İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERGİSİ İş Makinaları Mühendisleri Birliği Derneği yayın organıdır. Üç ayda bir yayınlanır. ISSN 1306-6943 2014 Mayıs Sayı: 46 İMMB Adına Sahibi Duran KARAÇAY Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Bayramali KÖSA Yayın Komisyonu Duran KARAÇAY Mustafa SİLPAĞAR Bayramali KÖSA Murtaza BURGAZ Halil OLKAN Halide RASİM Selami ÇALIŞKAN Faik SOYLU Turgay KARGIN Tuğba DEMİRBAĞ Gülderen ÖÇMEN Yazışma Adresi Uzayçağı Caddesi No: 62/7 Ostim / ANKARA Tel: 0.312 385 78 94 Faks: 0.312 385 78 95 www.ismakinaları.org.tr e-posta: bilgi@ismakinalari.org.tr Grup-e-posta: ismakinalari@yahoogroups.com Grup e-posta üyelik adresi: ismakinalari-subscribe@yahoogroups.com Tasarım ve Baskı Bizim Grup Basımevi Mithatpaşa Cad. 62/11 Kızılay / ANKARA Tel: 0.312 418 18 03-0.312 418 10 89 Faks: 0.312 418 10 69 e-posta: bizimgrupajans@gmail.com www.bizimgrup.com.tr Grafik Tasarım Hasan ERKAN Grafik Asistanı Burak ÖNEN Yayının Türü: Yerel Basım Tarihi: 13 Mayıs 2014 Bu dergi üyelerine ilgili kurum ve kuruluşlara ücretsiz olarak dağıtılır. Yayınlanan yazılardaki sorumluluk yazarlarına, ilanlardaki sorumluluk ilan veren kurum ve kişilere aittir. Yayınlanan yazılara ücret ödenmez. Yayınlanmayan yazılar geri iade edilmez. 28 34 44 52 58 60 62 68 70 72 74 78 4 6 12 18 İnvertörlü (Değişken Devirli) Hava Kompresörleri Sanayi ve Çevre İsraf ve Tasarruf Üzerine Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği Yazmaya Hazır mısın? Bal Peteğindeki ve Kuşlardaki Matematik Sırları İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik Kırsal Kalkınmaya Yönelik Bir Eğitim Modeli: Köy Enstitüleri 7 Nisan Dünya Sağlık Günü Eğlence Zamanı... Nostalji: Asfalt Plentleri Etkinlikler Sektör Haberleri ve Eğitimler ÖNSÖZ Bitüm Paketlenmesinin Yol Yapım Firmalarına Yaptığı Muazzam Katkılar Makina Temizliği ve Hararet Oluşumları Hidrolik Bağlantı Elemanları Çeşitleri ve Sızdırmazlık Yöntemleri Reklam İndeksi ALPEM (Arka Kapak İçi Karşısı) ANADOLU ELEKTRİK 47 ANADOLU FLYGT 15 ANİŞMAK (Önsöz Karşısı) ANKOMAK 55 ARUSDER 67 BP CASTROL 73 DAS OTOMOTİV (Ön Kapak İçi) ECE 31 ECE 32 EURO SOLAR 59 EXXON MOBİL (Arka Kapak İçi) GÜRİŞ 41 HAKMAK 49 HBC RADİOMATİC 71 HİDROMEK (İçindekiler Karşısı) HPKON 51 İMMB HİDROLİK 65 İMMB OPR. İLANI 57 KALARA HİDROLİK 87 KASTAŞ 09 KOMATSU 11 ÖZBEKOĞLU 25 ÖZÇELİKLER 43 PETLAS 17 PİMMAKSAN 23 PMS 39 SANDVIK (Ön Kapak İçi Karşısı) SEMIX 31 TEKNO ASFALT 21 TEKNO VİNÇ 37 TETA 27 TİTAN MAKİNA (Arka Kapak)
Önsöz Önsöz Değerli okurlar Duran KARAÇAY İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Ülkemizde yerel yönetimlerle ilgili bir seçim dönemi bitti, Cumhurbaşkanlığı seçimleri konuşulmaya başlandı. Bu dönemde 19 Nisan 2014 tarihinde İMMB 9. Genel Kurulu başarılı bir şekilde yapıldı. Bizlere destek olan çalışanlarımıza, üyelerimize, sektör temsilcilerimize şükranlarımızı ve teşekkürlerimizi sunarız. Genel kurulumuzda önümüzdeki iki yıllık dönem için aynı kadro ile tekrar görevlendirilen mevcut yönetim kurulu, yine üyelerimizin ve sektörümüzün desteği ile yeni döneminde başarılı olacağından emin olarak göreve başladı. Bu dönem ilk olarak da uzun dönemdir üzerinde çalıştığımız İMMB- İŞ Hizmet içi Eğitim Merkezi nin Yenimahalle İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından denetimlerinin yapıldığını ve yakın zamanda onaylanmasını beklediğimizin haberini üyelerimiz ve sektör temsilcileri ile paylaşıyoruz. Bu kurumla ülkemizin her noktasında İMMB gücü ölçüsünde sektör çalışanlarının hizmet içi eğitiminde fark yaratmaya çalışılacaktır. Bizler bu eğitimlerin ilk bakışta az da olsa toplamda bakıldığında ekonomimizin ve sektörümüzün tasarruf, verimlilik ve kalite konusunda küçümsenemeyecek faydaları olduğunun farkındayız. Tüm amacımız bu farkındalığın ülkemizin tamamına yayılmasında model olacak çalışmalar ortaya koymak. İMMB Nedir? İMMB; İş makinaları konusunda uzmanlaşmış makina mühendisleri tarafıdan 1998 yılı Ağustos ayında kuruldu. Farklı sektörlerden (inşaat firmaları, maden firmaları, iş makinası üreticileri, iş makinası temsilcileri ve servisler) gelen profesyonellerin ortak amaçla toplandığı bir dernektir. İMMB nin Amacı Nedir? İMMB nin amacı; çoğunluğu ithal ürünler olan iş makinalarının tanınmasını, ulusal servetimiz olan bu üretim makinalarının iyi işletilmesini ve ekonomik ömürlerinin verimli bir şekilde sürdürülmesini sağlamaktır. Amacımız; verimliliği sağlayacak bilgi kaynaklarına en kısa sürede ulaşmak, bu kaynaklara ihtiyaç duyacak nitelikli insan potansiyelinin güç birliğini oluşturmaktır. Bu bilgilerin teknik alt kadrolara ulaştırılmasıyla da en yaygın şekilde paylaşımını sağlamaktır. İMMB; Üyelerine her yıl düzenli seminerler vermek suretiyle, üyelerinin bilgi düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır. Bu seminerler aynı zamanda sektördeki insanların bir araya gelerek tanışmalarını sağlamaktadır ki bu da gelişimi ivmelendirmektedir. İMMB nin internet ortamındaki grup mailinde üyeler ihtiyaçlarını gruba duyurmak suretiyle yardımlaşmayı sürdürmektedir. Derneğin her üç ayda yayınladığı İMMB dergisi ilgili kurumlar, şirketler ve bireylere ücretsiz olarak gönderilmektedir. Ülkemizdeki işsizlik oranı resmi rakamlara göre % 9-10 civarında, ancak, bu oranın içinde gençlerde işsizlik oranı %19 civarında yani, her beş gençten birisi işsiz. Meslek lisesi ve yüksek öğretim mezunlarında işsizlik oranı % 10,3-10.5 civarında. Dünyada genel olarak işsizlik ortalaması %6 civarında. Bu oranlar bize gösteriyor ki, öncelikle istihdam yaratılması gerekiyor. İstihdam için yatırım gerekli. Geçen yıl yapılan yatırımların yaklaşık %40 ı sanayi yatırımları. Bu yatırımlar, genelde küçük ve orta ölçekli yatırımlar, daha çok da ithal ürüne dayalı imalat ve üretim yatırımları. Bu nedenle de gereken istihdamı yaratamıyor. Hizmet sektörü özellikle büyük şehirlerde ve turizm bölgelerinde daha fazla istihdam yaratmaktadır. Özellikle imalat ve makina sektör yatırımları bizim için önemli. Sektör yatırımlarında ithal girdiyi azaltılmanın yolları bulunmalı. Bu sektörlerde çalışacakların eğitimli olmalarının yanında sürekli becerilerini geliştirici eğitimlere ihtiyaç var, bu yöndeki çalışmalar da desteklenmeli. 21-25 Mayıs tarihleri arasında İstanbul da gerçekleşecek ANKOMAK 2014 İş Makinaları,Yapı Elemanları ve İnşaat Teknolojisi Fuarı nın sektör katılımcılarına ve ziyaretçilerine başarılar dileriz. Saygılarımla.
Bitüm Paketlenmesinin Yol Yapım Firmalarına Yaptığı Muazzam Katkılar Ömer OKUR / Ar-Ge Müdürü / Okur Makina Günümüz dünyasında; gelişen koşullar nedeniyle daha fazla bitüme ihtiyaç var. Ayrıca her bir noktaya, her an ve uygun fiyatıyla bitüm tedariki isteniyor. Bitüm, çok önemli bir yapı malzemesidir. Dünyanın her yerinde, her koşullarda ve uygulamalarında kullanılır. Ama bazen istenilen bitüm, istenilen miktar ve fiyatta tedarik edilemez. Şu günlerde; bitüm üretimi ve pazarlanması öyle kolay görünmemektedir. Çünkü; sezonluk tüketim şartları kışın kuzey yarım küredeki üretimi durduruyor. Talep yükselmesinde ise de cevap veremiyor. Çok uzak bölgelere ekonomik olarak transfer etmek çok zahmetli olması, yeterli depolama ve ilave tesis bulundurulamaması uluslar arası lojistik kaynaklarının yetersiz olması başlıca sorunları teşkil eder. Son yıllarda bitümü katı hale getirip paketleyip depolama ve transfer etme çok cazip hale geldi. Böylece dünyanın her yerine, istenildiği zaman istenildiği miktarda transfer edilebilir. Dünyanın dört bir yerinde yol yapım ihalesi alan Türk firmaları, bitüm tedarikini bölge rafinerilerinden sağlayamıyorlar. Bu sorunu aşmak için farklı arayışlara giriyorlar. Ya bitümün istenilen özellikte olmaması ya da maliyetlerin çok fazla olması, en kötüsü ise verilen termin sürelerinde teslim edilememesidir. Bütün bu olumsuzlukları ortadan kaldırmak için, işin en başında kararları doğru almak gerekmektedir. Hazır paketlenmiş ya da varillerde bulunan bitümlerin hızlı bir şekilde şantiyeye transfer edilmesi sağlanmalıdır. 6
Bitüm bilindiği üzere sıvı ve katı halde transfer edilir. Sıvı halde taşıma gemileri ve karayolu tankerleri ile transfer edilir. Sıcaklık çok önemli ve depolama tesislerinin ısıtma, yeterli pompalama ve depolama kabiliyetinin olması gerekmektedir. Kesinlikle bitüm sıcaklığı 150 C den az olmamalıdır. Bu da gösteriyor ki çok büyük bir yatırım gerekmektedir. Daha az hacimli transferler için variller kullanılmaya başlandı. Bunun da varil maliyetleri ve eritme için yapılan işçilikler, atık varillerin sorunu meşakkatli bir işlemi içinde barındırması yol firmalarını ciddi ciddi düşündürüyordu. Son yıllarda bitümün big bag torbalarda paketlenmesi gündeme geldi ve çalışmalara başlandı. Bitümün belirli bir sıcaklıkta torbalara doldurulması ve soğutma işlemlerinin gerçekleştirilmesi ile yeni bir çığır açıldı. Maksimum 1 tonluk big bag torbalardaki katı haldeki bitüm çok kolay bir şekilde depolanabiliyor. Ayrıca forkliftler ile konteynırlara çok kolay yüklenebiliyor. Böylece uluslar arası taşımacılık kurallarına uygun ve ucuz bir işlem gerçekleştiriliyor. İşte bu teknoloji ile artık Türk mühendis ve işçilerinin katkıları ile dünyanın her yerine bu tesis kuruluyor. Tesisin asıl yerleşim yeri; rafineri bitüm depolama tankları yanında olmalıdır. Tesis hakkında kısaca şöyle bilgilendirebiliriz; Soğutma ünitesi, servis ünitesi, dozajlama ünitesi ve paketleme. Paketlenen bitüm big bag torbalarda şantiyelere gönderilir. İstenildiği zaman big bag eritme tesisinde servis hale getirilerek depolanır ve kullanım için hazır hale getirilir. Arta kalan big bag torba geri dönüşüm olarak SMA (Taş Mastik Asfalt) uygulamalarında veya diğer kimyasal proseslerde tekrar değerlendirilebilir. Daha önceleri yalnızca gelişmiş ülkelerde olan bu teknolojik proses artık Türkiye de yapılmaktadır. Bu teknolojik kazanım Türk müteahhitlerin elini güçlendiriyor ve gereksinimi olan bitümün en uygun koşullarda tedarikini sağlıyor. Şimdi sizlere daha teknik bilgiler vermeye çalışalım. 7
a. Big Bag Bitüm Nedir? BİG BAG BİTÜM, Bitümün visko elastik akış özelliklerinden yararlanılarak katı hale getirilip, 1 ton ağırlığında özel taşıma çuvallarlına alınıp transport şartlarına uygun halde paketleme işlemidir. İç astarında eriyebilen polietilen plastik film bulunmaktadır. Dış çuval ise polipropilen plastik imal edilmiştir. Doldurma işlemi başlamadan, kolayca dolması için bir körük yardımı ile iç astar hava ile şişirilir. b. Big Bag Bitüm Sistemi Nasıl Çalışır? 1. Doldurma Stoktaki bitüm 105 C ye kadar soğutularak big bag torbalarına doldurulur. Ana bitüm pompasının doldurma sıcaklığı ile iç astar filminin erime sıcaklığı devamlı olarak kontrollü olarak izlenir. Doldurma işlemi olmadan operatör sızıntı gözlemi yapar. Bitümün sıcaklığı 105 C düştüğünde operatör manüel olarak 50kg dolum yapar ve otomatik doluma verir. Ağırlık 1000kg ye ulaştığında otomatik olarak işlemi bitirir. Operatör parti etiketlemesi yapar. Ortalama bir big bag dolumu 12 dakikadır. İki dolum istasyonu bulunduğundan kapasite 10t/h ye ulaşır. Düşük bitüm sıcaklığı nedeniyle gaz çıkışı olmaz. Sistem otomatik kontrollü olduğundan sonuç mükemmeldir. 7 personel ve toplam 1000 m2 alana ihtiyaç vardır. 8
Bölgesel, yerel ulaşım yol kamyon üzerinde ekonomik olarak yapılabilir (Ölü sezonda, kış sezonu, vb,) fazla bitüm dış pazarlara ihraç edilebilir. Küçük veya büyük tonajda Bitüm,herhangi bir geleneksel araçla ısıtma olmadan her yere taşınabilir. 4. Eritme Big Bag Bitüm, şantiyelerde özel tasarlanmış eritme fırınlarında eritilir. Big Bag Bitüm kullanım yerlerinde eritilerek hemen kullanılabilir. Ve tüm tesislere eklenebilirler. Iç astar film torba bitüm ile birlikte eritilir Dış torba geri dönüşüm inşaat malzemesi olarak kullanılabilir. Doldurulan Big bag Bitüm vinç tarafından torba askılarından kaldırılarak güvenli bir şekilde fırına yerleştirir. Teknik Özellikler- Bıg Bag Dolum Boyutlar 12000 X 10000 mm Giriş sıcaklığıi (min/max) 120/180 C Bitüm kapasitesi 15 ton/h Basınç bitüm pompası 15 kw Soğutma Kapasitesi 600.000 kcal/h Elektrik gücü 180 kw 2. Depolama Big Bag Bitüm uzun zaman her ortamda depolanabilir. Doldurulan Big Bag Bitüm, bir katı formu ulaşıncaya kadar çevre ile soğutmalı bir depolama alanına aktarılır. Big Bag Bitüm ısıtma olmadan (açık) bulunan herhangi bir yerde saklanabilir Bitüm penetrasyon değerlerine göre, uygun bir şekilde sınıflandırılır. Depolama alanı az 4000 m2 olmalıdır En az 2 forklift gerekmektedir. 3. Transport Big Bag Bitüm dünyanın her yerine ve her zaman transfer edilebilirler. Uzun mesafeli taşımalar için Big Bag Bitüm torbaları standart 20 ft konteynır içine yüklenebilir. İki kat istifleyerek konteynır hacmi tam olarak kullanmak mümkündür. Teknik Özellikler-Bıg Bag Eritme Boyutlar 3800x6000 X 6810 mm Tank Kapasitesi 33.000 L Sıcaklık 150 C Eritme kapasitesi 5000kg/h Vinç Kapasite 2500 kg Elektrik Gücü 20kw 5. Sistem Elemanları Kızgın Yağ Kazanı Isı Eşanjörü Yağ Soğutucu Karıştırıcı Tank Paketleme Ünitesi Kontrol Kabini Daha fazla bilgi için Ömer Okur 'la görüşebilirsiniz. (info@okurmakina.com.tr) 10
Makina Temizliği ve Hararet Oluşumları İş makinalarının kullanımında önem atfedilen konulardan biri makine temizliğidir. Operatör el kitaplarında öngörülen makina temizliğinin detaylarına ve dikkat edilmesi gereken noktalara önem verilir. Makine temizliğinin ihmali makina işleyişine ve iş emniyetinin kötü yönde etkilenmesine sebep olacaktır. İş makinasının kullanımında işleyişten dolayı makinanın kirlenmesi ve kirliliğin sürekliliği, bazı problemlerin görülebilmesini geciktirir ve akabinde ciddi sorunlar ortaya çıkarır. Mustafa SİLPAĞAR / Makina Yüksek Mühendisi/ Limak İnşaat, Sanayi ve Tic. A.Ş Paletli iş makinalarında yürüyüş esnasında pabuçlarla taşınan toprak motor mahallinde ve şasi üzerinde birikmelere sebep olur. Bu birikmelere yağ ve çevreden gelen yaprak, saman gibi uçucu maddelerinde eklenmesi ile motor karterini çevrelerler ve radyatörün alt kısımlarını örterler. Bu örtmelerin neticesinde soğutma işlevini bozar ve ciddi arızalar meydana gelir. Geçmişte makina işletmeciliğinde her bir makine için yağcı istihdamı yapılırdı. Bu yağcılar yemek aralarında makina yürüyüş sistemindeki ve çalışma aksamlarındaki (kova-bıçak gibi ) çamur veya toprak birikintilerini temizler ve gresle yağlanması gereken noktaların bakım işlemlerini gerçekleştirirlerdi, yağ ve filtre değişim safhasında operatörle birlikte tamir grubuna yardımcı olurdu. Günümüzde firmalar artan istihdam maliyetlerinden tasarruf etmek için makinanın planlı bakım kapsamındaki filtre ve yağ değişimlerini ağırlıklı olarak tamir grubuna, greslemeyi 12
ise operatörün kendisine bırakılması neticesinde olumsuz gelişmeler artmaya başlamıştır. Tamir grubunun artan iş kapsamı ile bazı noktaları ihmal etmeleri ve operatörlerinde inşaat grubu tarafından bakım ve temizlikleri ihmal edilmesi bahasına imalatı artırmak için baskı altında tutulması nedeni ile arıza sıklığı ve maliyetleri artmaktadır. Yazı kapsamında örnekleme yapacağımız görseller bir dozerden temin edilmiştir. Bu yanlışlıklar bütün iş makinalarında görülebilir. Özetle soğuk veya mutedil sıcaklıların olduğu mevsimlerde makinalarda hararet şikayeti söz konusu ise radyatörlerin dış yüzeylerinde gerek motor tarafından gerekse makinanın dış yüzeylerinden kirlenmesi, davlumbazların vazife görememeleri ve soğutma fan tahriklerinde problemlerin olması söz konusu olabilir. Aşağıda gösterilecek olan bir dozerin alt zırhındaki biriken malzemeler ve temizlik sonrasına ait fotoğraflar gösterilmektedir. Dozerlerin motor aksamını korumak için teşkil edilen zırh olarak tamircilerce adlandırılan alt muhafazalar makine büyüklüğüne göre 2 veya daha fazla parçadan oluşur. Bu parçalar alttan gelebilecek darbelerin etkisi azaltmak için kalın saçlardan yapıldıkları için tabiatı ila ağır parçalardır, arazide bu parçaların sökülüp takılması hayli sıkıntılı bir iştir. Bu nedenle makinanın kirlenme durumu göz önüne alınarak en azından 1000 saatlik bakımda atölyeye çekilerek bakım ve diğer tamirlerinin yapılması önemlidir. 13
Dozerin atölyeye çekildikten sonra bu alt muhafazaların sökülme ve takılmasını kolaylaştırmak için garaj krikosu veya tamircilerce timsah krikoya ilave edilen basit bir düzenekle üstesinden gelinebilir. Motorlarda soğutmanın asli yükünü motor soğutma suyunun taşımasının yanı sıra motor yağının da soğutmaya yardımcı olduğu bilinir. Piston ve silindir gömleğinde, eksantrik mili, turbo, süpab mekanizmasındaki ısıyı alan yağlama yağı, motor yağ soğutucusu ve motor yağ haznesinde (karterde) soğutulur. Karteri çevreleyen bir birikintinin mevcudiyetinde ise motor yağlama yağından çevreye olan ısı iletimi azalacaktır. Yağlama yağının sıcaklığının artması sebebi ile motor soğutma suyunun sistemden uzaklaştırması gereken ısı fazlalaşacaktır. Radyatörün sürekli yüksek hararette çalışması petek ile kazanların birleşim yerlerinde sızıntılara sebebiyet verebilir. Sürekli yüksek ısı transferi ihtiyacında, radyatördeki soğutma performansının önemini fazlalaştıracaktır. Çok aşırı sıcak hava şartının dışında makinada bir hararet olgusu var ise öncelikle su seviyesi, radyatörün, soğutma fanının, davlumbazların, termostatın, tahrik kayışlarının durumu gözden geçirilmelidir. Radyatörlerin kanatçıklarında kapanma var mıdır, özellikle kontrol edilmelidir. Radyatörde soğutmayı bozan unsurlardan birisi kanatçıkların eğilerek hava akımını engellemeleridir. Yapılan işin mahiyeti gereği özellikle tünel veya yer altı madenciliğinde ortamda bulunan toz, çimento, beton püskürtme uygulaması gibi çalışmalar neticesinde, kullanılan bu malzemeler radyatör yüzeylerinde birikerek soğutma faaliyetine mani olur. Özellikle beton püskürtme faaliyetinde bulunulan çalışma mahallindeki makinalar iş bitiminde hemen temizlenmelidir. Takip eden resimde bir ıslak beton püskürtme makinasında bulunan yardımcı aksam jenaratördeki kirlilikler gösterilmektedir. Yakıt ikmalinde taşan mazot, ortamdan gelen çimento tozları, bakım esnasında dökülen yağlar birikerek yakıt tankının üzerinde bir çamur tabakası hasıl etmişlerdir. Motor üzerinde biriken çimentolarda bir kirlilik ve sonrasında arıza sebebidir. 14
Bir başka hararet nedeni ise davlumbazın şekil hasarına uğrayarak geniş aralıklar bırakmasıdır. Aşağıdaki resimde fan ile davlumbaz arasındaki mesafe, dizayn olarak ta fazla bırakılmıştır. Bu nedenle hava akımı bozulur. Şantiyelerde bazen arızalı fanın yerine uydurulan fanlar gerek çap gerekse hava basma yönünün ters olması da bir hararet sebebidir. Takip eden resimde bir jeneratör de basma yönünde olması gereken soğutma fanı yerine emme yönünde olan fan takılmıştır. Radyatörden çıkan sıcak hava, radyatör kenarındaki sızdırmazlık bozulmuş ise geri ye doğru bir yönlenme gösterebilir, bu da sıcak havanın radyatöre tekrar yönlenmesi demektir ki neticesinde motorda soğutma zayıflar. Temizliğe itina edilmesi ve ihmal edilmemesini belirtirken, dikkat edilmesi de önemlidir. Yüksek basınçlı yıkama makinaları ile temizlik yapılırken dikkatli olunmalıdır. Alternatörlerin, elektrik motorlarının içine girecek su onların kısa devre yaparak yanmasına sebep olabilir. Yine emniyet müşirlerinde kısa devreye sebep olarak makinanın çalışmasında problemler meydana getirebilir. Yüksek basınçlı su ile radyatör temizliğine girişildiğinde radyatör peteğindeki kanatçıklar eğilerek soğutmaya mani olurlar. Aşağıdaki resimde fan çapı dışında kalan bütün kanatçıklar basınçlı yıkama tesiri ile yatmışlardır. İş makinalarında bakım için makine üzerinde yakıt, motor yağı, hidrolik yağı, gres yağı vs. yağlar depolanmamalıdır. Bunlar olası bir yangın nedenidirler. Bazı işletmelerde iş makinasının bulunulan şantiyeye uzak olması durumunda makine üzerinde veya operatör mahallinde yağ, temizlik bezi, yakıt depolanması bir risk oluşmasına sebep olmaktadır. Dikkat edilmemesi ve operatörün makine içinde sigara içme alışkanlığında olması yangın tehlikesi meydana getirir. Bir diğer yangın riski de operatörlerin müzik dinlemek için iş makinasının elektrik sistemine uygun olmayan usullerle müdahalede bulunması neticesindedir. Operatör mahalline çamurlu ayakkabılar ile girilmesi ve operatör mahallinde bunların birikmesi yüksek elektronik kontrol ve kumanda sistemlerinde arızalara sebebiyet verir. Kabin havalandırmasının düzgün yapılması, havalandırma filtresinin uygun aralıklarla değiştirilmesi operatörler de tozdan kaynaklanan rahatsızlıkları azaltacak ve toz ile polenlerden oluşacak alerjilerin önüne geçilecektir. Temiz ve sıkıntısız çalışmalar dileği ile. 16
Hidrolik Bağlantı Elemanları Çeşitleri ve Sızdırmazlık Yöntemleri Ahmet İpek / İzmir Şube Yöneticisi/ HİDROPAKS Hidrolik sistemlerde kullanılan bir kaç farklı çeşit bağlantı elemanı bulunmaktadır. Çoğu zaman kullanıcılar hangi bağlantı tipinin hangi alanda daha iyi performans sağlayacağını bilmeden kullanmakta ve bu sebeple zaman zaman sızdırma problemleri yaşamaktadır. Bu çalışmamızda hidrolik sistemlerde kullanılan tüm bağlantı tiplerini, bu bağlantıların yapılarını ve performanslarını inceleyerek sistemimizde hangi bağlantı tipini kullanarak en iyi sızdırmazlığın nasıl sağlanacağını göreceğiz. 18
Resim.1 JIC Bağlantı Tipi Dünya da kullanılan 4 farklı bağlantı standardı bulunmaktadır. Bu standartları Amerika, İngiltere, Almanya ve Japonya belirlemiştir. Türkiye olarak bu alanda bizim bir standardımız olmadığı için yukarıda bahsetmiş olduğum 4 ülkenin standardını da kullanmaktayız. Bu çalışmamızda bahsetmiş olduğumuz 4 farklı standardı teker teker inceleyerek hangi bağlantı tipinin bizim standardımız için uygun olacağını belirlemek mümkün olacaktır. Dünyada teknoloji büyük bir hızla ilerlemekte, her konuda olduğu gibi bağlantı elemanları ve sızdırmazlık yöntemlerinde de bir çok yeni teknolojiler geliştirilmiştir. Tüm bağlantı tiplerini inceledikten sonra yeni teknolojilerden de bahsedeceğiz. 1. Bağlantı Elemanı Nedir? Çeşitleri Nelerdir? Bağlantı elemanları direk uyumluluk olmaksızın blok girişleri ve iki ve/veya daha fazla çıkışlı hatların birleştirilmesine yönelik kullanılan ara parçalardır. Bağlantı elemanları konfigürasyon tipine bağlı olarak ürün grupları halinde sınıflandırılabilir. *JIC Amerikan standardı *ORFS Japon standardı *BSP İngiliz standardı *METRİK Alman standardı Resim.2 JIC Bağlantı Çeşitleri 19
Resim.3 BSP Bağlantı Tipi 1.1 SAE J514, 37 FLARE - JIC Bu bağlantı tipi hidrolik devrelerde çok yaygındır. Hem erkek hem de dişi 37 konik yuvaya sahiptir ve düz dişler geçtiğinde sızdırmazlık gerçekleşir. Bağlantı dişler aracılığı ile mekanik olarak sağlanır. Bu bağlantı tipi Amerikan Standardıdır ve Amerika da yaygın olarak kullanılmaktadır. Boru bağlantılarında oldukça yaygın kullanılmaktadır. 1.2 British Standard Pipe - BSP (BSPP Paralel - ISO228-PT & BSPT- ISO7-PT) BSP tip bağlantı elemanlarında iki tip Standard vardır: BSPP ve BSPT BSPP de diş paraleldir ve erkek 30 konik havşaya sahiptir ve bu 30 konik havşa üzerinde BSPP dişisinin üzerine oturur. BSPT de erkek diş koniktir ve genellikle bir bloğa takılır. Sızdırmazlık diş bitimi ile gerçekleşir bu nedenle mon- Resim.4 BSP Bağlantı Tipi Çeşitleri 20
Resim.5 ORFS Bağlantı Tipi taj sırasında teflon bant veya sızdırmazlık sıvısı kullanılmalıdır. Bazı ölçülerde BSPP/BSPT ve Amerikan bağlantıları NPSM/NPT arasında benzerlik vardır. BSPP ve BSPT İngilliz Standardı r ve İngiltere de yaygın olarak kullanılmaktadır. 1.3 SAE J1453, O-RİNG FACE SEAL - ORFS Bu bağlantı tipi hidrolik devre uygulamalarında güvenilir sızdırma kontrolünü sağlayan Standartlardan biridir ve yüksek basınçlarda çalışmak için tasarlanmıştır. Erkekte düz diş ve alında o-ring vardır, dişide düz diş ve o-ringsiz düz alın vardır. Sızdırmazlık erkekteki o-ringin, dişinin düz alnına bastırılması ile sağlanır. Bu tip uygulamalarda çalışma sıcaklığı da göz önüne alınarak NBR veya VİTON, 90 Shore o-ring tercih edilmelidir. Resim.7 METRİK Bağlantı Tipi 1.4 DIN 2353 METRİK Erkek 24 konik yüzeye sahiptir ve dişi kısımda bulunan aynı açı ile mekanik olarak sızdırmazlık sağlanmaktadır. Alman bağlantı tipi olan Metrik bağlantılar en yaygın kullanılan bağlantı tiptir. Farklı tip standartlarla uyumlu kon- Resim.6 ORFS Bağlantı Tipi Çeşitleri 22
Resim.8 METRİK Bağlantı Tipi Çeşitleri figürasyonları oldukça zengindir. Bu nedenle diğer bağlantı tiplerine göre daha yaygın kullanılır. Boru uygulamalarında montaj kolaylığı sayesinde bir çok uygulamada tercih edilmektedir. (Yüksüklü tip montajlarda) 2. Paksform - Boru Üzerine Form Vererek Yapılan Bağlantı Şekli Bu bağlantı tipinde Çelik Çekme Boru üzerine form makinesi ile yüksük kullanmadan yapılan form ile sızdırmazlık sağlanır. Bu tip bağlantı en GÜVENİLİR bağlantı şeklidir. Sızdırmazlık en iyi şekilde sağlanır. Hangi Uygulama İçin Kullanmalıyım? PaksForm Tüm boru fitting sistemleri Tarım, Alternatif Enerji, İnşaat, Üretim, Mobil, Offshore & Marine, Petrol & Gaz, Ulaşım ve Sanayi kesimleri de dahil olmak üzere en zorlu uygulamaların ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmıştır. Sistem veya proje için en uygun bağlantı şekli birçok uygulamada değişmektedir; servis montaj erişimi, gerekli basınç dayanımı, kullanılacak sıvı tipi, dış mekanik gerilmeler ve çalışma ortamıdır. Ayrıca, hizmet montaj ve operasyonel ortamda nihai bir değerlendirmeye ihtiyacı vardır. Resim.9 PaksForm Bağlantı Tipi 24
Montaj Tekniği Yüksüklü sistemde montaj uygulaması tamamen operatöre bağlı olmaktadır. Yüksüğün az sıkılması durumunda yüksük fırlayacak, çok sıkılması durumunda yüksük çatlayacaktır, her iki faktörde de kaçaklar ve sızıntılar meydana gelecektir. PaksForm sisteminde ise tamamen operatörden bağımsız olarak montaj tamamlanır böylece tüm imalatlar standart olarak maksimum sızdırmazlık sağlayacak şekilde gerçekleşir. Basınç Dayanım Faktörü L Serisi 500 Bar S Serisi 800 Bar Tüm PaksForm bağlantıları için basınç dayanım grafiğini aşağıda bulabilirsiniz. Resim.9 PaksForm Uygulama Makinesi Kompanent Faktörü Dünya standartlarına uygun DIN Tüm PaksForm ürünleri özel parça kullanılmaksızın DIN standartlarına uygun tasarlanmıştır. Böylelikle yedek parça konusunda özel üretim gereksinimi olmayacaktır. 3. Sonuçlar Hidrolik sistemler her geçen gün geliştirilmekte ve ürün çeşitleri artmaktadır. Tüm ürünlerde olduğu gibi hidrolik sistemlerde de enerji verimliliği için ürünler geliştirilmektedir. Rekabet şartlarının ağır olduğu bu dönemde bu tip yenilikleri takip eden ve ürettiği makinalarda veya sistemlerde kullanan firmaların daima bir adım önde olacağından şüphe yoktur. Grafik.1 PaksForm Basınç Dayanım Faktörü 26
İnvertörlü (Değişken Devirli) Hava Kompresörleri Murat ALİŞİROĞLU / KALARA PNÖMATİK-HİDROLİK İnvertörlü Kompresör Nedir? Bu kompresörler frekans kontrollü, sanayi dilinde sürücülü veya değişken devirli diye adlandırılan hava kompresörleridir. Genelde vidalı hava kompresörlerine uygulanan bu sistem sayesinde, uzun vadede elektrik tasarrufu sağlanır. İnvertörlü Kompresör Ne Fayda Sağlar? Çok basit anlatımla 90 kw'lık bir vidalı hava kompresörünün yaklaşık 16, 5 m 3 /dak hava debisi bulunmaktadır. Tüketilen hava miktarını 8 m3/dak olarak düşünürsek; böyle bir durumda kompresörünüz invertörlü ise; invertör sayesinde sürekli olarak ayarlanan basınçta (genelde 7 bar) tutacak şekilde kompresörün elektrik motorunun devrini ve tüketmiş olduğu elektriği 8 m 3 /dak ihtiyacına göre düşürecektir. Dolayısıyla uzun vadede ciddi bir elektrik tasarrufu söz konusudur. %35 lere varan elektrik tasarrufu sağlanmaktadır. Kompresörde Uygulama Nasıl Yapılır Nelere Dikkat Etmek Gerekir? İnvertör (frekans kontrol cihazı) kompresörün elektrik panosuna yerleştirilir. Bu invertör, kompresörün elektronik sensörlerinden gelen bilgilere göre motorun çalışma gücünü ve devrini otomatik olarak kontrol eder. Bu şekilde hareket eden bir kompresörün kayış-kasnaklı olması motor devrindeki değişikliğin vidaya iletilmesinde sıkıntı doğuracağından burda sanayicimizin invertörlü kompresör seçiminde kompresörün direk akuple olmasına dikkat etmesi tavsiye edilir. invertörlü kompresörlerde motor devri ile vida grubu erkek rotor devrinin aynı olması en yüksek verimi sağlar. Yeni nesil invertörlerde iki değer arasında yani minimum ve maksimum motor devirleri arasında sonsuz ayar yapılabilmektedir. Bu bağlamda doğal olarak kompresörün one to one drive olması en yüksek verimliliğe ulaşmamızı sağlayacaktır. Bu nedenle eğer en doğru invertörlü kompresöre sahip olmak istiyorsanız sonradan yapılma veya kayış kasnaklı sistemi değil, en baştan invertörlü olarak dizayn edilmiş direk akuble modelleri tercih etmelisiniz. 28
İnvertörlü kompresörler; işletmenin ne kadar hava ihtiyacı var ise o kadarlık bir elektrik tüketerek hava ihtiyacınızı karşılayacaktır. Uzun vadede elektrik maliyetinde büyük avantaj sağlayan bu kompresörün dezavantajı ise invertör ünitesinden dolayı maliyetlerinin yüksek olmasıdır. Tam Olarak İnvertörlü Kompresör Ne İşe Yarar? Çok açık ifade ile invertörlü kompresörler; işletmenin ne kadar hava ihtiyacı var ise o kadarlık bir elektrik tüketerek hava ihtiyacınızı karşılayacaktır. Uzun vadede elektrik maliyetinde büyük avantaj sağlayan bu kompresörün dezavantajı ise invertör ünitesinden dolayı maliyetlerinin yüksek olmasıdır. İnvertör gerek yağ enjekteli gerekse yağsız vidalı kompresörlerde değişken hava ihtiyaçlarını karşılar. İnvertör kompresörlerde basıncı sabit tutmak için tercih edilen güncel bir kontrol mekanizmasıdır. İnvertörlü Kompresör Alımında Nelere Dikkat Etmek Gerekiyor? İnvertörlü kompresörlerde dikkat edilmesi gereken ve uygulamada yanlış yapılan hususları şöyle sıralayabiliriz. Maalesef yanlış makine seçiminden dolayı invertörlü kompresörlerin çoğunun işletmede %80-100 kapasite ile çalışıyor olması, öncelikle kompresör satışında sorumlu arkadaşların ticari kaygılardan ve invertör fiyat farkından dolayı fiyat-doğru makine arasına sıkışması, rakibe üstünlük sağlama çabası adı altında firmalara gereğinden daha düşük kw'ta kompresör satıp fiyat avantajı yakalama çabası en büyük yanlıştır. Bazen de bu arkadaşların işletmeye yanlış kompresör vermemek adına yüksek Kw lı kompresörleri yatırımcıya doğru kompresör gibi satması ve kompresörlerin sürekli olarak en düşük kw da çalışmasıyla motorun kendini soğutamaması, kompresörün ticari ömrü için ciddi bir darbedir. İnvertörlü kompresörlerden sürekli olarak minumum düzeyde hava çekilmesi, motorun kendini soğutamamasına, dolayısıyla motor sargılarının kavrulmasına ve deformesine sebep olur. Bazı durumlarda ise invertörlü kompresör %100 yükte çalışıp %5 lik invertör kayıpları sebebiyle geleneksel yani normal invertörsüz kompresörden daha fazla enerji sarfiyatına sebep olabilmektedir. İnvertörlü kompresörü siz %80-100 kullanıyorsanız (binlerce firma gezdiğim için bizzat gördüğüm sıkıntıdır bu) invertörden yararlanamıyorsunuz demektir. İnvertörlü kompresör alımında bu hususa dikkat etmek gerekir. Sonuç olarak firmalar şayet vardiyalı sistem ile çalışıyorsa ve gün içerisinde hava kullanımında kısmi yük değişimleri oluyorsa invertörlü kompresörler işletmelerinde enerji sarfiyatını düşürür. Ancak böyle durumlarda invertörlü kompresörler yatırımcıya kazanç sağlayabilir. İnvertörlü Kompresör Her İşletmeye Gereklimidir, Gereksiz Yere İnvertörlü Kompresör Kullanılması Söz Konusu Olabilirmi? Hayır her işletme için invertörlü kompresör gerekli değildir. Değişken hava değeri olmayan firmalar için bu ciddi araştırma gerektiren bir yatırımdır. Maalesef bazı kompresör firmaları işletmelerde bulunan geleneksel vidalı kompresörleri değiştirme ve yerine invertörlü kompresör satma adına tasvip edilmeyen bazı yollar denemişlerdir. Örneğin işletmelerde bulunan geleneksel vidalı kompresörlerde ölçümler yapıp özellikle firmalarda sorunsuz çalışan yerli kompresörlerin kapasite değerlerini düşük çıkartıp, kendi invertörlü kompresörlerinin kapasite değerlerini yüksek çıkartarak firmaya avantaj sağlıyor gibi gözükmektedir. Bu şekilde firmalara sattıkları düşük kw'lı kompresörler nedeniyle işletmelede tam yükte çalışan bir çok gereksiz invertörlü kompresör mevcuttur. Artık tıpkı jenaratörde olduğu gibi kompresör üretiminde de çok ciddi, tüm standart belgelerine sahip ISO1217 Annex C ek 3'e göre kompresör kapasite değeri verebilen, kaliteli üretim yapan yerli firmalar bulunmaktadır. Hatta Avrupada, Rusyada, Ortadoğuda pazar liderliğine oynayan Türk malı kompresör markalarımız mevcuttur. Öyleki dünyada oil free (yağsız) vidalı kompresör üretimi yapan sayılı ülkelerden biriyiz artık. 29