Bu metin 28 29 Nisan 2014 tarihlerinde Kocaeli Üniversitesinde düzenlenen Uluslararası Balkan Kongresi başlıklı konferansta sunulan tebliğdir. This paper was presented in International Balkan Congress that took place at Kocaeli University, Turkey on April 28.29, 2011.
1. Giriş Eski Türk Basınında Balkanlarda Çıkan Türkçe Vilayet Gazeteleri Nebahat Akgün Çomak * Đlk Türkçe gazete, II.Mahmut un desteğiyle, 1 Kasım 1831 de Takvimii Vakayi adıyla çıkmıştır. Takvim i Vekayi Gazetesi nin çıkması için, Takvim Nezareti ve Takvimhane-i Amire Matbaası görevlendirilmiş ve bu gazete de II.Mahmut un bir fermanı yayınlanmıştır.(basın 1979:49) Gazetede yayınlanan fermanda, gazete dilinin daha sade ve anlaşılır olması talep edilmiştir. Dolayısıyla da, gazetenin belirli bir okuyucu kitlesine hitap etmemesi, bütün okuyuculara yönelik olması istenmiştir. Takvim-i Vekayi yi takibeden ve Đstanbul, Đzmir, Ankara, Kastamonu, Diyarbakır, Konya, Bolu, Bursa, Trabzon, Çanakkale, gibi illerde çıkan diğer gazetelerden Afitâb-ı Maârif, Aile, Ankara, Arkadaş, Armağan, Asar, Asır, Ayine,Ayine-i Vatan, Basiret, Bedir, Ceride-i Havadis, Cihân, Cüzdan, Çaylak, Çıngıraklı Tatar, Dağarcık, Devir, Diyarbekir, Diyojen, Dolap, Düstur, Efkâr, Etfâl, Geveze, Hadika, Hanımlara Mahsus Gazete, Hayâl, Hüdavendigâr, Hürriyet, Đbret, Đkdam, Đnsaniyet, Đstikbal, Đttihâd, Kahkaha, Kırkambar, Letâif-i Asâr, Mecmûa-i Fünûn, Mecmûa-i Maârif, Mirkat, Mizan, Muharrir, Muhbir, Muhib, Musavver Medeniyet, Muvakkaten, Musavat, Mümeyyiz, Müteferrika, Mürüvvet Mecmuası, Osmanlı, Revnak, Sabah, Saadet, Sadâkat, Selâmet, Sirâc, Şafak, Şark, Şems, Tasvir-i Efkâr, Terakki, Terakki Muhâderât, Tiyatro, Ulûm, Utarit, Vakit, Vatan, Zaman, bazılarıdır. Bu bağlamda Balkan Vilayetleri nde de çıkan gazeteler arasında: 1.Selânik te çıkan yayınlar Âyine Bağçe Balkanlar Çocuk Bahçesi Eşref Füyûzat Genç Kalemler Gonce-i Edeb Hak Hakikat Đttihâd ve Terakki Journal de Selanique Kadın Mecmua-i Kavanin-i Yunaniyye Mektebli Mezra-i Maârif Muhit-i Mesai Mütalâa Nefir Rumeli Salâh Selânik * Yard. Doç. Dr.; Galatasaray Üniversitesi, ncomak@gsu.edu.tr 198
Silâh Tanin Tenvir-i Efkâr Tuhfet ül Edebiye li-evlâd il- Vataniye Turan Türk Türk Đli Vatandaş Yeni Asır Yeni Felsefe Mecmuası Zaman Zıpır Ziraat Gazetesi 2.Üsküp te çıkan yayınlar Arş Envâr-ı Hürriyet Hak Işık Mücâhede-i Milliye Sadâ-i Millet Şar Top Yeni Mektep 3.Manastır da çıkan yayınlar Đleri Neyyir-i Hakikat Kurşun Manastır Musavver Hüsn ve Şiir Süngü Yeni Fikir 4.Filibe Âfâk-ı Şarkıyyeden Tulu Eden Malûmat Altın Kalem Balkan Bedreka-i Selâmet Emniyet Gayret Hâkimiyet Hilâl Muvazene Rumeli Şahid ül-hakik 5.Rusçuk ta çıkan yayınlar 199
Balkan Tuna Uhuvvet 6.Saraybosna da çıkan yayınlar Bosna Gülşen-i Saray Rehber 7.Sofya da çıkan yayınlar Ahâli Bulgaristan Çiftçi Bilgisi Dikkat Rehber Sofya Muhbiri 8.Atina da çıkan yayınlar Cihâd Faruk 9.Hanya da çıkan yayınlar Mir at-ı Girid Ümid Vakayi-i Giridiyye 10.Köstence de çıkan yayınlar Dodruca Sadası Sadakat Şark 11.Pazarcık da çıkan yayınlar Romanya 12.Bosna ve Hersek te çıkan yayınlar Muallim 13.Midilli de çıkan yayınlar Midilli 14.Eskicuma da çıkan yayınlar Rumeli 15.Sakız da çıkan yayınlar 200
Tatbikat 16.Bulgaristan da çıkan yayınlar Bulgaristan Türk Muallimler Mecmuası Terbiye Ocağı 17.Dobruca da çıkan yayınlar Teşvik 18.Yunanistan da çıkan yayınlar Varlık 19.Kosova da çıkan yayınlar Yıldız yer almaktadır. Balkan Vilayet Gazeteleri halkın sesi olmuşlardır. Dolayısıyla da, halkın yazılı ve sözlü düşüncelerini serbestçe söyleyebileceği bir yeni mecrayı yaratmıştır. Gazeteler kamuoyu fikrinin oluşmasına da katkıda bulunmuştur. Her uygar ülke için gazeteler önemlidir ve gereklidir. Gelişmiş toplumlarda yaşayan insanlar, gazeteler aracılığıyla bilgilenme ve kendi yararına olan konularda düşüncelerini yazılı olarak belirtebilirler. Ali Suavi, Muhbir Gazetesi nde, gazetenin önemini en çarpıcı şekilde vurgulamakta ve gazete güzel bir okuldur. Demektedir ve Bir devletin ve ulusun gelişmesi gazete aracılığıyla olmaktadır. Gazeteler herkesin düşüncelerine ve önerilerine olanak sağlayacaktır. Gazete güzel bir okuldur. Bu okulda okuyanlar, güzel ilimler öğrenmekte (Muhbir 1866:28)ve gelişmektedirler. 2. Balkanlarda Çıkan Türkçe Vilayet Gazeteleri 1.Âfâk-ı Şarkiyyeden Tulû eden Malûmat (Filibe) Tarih: 1314, Çıkaran: Mehmet Tâhir Bey. 2.Ahâli (Sofya) Tarih: 1919-1921, Başyazarı: Mehmet Behçet 3.Altın Kalem (Filibe) Tarih: 1924, Müdürü:Mustafa Sungur 4.Arş (Üsküp) Tarih: 1327-1911, Çıkaran: Mehmet Sâmi 5.Âyine (Selânik) Tarih: 1291-1292, Çıkaran: Mahmud Hamdi 6.Bağçe (Selânik) 201
Tarih: 1324-1326, Çıkaran: Necib Necati 7.Balkan (Rusçuk) Tarih:1898, Başyazarı Ahmet Zeki 8.Balkan (Filibe ) Tarih:1322-1327, Çıkaran ve Başyazarı:Ethem Ruhi 9.Balkanlar (Selanik) Tarih: 1329-1913, Çıkaran:Ali Kemâleddin 10.Bedreka-i Selâmet (Filibe) Tarih: 1312-1313, Çıkaran ve Başyazarı: Hilmi Bey 11.Bosna (Saraybosna) Tarih: 1283, Çıkaran:Ebuzziya Tevfik 12.Bulgaristan (Sofya) Tarih: 1926, Çıkaran: Mustafa Sungur 13.Bulgaristan Türk Muallimler Mecmuası Tarih: 1923-1924, Çıkaran: Bulgaristan Muallimin-i Đslâmiye Cemiyet-i Đttihadiyesi 14.Cihâd (Atina) Tarih:1911, Çıkaran ve Başyazarı: Mevlanâzade Rıfat 15.Çiftçi Bilgisi (Sofya) Tarih:1921, Çıkaran: Çiftçi Đttihad Fırkası 16.Çocuk Bahçesi (Selânik) Tarih:1320, Çıkaran: N.Necâri 17.Dikkat (Sofya) Tarih: 1299/1883, Çıkaran ve Başyazarı: Yusuf Ali Elbâni 18.Dodruca Sadası (Köstence) Tarih: 1326, Başyazarı: Mehmed Niyâzi 19.Emniyet (Filibe) Tarih:1312-1313, Çıkaran ve Başyazar:Selânikli Hilmi 202
20.Envâr-ı Hürriyet (Üsküp) Tarih:1909/1324, Çıkaran ve Başyazari: Ali Đffet 21.Eşref (Selânik) Tarih:1325-1328, Başyazarı:Şehber-i Eşref 22.Faruk (Atina) Tarih:1327, Çıkaran: Đvanaklı Pasfidi 23.Füyûzat (Selânik) Tarih:1324/1908, Çıkaran ve Başyazarı: Hakkı Baha 24.Gayret (Filibe) Tarih:1310, Çıkaran ve yazarı: Filibeli Rıza 25.Genç Kalemler (Selânik) Tarih:1326-1328, Çıkaran: Nesimi Sarım 26. Gonce-i Edeb (Selânik) Tarih:1299, Çıkaran: Sûdi 27.Gülşen-i Saray (Saraybosna) Tarih:1286/1870, Çıkaran:Mehmet Şakır 28.Hak (Selânik) Tarih:1325, Çıkaran: H.Halid 29.Hak (Üsküp) Tarih:1922, Çıkaran: H. Sabri 30.Hakikat (Selânik) Tarih:1339, Çıkaran ve Başyazarı: Neyyir Mustafa 31.Hâkimiyyet (Filibe) Tarih:1312-1313, Yazarı: Ebu l Mukbil Kemâl 32.Hilâl (Filibe) Tarih:1325, Çıkaran: Mustafa Âsım 33.Işık (Üsküp) 203
Tarih: 1928, Çıkaran: Mes ul Meclis-i Umûmi Vilayet Mebusu Dimitri 34.Đleri (Manastır) Tarih:1327, Çıkaran:M. Ziya 35.Đttihâd ve Terakki (Selânik) Tarih:1908, Çıkaran: Mehmet Tal at 36. Journal de Selanique (Selânik) Tarih: 1311-1323, Çıkaran: Abdurrahman Nâfız 37. Kadın (Selânik) Tarih: 1324-1325, Çıkaran: Mustafa Đbrahim 38.Kurşun (Manastır) Tarih:1327, Çıkaran: Es ad 39.Manastır (Manastır) Tarih: 1301, 40. Mecmua-i Kavanin-i Yunaniyye (Selânik) Tarih: 1337, Çıkaran: Hırıstaki Karagöz 41.Mektebli (Selânik) Tarihi belli değil, Çıkaran: Necm üz-zâhir 42.Mezra-ı Maârif (Selânik) Tarih: 1300, Çıkaran: Erbilli Mehmet Lâtif Efendi 43.Midilli (Midilli) Tarih: 1922, Çıkaran:Halim Niyâzi 44.Mir at-ı Girid (Hanya) Tarih:1303, Çıkaran: Abdülhalim Şükrü 45.Muallim (Bosna ve Hersek) Tarih:1328, Çıkaran: Serdareviç Mehmet Said 46.Muhit-i Mesai (Selânik) Tarih: 1326-1327, Çıkaran: Abdullah Feyzi 204
47.Musavver Hüsn ve Şiir (Manastır) Tarih: 1326, Çıkaran: Abdullah Feyzi 48.Muvazene (Filibe) Tarih:1313-1314, Çıkaran: M.Ali Fehmi 49.Müc3ahede-i Milliye (Üsküp) Tarih: 1327, Çıkaran: Sâlih Zeki 50.Mütalâa (Selânik) Tarih: 1312, Çıkaran: Osman Tevfik 51.Nefir (Selânik) Tarih: 1922, Çıkaran: N.Sâlih 52. Neyyir-i Hakikat (Manastır) Tarih:1324/1908, Çıkaran: Mustafa Asım 53. Rehber (Sofya) Tarih: 1928, Çıkaran ve Başyazarı:Mehmet Celil 54.Rehber (Saraybosna) Tarih:1316-1896, Çıkaran ve Yazarı: Mehmet Hulûsi 55.Romanya (Pazarcık) Tarih:1921, Çıkaran: Đsmail Kemâl 56. Rumeli (Eskicuma) Tarih: 1924 57.Rumeli (Filibe) Tarih: 1321, Çıkaran:Edhem Ruhi 58.Rumeli (Selânik) Tarih: 1288, Çıkaran: Mustafa 59.Sadâ-i Millet (Üsküp) Tarih:1927, Çıkaran: Aleksandr Bukoviç 60.Sadakat (Köstence) 205
Tarih: 1313, Çıkaran: Ali Rızâ 61.Salâh (Selânik) Tarih:1325, Çıkaran: Mülâzım Tahsin 62.Selânik (Selânik) Tarih:1869i Çıkaran: Selânik Vilâyeti 63. Silâh (Selânik) Tarih: 1325, Başyazarı: Mülâzım Tahsin 64.Sofya Muhbiri (Sofya) Tarih: 1326/1910, Yazarı: Ahmet Zeki 65. Süngü (Manastır) Tarih: 1326-1327, Çıkaran: Hamdi 66. Şahid ül-hakik (Filibe) Tarih:1908 67.Şar (Üsküp) Tarih: 1327, Çıkaran:Rüstem 68.Şark (Köstence) Tarih: 1313, Çıkaran: Ebü l- Mukbil 69.Tanin (Selânik) Tarih:1325-1327, Yazarı:Hüseyin Câhid Yalçın 70.Tatbikat (Sakız) Tarih:1326, Yazarı: M.Fâik Şemseddin 71. Tenvir-i Efkâr (Selânik) Tarihi belli değil, Çıkaran: A. Đsmet 72. Terbiye Ocağı (Bulgaristan) Tarih:1921, Çıkaran: Bulgaristan Muallimin Cemiyyet-i Đttihadiyyesi 73. Teşvik (Dobruca) Tarih:1909, Başyazarı: Mehmet Niyazi 206
74.Top (Üsküp) Tarih: 1327/1911, Çıkaran: Rüstem 75.Tuhfet ül Edebiye li-evlâd il-vataniye (Selânik) Tarih:1299/1301, Çıkaran: Süleyman 76. Tuna (Ruscuk) Tarih: 1321/1905, Çıkaran: Mehmet Teftiş 77.Tuna (Rusçuk) Tarih:1281, Çıkaran: Tuna Vilâyeti 78.Turan (Selânik) Tarih:1327/1911, Çıkaran:Nebizâde Ahmet Hamdi 79.Türk (Selânik) Tarih:1325-1337, Çıkaran ve Başyazarı: Mülâzım Tahsin 80. Türk Đli (Selânik) Tarih: 1328/1912, Çıkaran: Nebizâde Hamdi 81.Uhuvvet (Rusçuk) Tarih:1320 82.Ümit (Hanya) Tarih:1323-1326, Çıkaran ve Başyazarı: Kalyoncuzâde Hüseyin Aziz 83.Vakayi-i Giridiyye (Hanya) Tarih:1248/1832 84. Varlık (Yunanistan) Tarih:1338, Çıkaran: Nâtık Cemâleddin 85.Vatandaş (Selânik) Tarih:1328, Çıkaran:A. Đsmet 86.Vicdan (Hanya) Tarih:1299-1300, Çıkaran:Ahmet Ârif 87.Yeni Asır (Selânik) 207
Tarih:1324, Çıkaran ve Başyazarı: Fazlı Necip 88. Yeni Felsefe Mecmuası (Selânik) Tarih: 1329/1911, Çıkaran: Nebizâde Ahmet Hamdi 89.Yeni Fikir (Manastır) Tarih:1329/1911 90. Yeni Mektep (Üsküp) Tarih:1327, Başyazarı: Sabri Cemil 91.Yıldız (Kosava) Tarih:1324, Çıkaran: Sûdi 92.Zaman (Selânik) Tarih: 1325-1327, Çıkaran:Ali Nihâd 93. Zıpır (Selânik) Tarih: 1324, Başyazarı:Zıpır 94.Ziraat Gazetesi (Selânik) Tarih:1325, Başyazarı: A.Ferid Sonuç Bu dönemde çıkan gazeteler aracılığıyla, bireyler yazılı ve sözlü olarak düşüncelerini söyleme ve yazma imkanını bulmuşlardır. Dolayısıyla da, memleket ve dünya haberleri, sanat ve edebiyat bilgileri, bilimsel yazılar, okuyucu mektupları, sosyal sorunlar, vapur tarifeleri, resmi bildiriler, bilim teknik tarih ve bilgileri, tefrikalar, yabancı basında çıkmış olan makaleler, Đstanbul borsalarındaki döviz kuru, ulaşım, ticaret, sanayi, bankacılık, ilânlar gibi konular gazetelerde yer almıştır. Şinasi, Tercüman-ı Ahval in Mukaddeme sinde Gazete, her uygar ülke için gereklidir. Uygar koşullar içinde yaşayan halk, ancak gazete aracılığıyla kendi yararına olan konularda düşüncelerini belirtebilir. (Tercüman-ı Ahvâl, Mukaddeme 1860:9) demektedir ve böylece gazetelerin toplum ve bireyler için ne kadar önemli olduğunu vurgulamaktadır. Bu bağlamda da, gazete bireyin düşüncelerini söyleyebileceği bir alan ya da yeni bir mecra olduğunu vurgulamakta ve bunun da bireylerin, kazanılmış hakkı olduğunu belirtmektedir. Şinasi gazeteleri, bireyin politik düşüncelerini serbestçe söyleyebileceği bir (1869:9) yer olarak da görmektedir. Kaynakça ATATÜRK KĐTAPLIĞI, Đstanbul Belediyesi, Taksim, Đstanbul,2010. BASĐRET, 10 Kanun II 1285-1324 (Neşreden:Ali Bey), Đstanbul, 1285. 208
BASIN YAYIN Genel Müdürlüğü, Matbaacılığın 250.Kuruluş Yıldönümüne Armağan (A.D. Jeltyakov dan Çeviri) Hürriyet Ofset Matbaacılık ve Gazetecilik A.Ş., Đstanbul, 1979. BEYAZIT DEVLET Kütüphanesi, Beyazıt, Đstanbul, 2010. CERĐDE-Đ HAVADĐS, 15 Şaban 1259, Đstanbul, 1843. DĐYOJEN, 12 Teşrin II1286-29 Kanun I 1288 (Neşreden:Teodor Kasap) Đstanbul, 1286. ÇOMAK, A.Nebahat, Osmanlı Basınında Gazete, Dil, ve Terimler in Yeniden Okunması Galatasaray Üniversitesi Yayınları Armağan Serisi No:5, Beta Basım Yayıncılık, Đstanbul, 1117-1125, 2007. HÜRRĐYET, Haziran 1285/1868-1287/1870 (Neşreden: Yeni Osmanlılar Cemiyeti),1285. ĐSTANBUL ÜNĐVERSĐTESĐ Merkez Kütüphanesi, Beyazıt, Đstanbul, 2010. MUHBĐR, 27 Şevval1283/ 3 Mart1867 (Neşreden:Ali Suavi), Đstanbul, 1283. MUKADDEME, Tercüman-ı Ahval, (Mukaddeme Yazarı: Şinasi), Đstanbul, 1860. TAKVĐM-Đ VAKAYĐ, 1 Kasım 1831, Đstanbul, 1831. TASVĐR-Đ EFKÂR, 6 Rebiülâhir 1283/ 29 Ağustos 1886, Đstanbul, 1886. TERCÜMAN-I AHVÂL, Sahibi Agâh Efendi, 6 Rebi II, 23 Şevval 1282, Đstanbul, 1282. TERAKKĐ, 7 Şaban1285/ 9 Teşrin II (Neşreden:Ali Râşid), Đstanbul, 1285. 209