha fazla karşılaşmaktayız. Bu yalnızca ülkemizin değil Avrupa ülkelerinin de sorunudur. Müze depolarında ve özel koleksiyonlarda, uzmanların raporlarıyla sabit sahte eserlerin varlığı bilinmektedir. Koleksiyoner belgesine sahip kişiler de sikke satın almadan önce orijinalliğinden şüphelendikleri eserleri genellikle müze uzmanlarına danışarak satın almaktadırlar. Bu çerçevede orijinal olup olmadığını sorgulamak üzere sikke getiren bir koleksiyonerin Mauricius Tiberius a ait (MS 582-602) 12 adet, II. Constans a ait (MS 641-668) 4 adet, IV. Constantinus a ait (MS 668-685) 6 adet, II. Iustinianus a ait (MS 685-695) 6 adet olmak üzere toplam 28 adet altın sikkenin imparatorlarına göre tasnif edilerek, kimyasal kompozisyonları bakımından incelenmiştir. Ayrıca analiz sonuçlarını karşılaştırmak amaçlı referans olarak kabul edeceğimiz Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde envanterine kayıtlı çoğu arkeolojik kazılardan ele geçen aynı dönem imparatorlardan seçilen, Mauricius Tiberius dönemi 2 adet, II. Constans tan 2 adet, IV. Constantinus tan 1 adet, II. Iustinianus tan 2 adet olmak üzere toplamda 7 adet sikke analiz edilmiştir. Koleksiyonere ait eserlerin analiz sonuçları müzede bulunan orijinal sikkelerin analiz sonuçları ile karşılaştırılmıştır. Bunun yanı sıra 75

Anadolu Nümismatik Araştırmaları Çalıştayı kuyumcuda yapılan modern altınların analiz sonuçlarıyla sahte olduğu düşünülen sikkelerin kimyasal kompozisyonları eser orandaki elementler açısından karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Ancak her iki grubun analiz sonuçları sikke orijinalliğinin tespitinde kullanılan antik maden rafine teknoloji sonuçları ve günümüz modern maden rafine teknoloji sonuçlarından da faydalanılarak karara varılmaya çalışılmıştır. Sikke içinde bulunan eser orandaki elementlerin oranı o eserin yapıldığı metalin eritilme ve rafine edilme becerisi sonucu belirlenmektedir 1. 2- Kimyasal Analiz Tekniği Bu çalışmada Innov-X Omega marka taşınabilir X-Işını Spektrometresi (PXRF), Analitik analiz modunda her bir sikke için 30 saniye analiz süre modu kullanılarak analiz yapılmıştır. Spektrometrede 40kV/4 Watt X-Işını tüpü kullanılmaktadır. Her bir sikke ön yüz ve arka yüzden birer defa olmak üzere iki defa analiz edilmiştir. Spektrometrenin Analitik Modu kullanılarak tespit edilebilen elementler ve minimum analiz edilebilme limitleri aşağıdaki gibidir (Tablo 1). Eserlerin yüzeyi görsel olarak incelendiğinde herhangi bir kirlenme izine rastlanılmadığı için bir temizlik işlemi yapılmaksızın doğrudan X-Işını Spektrometresinin analiz haznesine konularak analiz edilmiştir. Analiz edilen sikkeler altın olduğundan ve altın X-Işınının sikkeye nüfuz etmesini etkileyecek bir korozyon oluşturmadığı için de temizlik yapılmasına gerek duyulmamıştır. Altın ve gümüş genellikle aynı cevherden çıkarılır ve kimyasal olarak benzerlik arz ettiğinden ayrıştırılması çok zordur. Altın ayrıştırmanın ana aşaması tuzla ayrıştırmadır (salt cementation) ve bu ayrıştırmanın ilkin MÖ VI. yüzyılda Batı Anadolu da Lidya nın başkenti Sardes te başladığına dair arkeolojik veriler bulunmaktadır. Altından gümüşün ayrıştırılma becerisi ilkçağ boyunca çok fazla bir değişim göstermemiştir. Ortaçağ dan sonra antimon, sülfat ve asit minerallerinin altını gümüşten ayrıştırmada kullanılmaya başlamasıyla bu oranlar değişmeye başlamıştır 2. Bu tür kimyasal analiz içeren çalışmalarda ilk akla gelen soru analizde kullanılan spektrometrenin sonuçlarına ne kadar güvenilebileceğidir. PXRF in analiz sonuçlarının doğru olup olmadığını anlamak için içeriğinde ne kadar altın olduğu bilinen sertifikalı altın standardı (Sertifikalı referans malzeme) kullanılmıştır. Good Fellow Metal Ltd. Şti. tarafından üretilen bu altın standardının içinde %99,95 altın (Au) bulunmaktadır. Bu çalışmada kullanılan spektrometre olan PXRF in numuneden yaptığı tahribatsız analizde %99,94 altın (Au) tespit edilmiştir. PXRF analiz sonuçlarında standarda çok yakın ve istatistikî testlerden (T test) geçen sonuçlar elde edilmiştir. 1 Aydın 2013, 33-100; Fleming 1975, 101-136. 2 http://en.wikipedia.org/wiki/gold_parting 76

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu Elementler Analiz Limitleri Elementler Analiz Limitleri Titan (Ti) 10-100 ppm Molibden (Mo) 10-100 ppm Vanadyum (V) 10-100 ppm Gümüş (Ag) 50-150 ppm Krom (Cr) 10-100 ppm Kalay (Sn) 50-150 ppm Mangan (Mn) 10-100 ppm Antimon (Sb) 50-150 ppm Demir (Fe) 10-100 ppm Hafniyum (Hf) 10-100 ppm Kobalt (Co) 10-100 ppm Tantal (Ta) 10-100 ppm Nikel (Ni) 10-100 ppm Wolfram (W) 10-100 ppm Bakır (Cu) 10-100 ppm Renyum (Re) 10-100 ppm Çinko (Zn) 10-100 ppm İridyum (Ir) 10-100 ppm Zirkonyum (Zr) 10-100 ppm Platin (Pt) 10-100 ppm Niyobyum (Nb) 10-100 ppm Altın (Au) 10-100 ppm Rodyum (Rh) 50-150 ppm Kurşun (Pb) 10-100 ppm Paladyum (Pd) 50-150 ppm Bizmut (Bi) 10-100 ppm PPM (milyonda bir) Tablo 1: Kullanılan Innov-X Omega Modelinin Taşınabilir X Işını Spektrometresinin (PXRF) Analitik Mod kullanılarak analiz edebildiği elementler ve analiz limitleri. 3- Solidus ların PXRF ile Analizi 3.1- Mauricius Tiberius (MS 582-602) Solidus larının Analizi Koleksiyonere satılmak üzere getirilen Mauricius Tiberius (MS 582-602) Dönemine ait 12 adet solidus ile Anadolu Medeniyetleri Müzesi (AMM) Bizans sikke deposunda bulunan 2 adet Mauricius Tiberius sikkesi PXRF ile analiz edilmiştir (Tablo 2). Koleksiyonere satılmak üzere getirilen sikkeler ile Anadolu Medeniyetleri Müzesi deposunda bulunan solidus ların analiz sonuçları karşılaştırıldığında koleksiyoner solidus larının ortalama altın (Au) oranı % 81,77, AMM solidus larının Altın (Au) ortalaması %98,88 dir (Tablo 2). Koleksiyoner solidus ları ile AMM solidus ları altın oranı açısından yaklaşık %17 gibi büyük bir ortalama farkına sahiptir. Gümüş (Ag) ve bakır (Cu) oranları incelendiğinde koleksiyoner solidus larında Ag % 8, Cu % 9 civarında iken orijinal solidus larda ise Ag ve Cu oranlarının % 1 civarında olduğu ve koleksiyoner sikkelerinde Au ve Ag oranlarının da orijinallerinkiyle çok farklı olduğu tespit edilmiştir (Tablo 2). Arkeometrik açıdan incelendiğinde koleksiyonere ait bu 12 adet Mauricius Tiberius sikkesinin orijinal sikkelerden ve bu dönem solidus larından çok farklı kimyasal kompozisyona sahip oldukları görülmektedir. Bundan dolayı arkeometrik sonuçlar bu sikkelerin sahte olduğu kanısını oldukça 77

Anadolu Nümismatik Araştırmaları Çalıştayı güçlendirmektedir. Sahteliğinden şüphelenilen sikkelerin modern altınların eritilerek üretilip üretilmediğinin anlaşılması için modern altın satan kuyumcuda sikkelerin analiz edildiği spektrometre ile analiz yapılmıştır (Tablo 3). Analiz sonuçlarına bakıldığında modern altınlardaki çinko (Zn) ortalaması % 0,14; koleksiyonere satılmak üzere getirilen ve altın oranı orijinallere göre düşük olan şüpheli solidus ların çinko oranı % 0,22 ile birbirine çok yakın olduğu tespit edilmiştir. AMM de bulunan orijinal sikkelerin hiçbirinde çinko tespit edilememiştir. Modern altınlarda tespit edilen molibden oranı %0,017 ortalamaya sahiptir. Koleksiyonerin kimyasal kompozisyonu açısından şüpheli bulunan solidus larında da bu oranın % 0,019 ortalamayla tamamen örtüşmesi koleksiyoner solidus larının sahte olduğu tezini oldukça kuvvetlendirmiştir (Tablo 3). Koleksiyonere ait tüm Mauricius Tiberius sikkeleri Levha 1, 1 no lu Mauricius Tiberius sikkesi ile aynı ön ve arka yüz kalıbından yapılmışlardır. Bu da sahte oldukları savını desteklemektedir. Literatür çalışmalarına bakıldığında orijinal I. Leo (MS 457-474) ve I. Anastasius (MS 491-518) solidus larında Au ortalaması %98,92 ile minimum %97,99 Au tespit edilmiştir. Orijinal solidus larda molibden ve çinko tespit edilmemiştir. Aynı çalışmada Romulus Augustus (MS 475-476) dönemi sahte solidus larında Mauricius Tiberius ve modern altınlarda olduğu gibi Mo %0,016, Zn % 0,24 oranında tespit edilmiştir 3. Şüpheli olan Mauricius Tiberius solidus larının ağırlık ortalaması 1,58 g, orijinal olan Mauricius Tiberius sikkelerinin ağırlığı ise 2,22 g dır (Tablo 2). Bütün bunlar değerlendirildiğinde analiz edilen Mauricius Tiberius solidus larının modern altınların ergitilip dökülmesiyle elde edilmiş olması çok yüksek ihtimaldir. 3.2- II. Constans Solidus larının Analizi Koleksiyonere ait 4 adet II. Constans (MS 641-668) sikkesi ile Anadolu Medeniyetleri Müzesinde (AMM) bulunan ve Almus Kazısından (Tokat) ele geçen 2 adet II. Constans sikkesi PXRF ile analiz edilmiştir. Analiz sonuçları incelendiğinde koleksiyoner sikkelerinde ana element oranlarının (Au) % 97,13 AMM deki solidus ların Au ortalaması % 98,59 dur. Koleksiyoner solidus larının gümüş (Ag) ortalamaları % 1,49, bakır (Cu) % 0,62, orijinal olan AMM solidus larında da Ag % 1,06, Cu %0,14 ortalamaya sahiptir. Koleksiyonere satılmak üzere getirilen II. Constans solidus larının ana ve eser element oranlarının orijinal sikkelerle uyuştuğu tespit edilmiştir. Koleksiyoner solidus ları 4,41 gr ortalamaya, AMM solidusu ise 4,41 gr ile birbiriyle tamamen örtüşen ağırlığa sahip olduğu görülmektedir. Tüm bunlar değerlendirildiğinde koleksiyonere satılmak üzere getirilen II. Constans Solidus larının orijinal olma ihtimalinin hem kimyasal kompozisyonları açısından hem de ağırlıkları açısından çok yüksek ihtimal olduğu görülmektedir. Taklit olduğu düşünülen sikkenin ana element oranı ile orijinal sikkelerin oranları uyuşmadığı takdirde, sikkelerin orijinal olmadıkları konusunda daha kolay fikir edinilmektedir. Fakat ana element 3 Aydın Mutlu 2013, 97-105. 78

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu Env. No Dönem Geldiği Yer Anlz. Yüzü Cu Au Ag Fe Pb Zn Mn Ni Mo Bi Ti Cr, V, Co, Zr, Nb, Rh, Pd, Sn,Sb, Hf, Ta, W, Re, Ir, Pt Ağırlık (g) Çap (mm) Sonuç 5 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 9,06 82,7 7,73 0,16 0,04 0,23 ND ND 0,017 0,11 ND ND 1,58 18 Sahte 5 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 11 79,8 7,94 0,8 0,12 0,25 ND 0,02 0,021 0,11 ND ND Sahte 6 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 6,64 84,8 7,91 0,33 0,04 0,19 ND ND 0,015 0,11 ND ND 1,59 18 Sahte 6 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 9,12 82,4 8,03 0,17 0,56 0,2 ND ND 0,027 0,02 ND ND Sahte 7 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 10,2 81,2 8,09 0,12 0,06 0,22 ND ND 0,018 0,11 ND ND 1,40 17 Sahte 7 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 10,8 80,6 8 0,13 0,06 0,26 ND 0,03 0,02 0,13 ND ND Sahte 8 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 11,1 80,1 7,92 0,54 0,06 0,24 ND 0,02 0,023 ND ND ND 1,62 18 Sahte 8 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 9,63 81,2 8,12 0,72 0,08 0,32 ND 0,02 0,019 ND ND ND Sahte 9 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 11,6 79,7 7,86 0,38 ND 0,27 ND 0,03 0,019 0,11 ND ND 1,62 18 Sahte 9 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 10,8 80,6 8 0,32 0,06 0,22 ND ND 0,018 ND ND ND Sahte 10 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 6,69 84,7 8,26 0,09 0,04 0,19 ND 0,03 0,015 ND ND ND 1,64 18 Sahte 10 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 8,35 82,8 8,49 0,08 0,04 0,21 ND ND 0,12 ND ND ND Sahte 11 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 11,3 80,1 8,05 0,3 0,06 0,24 ND ND 0,19 ND ND ND 1,67 18 Sahte 11 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 11,3 79,4 7,99 1 0,07 0,22 ND 0,02 0,021 ND ND ND Sahte 12 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 10,5 80,6 7,89 0,44 0,64 0,28 ND ND 0,016 0,11 ND ND 1,53 17,5 Sahte 12 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 8,54 82,6 8,31 0,29 0,03 0,22 ND ND 0,016 ND ND ND Sahte 13 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 7,98 83,7 7,88 0,02 0,04 0,02 ND ND 0,017 ND ND ND 1,52 18 Sahte 13 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 8,31 82 8,09 1,19 0,08 0,23 0,031 0,03 0,016 ND ND ND Sahte 14 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 11 80,5 8,08 0,11 0,06 0,23 ND 0,02 0,024 ND ND ND 1,46 17 Sahte 14 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 9,46 82,1 8,01 0,19 0,05 0,22 ND ND 0,021 ND ND ND Sahte 15 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 6,43 85,2 7,99 ND 0,05 0,15 ND 0,02 0,012 0,12 ND ND 1,58 18 Sahte 15 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 6,45 85,2 8 0,04 0,03 0,21 0,33 0,03 0,013 ND ND ND Sahte 79

Anadolu Nümismatik Araştırmaları Çalıştayı 16 Mauricius Tiberius Koleksiyoner Ö.Y. 10,7 80,7 7,95 0,32 0,06 0,26 ND 0,02 0,012 ND ND ND 1,63 18 Sahte 16 Mauricius Tiberius Koleksiyoner A.Y. 11,1 80 8,02 0,35 ND 0,25 ND 0,03 0,024 0,12 ND ND Sahte Ortalama 9,49 81,8 8.02 0.35 0,1 0,22 0,18 0,02 0,029 0,1 ND ND 2-1 Mauricius Tiberius AMM Ö.Y. 0.36 97,9 1.58 0,17 ND ND ND ND ND ND ND ND 2,24 21 Orijinal 2-1 Mauricius Tiberius AMM A.Y. 0.34 98 1.58 0,09 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 214-8/6-89 Mauricius Tiberius AMM Ö.Y. 0.10 99,8 ND 0,09 ND ND ND ND ND ND ND ND 2,19 20 Orijinal 214-8/6-89 Mauricius Tiberius AMM A.Y. 0.11 99,8 ND 0,1 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,22 98,9 1.58 0,11 20 II. Constans Koleksiyoner Ö.Y. 0,15 98,4 1,2 0,22 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,5 20 Orijinal 20 II. Constans Koleksiyoner A.Y. ND 98,3 1,22 0,50 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 21 II. Constans Koleksiyoner Ö.Y. 1,76 96,1 2,13 ND ND ND ND ND ND ND ND ND 4,46 20 Orijinal 21 II. Constans Koleksiyoner A.Y. 1,57 96,2 2,16 ND ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 22 II. Constans Koleksiyoner Ö.Y. 0,23 96,4 1,59 1,42 ND ND 0,044 ND ND ND 0,15 ND 4,22 19 Orijinal 22 II. Constans Koleksiyoner A.Y. 0,29 96,1 1,56 1,79 ND ND 0,043 ND ND ND 0,25 ND Orijinal 23 II. Constans Koleksiyoner Ö.Y. 0,24 97,6 1,02 0,93 ND ND ND ND ND ND 0,18 ND 4,46 20 Orijinal 23 II. Constans Koleksiyoner A.Y. 0,15 98 1,02 0,8 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,62 97,1 1,49 0,94 ND ND 0,044 ND ND ND 0,24 ND 1422-14/7 II. Constans 1422-14/7 II. Constans 1422-14/5 II. Constans AMM/Almus Kazısı Ö.Y. 0,17 98,5 1,22 0,09 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,46 20 Orijinal AMM/Almus Kazısı A.Y. 0,13 98,6 1,16 0,09 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal AMM/Almus Kazısı Ö.Y. 0,11 98,8 0,91 0,18 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,36 20 Orijinal 80

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu 1422-14/5 II. Constans AMM/Almus Kazısı A.Y. 0,15 98,4 0,95 0,16 ND ND 0.060 ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,14 98,6 1,06 0,12 ND ND 0,06 ND ND ND ND ND 24 IV. Constantinus Koleksiyoner Ö.Y. 0,12 97,8 1,10 0,91 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,25 20 Orijinal 24 IV. Constantinus Koleksiyoner A.Y. 0,13 98,4 1,06 0,42 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 25 IV. Constantinus Koleksiyoner Ö.Y. 0,30 96,4 1,45 1,62 ND ND ND ND ND ND 0,27 ND 4,14 20 Orijinal 25 IV. Constantinus Koleksiyoner A.Y. 0,23 97 1,37 1,38 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 26 IV. Constantinus Koleksiyoner Ö.Y. ND 95,4 0,98 3,34 ND ND 0,045 ND ND ND 0,29 ND 4,44 20 Orijinal 26 IV. Constantinus Koleksiyoner A.Y. 0,1 97,4 0,95 1,58 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 27 IV. Constantinus Koleksiyoner Ö.Y. 0,15 97,1 1,01 1,57 ND ND ND ND ND ND 0,21 ND 4,33 20 Orijinal 27 IV. Constantinus Koleksiyoner A.Y. ND 98,1 1,07 0,81 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 28 IV. Constantinus Koleksiyoner Ö.Y. 0,21 97,6 1,1 0,9 ND ND ND ND ND ND 0,19 ND 4,26 19 Orijinal 28 IV. Constantinus Koleksiyoner A.Y. 0,11 98,3 1,13 0,48 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 29 IV. Constantinus Koleksiyoner Ö.Y. 0,26 97,2 1,18 1,2 ND ND ND ND ND ND 0,17 ND 4,16 20 Orijinal 29 IV. Constantinus Koleksiyoner A.Y. 0,14 98,4 1,15 0,35 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,17 97,4 1,13 1,21 ND ND 0,045 ND ND ND 0,23 1422-14/10 IV. Constantinus 1422-14/10 IV. Constantinus AMM/Tokat Almus Kazısı Ö.Y. 0,26 98,2 1,14 0,42 ND ND 0,039 ND ND ND ND ND 4.38 20 Orijinal AMM/Tokat Almus Kazısı A.Y. 0,22 98,3 1,21 0,18 ND ND 0,074 ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,24 98,2 1,18 0,3 ND ND 0,057 ND ND ND ND ND 30 II. Iustinianus Koleksiyoner Ö.Y. 0,22 97,4 1,56 0,8 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,21 20 Orijinal 30 II. Iustinianus Koleksiyoner A.Y. 0,14 97,9 1,4 0,53 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 31 II. Iustinianus Koleksiyoner Ö.Y. 0,37 97,2 1,75 0,68 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,48 19 Orijinal 31 II. Iustinianus Koleksiyoner A.Y. 0,32 97,5 1,71 0,51 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 81

Anadolu Nümismatik Araştırmaları Çalıştayı 32 II. Iustinianus Koleksiyoner Ö.Y. 0,13 97,6 1,04 0,92 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,22 19 Orijinal 32 II. Iustinianus Koleksiyoner A.Y. 0,12 98,1 1,08 0,48 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 33 II. Iustinianus Koleksiyoner Ö.Y. 0,24 96,7 1,27 1,62 ND ND 0,039 ND ND ND 0,18 ND 4,45 20 Orijinal 33 II. Iustinianus Koleksiyoner A.Y. 0,24 97,5 1,29 0,93 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal 34 II. Iustinianus Koleksiyoner Ö.Y. 0,31 97,7 1,38 0,61 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,43 20 Orijinal 34 II. Iustinianus Koleksiyoner A.Y. 0,3 97,3 1,37 0,87 ND ND ND ND ND ND 0,16 ND Orijinal 35 II. Iustinianus Koleksiyoner Ö.Y. 0,27 97,8 1,7 0,2 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,09 19 Orijinal 35 II. Iustinianus Koleksiyoner A.Y. 0,26 97,2 1,63 0,86 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,24 97,5 1,43 0,75 ND ND 0,039 ND ND ND 0,17 ND 1614-8/3 II. Iustinianus AMM- Müsadere Ö.Y. 0,09 98,5 1,26 0,11 ND ND ND ND ND ND ND ND 4.47 19 Orijinal 1614-8/3 II. Iustinianus 1614-8/6 II. Iustinianus 1614-8/6 II. Iustinianus AMM- Müsadere A.Y. ND 98,7 1,18 0,09 0.040 ND ND ND ND ND ND ND Orijinal AMM- Müsadere Ö.Y. 0,2 98,2 1,13 0,07 ND ND ND ND ND ND ND ND 4,35 20 Orijinal AMM- Müsadere A.Y. 0,16 98,5 1,09 0,08 ND ND ND ND ND ND ND ND Orijinal Ortalama 0,15 98,5 1,17 0,09 0,04 ND ND ND ND ND ND ND Tablo 2: PXRF ile analiz edilen sikkelerin analiz ve ölçüm sonuçları 82

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu oranları uyuştuğu zaman asıl olarak eser element oranlarını çok iyi değerlendirmek gerekir. Tablo 2 ye bu açıdan baktığımızda bu sikkelerde kullanılan altının, altın ve gümüş karışımı bir cevherden elde edildiğini görebiliriz. Bizans Döneminde altın sikkeler altın cevherinden ya da altın ve gümüşün birlikte bulunduğu ve gümüşün altından ayrıştırılması ile elde edilen bir madenden üretilmekteydi. Altın ve gümüşün saflaştırılması sonucu elde edilen altın madeninden dökülen sikkelerde, saflaştırılamayan gümüş oranları Roma Döneminde minimum % 0,10 a kadar inebilmektedir (Şekil 1) 4. II. Constans ın altın sikkelerinde bulunan gümüş oranlarının %1 civarında olduğu bu sonucun da hem kazıdan gelen orijinallerle hem de literatürde analiz edilen bu dönem sikkeleriyle uyuştuğu görülmektedir 5. Cu Zn Mo Au 22 Ayar Cumhuriyet Ata Lira 8,8 0,15 0,019 91,07 22 Ayar Cumhuriyet Ata Lira 8,7 0,18 0,027 91,08 22 Ayar Yarım Altın, Ön Yüz 7 0,14 0,017 92,84 22 Ayar Yarım Altın, Arka Yüz 7,1 0,13 0,013 92,76 22 Ayar Çeyrek Altın, Ön Yüz 6,7 0,11 0,015 93,16 22 Ayar Çeyrek Altın, Arka Yüz 6,8 0,13 0,015 93,1 22 Ayar Tam Altın, Arka Yüz 6,6 0,1 0,014 93,25 22 Ayar Tam Altın, Arka Yüz 6,6 0,11 0,016 93,32 22 Ayar Tam Altın, Ön Yüz 6,6 0,14 0,015 93,25 22 Ayar Cumhuriyet Ata Lira, Ön Yüz 8,9 0,19 0,017 90,91 22 Ayar Cumhuriyet Ata Lira, Arka Yüz 8,6 0,2 0,015 91,14 Ortalama 7,5 0,14 0,017 92,35 Tablo 3: Modern altınların P-XRF analiz sonuçları 4 Fleming 1975, 107. 5 Aydın Mutlu 2013, 97-105. 83

Anadolu Nümismatik Araştırmaları Çalıştayı Şekil 1: Roma Cumhuriyet ve İmparatorluk Döneminde altın sikkelerde bulunan gümüş oranları 6 3.3- IV. Constantinus (MS 668-685) Solidus larının Analizi IV. Constantinus Döneminden koleksiyonere ait 6, AMM ye ait 1 adet kazıdan ele geçen altın sikke PXRF ile analiz edilmiştir (Tablo 2). Sikkelerin analiz sonuçları incelendiğinde koleksiyonere ait 6 adet Constantinus solidusunun altın (Au) ortalaması %97,4 ve AMM ye ait orijinal Constantinus sikkelerin Au ortalamaları da %98,2 dir (Tablo 2). Her iki grubun altın ortalamaları bu dönem altın sikkelerle tamamen örtüşmektedir 7. Solidus ların orijinalliğinin tespitinde önemli rol oynayan eser orandaki element oranları incelendiğinde gümüş (Ag) %1,15, Bakır (Cu) %0,21 ortalamayla, bu oran hem bu makale kapsamında incelenen diğer imparator solidus larıyla hem de literatürdeki diğer çağdaşlarıyla tamamen örtüşmektedir. Sahte sikkelerde tespit edilen molibden (Mo) ve çinko (Zn) koleksiyoner ve AMM nin IV. Constantinus sikkelerinde tespit edilmemiştir. Solidus ların ağırlıkları incelendiğinde koleksiyoner solidus ları 4,26 gr ortalamaya, AMM solidusu ise 4,38 gr ile birbirine çok yakın ağırlığa sahip olduğu görülmektedir. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda koleksiyonere satılmak istenen IV. Constantinus solidus larının çok yüksek ihtimalle orijinal olduğunu göstermektedir. 3.4- II. Iustinianus (MS 685-695) Solidus larının Analizi II. Iustinianus (MS 685-695) Dönemine ait koleksiyonerin 6 adet, AMM nin de 2 adet solidusu olmak üzere toplam 8 adet solidus PXRF ile analiz edilmiştir (Tablo 2). Analiz sonuçlarına baktığımızda ana element olan altın (Au) ortalaması koleksiyoner sikkelerinde %97,5 AMM sikkelerinde %98,5 ortalamayla bir biriyle ve çağdaşı olan imparator sikkelerindeki oranlarla örtüşmektedir (Tablo 2). Eser elementlerin ortalamalarına bakıldığında gümüş (Ag) ortalamaları koleksiyoner sikkelerinde %1,43 AMM sikkelerinde %1,17; Cu ortalamaları da koleksiyoner sikkelerinde %0,24 ve AMM sikkelerinde de %0,15 ortalamayla birbirine çok yakındır. Sahte sikkelerde ve modern altınlarda sık rastlanan Molibden (Mo) ve çinkoya (Zn) koleksiyoner ve AMM solidus larında rastlanmamıştır. Koleksiyoner solidus larında ağırlık ortalaması 4,31 gr, AMM 6 Fleming 1975, 107. 7 Aydın Mutlu 2013, 97-105 84

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu solidus larında ağırlık ortalaması ise 4,35 gr ile tamamen örtüştüğü görülmektedir. Tüm bunlar göz önünde bulundurulduğunda II. Iustinianus dönemine ait koleksiyoner solidus larının orijinal olması çok yüksek ihtimaldir. 4- Sonuç Sikke darp etmek amacıyla kullanılan ana metal oranları sikkeyi basan otorite tarafından belirlenmekte ve kontrol edilmektedir. Eser orandaki element oranları ise ergitilme derecesi ve rafine edilme sürecinde kullanılan teknolojinin sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Günümüzde kullanılan teknoloji ile ilkçağlarda kullanılan maden teknolojisinin, eserlerin kimyasal kompozisyonuna etkisinin oluşturduğu farklardan yola çıkarak eser orijinalliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada analiz edilen solidus ların sahte olarak nitelendirilen Mauricius Tiberius solidus larının hem ana element oranı olan altın (Au) hem de minör elementleri gümüş (Ag), bakır (Cu), molibden (Mo) ve çinko (Zn) oranları ne imparatorun orijinal solidus larıyla uyuşmakta ne de çağdaşı olan imparatorlarla uyuşmaktadır. Minor elementler çağdaş altın oranlarıyla uyuşmaktadır. Ağırlıkları da orijinal altınlarla uyuşmamaktadır. II. Constans, IV. Constantinus ve II. Iustinianus dönemi koleksiyonere ait tüm solidus ların altın, gümüş, bakır, molibden ve çinko oranları aynı imparatorların orijinal solidus larıyla ve çağdaş imparatorların solidus larıyla örtüştüğü tespit edilmiştir. Sonuç olarak PXRF spektrometresi doğru kullanıldığında, analiz edilen sikkelerin sonuçlarının karşılaştırılacağı çağdaşı referans değerler ve modern metal değerleri bilindiğinde doğrudan tarihlenemeyen eserler olan altın sikke orijinalliğinin tespit edilmesinde yararlı olduğu tespit edilmiştir. Mahmut Aydın Batman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, Batı Raman Kampüsü - BATMAN mahmut.aydin@batman.edu.tr Leyla Zoroğlu Özel Sebahattin Yıldız Müzesi Mevlana Bulvarı, 174/A Balgat - ANKARA leylazoroglu@gmail.com 85

Anadolu Nümismatik Araştırmaları Çalıştayı SİKKE LİSTESİ 1. Mauricius Tiberius sahte sikkesi (Koleksiyonere ait) Envanter no 5 2. Mauricius Tiberius orijinal sikkesi (AMM ye ait) Envanter no 2-1 3. II. Constans orijinal sikkesi (Koleksiyonere ait) Envanter no 23 4. II. Constans orijinal sikkesi (AMM ye ait) Envanter no 1422-14/7 5. IV. Constantinus orijinal sikkesi (Koleksiyonere ait) Envanter no 24 6. IV. Constantinus orijinal sikkesi (AMM ye ait) Envanter no 1422-14/10 7. II. Iustinianus orijinal sikkesi (Koleksiyonere ait) Envanter no 30 8. II. Iustinianus orijinal sikkesi (AMM ye ait) Envanter no 9-1614-8/3 KAYNAKÇA Aydın 2013 Aydın Mutlu 2013 M. Aydın, Authenticity of Roman Imperial Age Silver Coins Using Non-destructive Archaeoemtric Techniques (Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi) (2013). M. Aydın S. Mutlu, Bizans Dönemine ait Altın Sikke Orijinalliğinin Tespitinde Tahribatsız Arkeometrik ve Görsel Analiz Yöntemlerinin Kullanılması, içinde: A. A. Akyol K. Özdemir (ed.), Türkiye de Arkeometrinin Ulu Çınarları Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci ye Armağan (2013) 97-105. Fleming 1975 J. S. Fleming, Authenticity in Art: The Scientific Detection of Forgery (1975). 86

Mahmut Aydın Leyla Zoroğlu 1 2 3 4 5 6 7 8 87