II. ABDÜLHAMİD DEVRİ EĞİTİM POLİTİKASI NIN TAŞRAYA YANSIMASI: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ

II. ABDÜLHAMİD DEVRİ EĞİTİM POLİTİKASI NIN TAŞRAYA YANSIMASI: YOZGAT SANCAĞI ÖRNEĞİ Özet Prof. Dr. Ali AÇIKEL 1 Osmanlı eğitim tarihi içinde II. Abdülhamid devrinin ayrı bir yeri bulunmaktadır. Bu devirde ülke genelinde eğitim ve öğretimi geliştirmek ve yaygınlaştırmak için başarılı bir eğitim politikası izlenmiştir. Abdülhamid in 33 yıllık saltanat sürecinde klasik medrese eğitimi sürdürülürken modern eğitim kurumları başkent ve taşra vilayetlerinde yaygınlaştırılmıştır. Bugüne kadar II. Abdülhamid devri eğitimi üzerine birçok araştırma yapılmıştır. Hatta bu eğitim incelemeleri bazı vilayetler düzeyinde de gerçekleştirilmiştir. Ancak bugüne kadar vilayetler ve sancaklarındaki eğitim kurumları ve faaliyetleri hakkında yapılan akademik çalışmalar sınırlı sayıda kalmıştır. II. Abdülhamid devri eğitim sistemini tam olarak anlayabilmek için daha fazla vilayet ve sancak çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Bu düşünceden hareketle Yozgat sancağında eğitimin durumu inceleme konusu yapılacaktır. İnceleme konusu, daha önce Tanzimat sonrası Yozgat şehrinin eğitim tarihi üzerine hazırlanan bir makale de dikkate alınarak, yeni kaynaklar yardımı ile bütün sancağı kapsayacak şekilde II. Abdülhamid in eğitim politikasının taşraya yansıması bağlamında ele alınacaktır. Bildirinin temel kaynakları; Osmanlı arşiv belgeleri, Osmanlı maarif salnameleri, Ankara Vilayet salnameleri ve modern incelemelerdir. Bildiride genel olarak bu kaynaklardaki Yozgat sancağı eğitimine ilişkin veriler tablolar yardımı ile analitik olarak değerlendirilecektir. Başka bir ifade ile sancaktaki Müslim ve Gayrimüslimlere ait sıbyan/iptidai, rüştiye ve idadilerin kuruluş, yaygınlaşma, öğrenci ve hoca sayıları ile sözü edilen okulların müfredatı üzerine yoğunlaşılacaktır. Usul-i cedit mektepleri olarak da bilinen söz konusu kurumlara ilişkin yapılan değerlendirmelerin yanı sıra -Tanzimat sonrası eğitim alanındaki değişimi tespit edebilmek bakımından- usul-i atik olarak tanımlanan sıbyan mektepleri ve medreselerin sancak düzeyindeki eğitim faaliyetleri ve yapılanmalarına da değinilecektir. Bildirinin temel amacı, özelde Yozgat, genelde Osmanlı eğitim tarihine katkı yapmaktır. Anahtar Kelimeler: Eğitim, Yozgat Sancağı, Salname, Rüşdiye, İdadi, Medrese Abstract Reflection of the Education Policy of the Time of Abdülhamid II into the Provinces: An Example of the Sub-province of Yozgat There is a special place of the time of Abdulhamid II within the Ottoman educational history. In this era, a successful education policy was followed to develop and become prevalent the education and teaching throughout the country. During the ruling of 33 years of Abdulhamid, modern educational institutions became widespread in the capital and provinces, while classical medrese teaching was continued. A number of studies have been made on the education of the time of Abdulhamid II until the present. Even some educational studies have been made on a few provinces. However, the academic studies carried on educational institutions and teaching activities in provinces and sub-provinces until today have become 1 Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi. E-mail: ali.acikel@gop.edu.tr; ali.acikel66@yahoo.com. 609

in limited-level in number. In order to understand the educational system of the era of Abdulhamid II better, it is necessary to do more provincial and sub-provincial studies in terms of education. For this reason, the situation of the education in the sub-province of Yozgat will be examined. The subject-matter, being taken into consideration the article on the education history of the city of Yozgat after the Tanzimat Era, will be evaluated in the context of the reflection of the education policy of the time of Abdülhamid II into the provinces with the help of new sources. The main sources of the paper are: Ottoman Archival documents, Ottoman educational Years-books, Provincial Years-books and current studies. In the paper, the data related to educational activities in the sub-province of Yozgat from these sources will evaluated with tables analytically. In other words, it will be focused on the foundations and developments of primary, secondary and high schools in the sub-province, their students and lecturers numbers, and curriculums of these institutions. Together with these institutions named as new-model schools, in order to determine the change in the field of education during the post-era of Tanzimat, the activities and programmes of children schools and medreses in the sub-province known as old-fashion schools will be also evaluated. The main aim of the paper is to contribute to the education history of the sub-province of Yozgat in particular and that of the Ottoman Empire in general. Key words: Education, The sub-province of Yozgat, Years-book, Secondary School, High School, Medrese 1. GİRİŞ Osmanlı Devleti nde 18. yüzyılın son çeyreğinden itibaren açılmaya başlayan askeri okullar (mühendislik, tıp ve harp okulları) hariç tutulduğunda Tanzimat dönemine gelinceye kadar genel olarak eğitim, sıbyan mektepleri ve medreselerde yürütülmekteydi. İlk defa maarif işleri, 1838 yılında kurulan Meclis-i Umur-ı Nafia (Faydalı İşler Meclisi) ya bırakıldı. Bu meclisin hazırladığı rapor doğrultusunda medrese dışında modern eğitim kurumlarının (Rüşdiye mektepleri) açılması, bu kurumların idaresi için de Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti nin kurulması kararlaştırıldı 2. İlk olarak 1839 yılında İstanbul da devlet dairelerine memur yetiştirmek için Rüşdiye seviyesinde Mektep-i Maarif-i Adliye ve Mektep-i Ulum-ı Edebiye isimlerini taşıyan sivil/mülki mektepler açıldı 3. Mekâtib-i Rüşdiye Nezareti nin eğitim alanında istenilen yenilikleri getirememiş olması sebebiyle 1845 yılında Muvakkat Meclis-i Maarif teşkil edildi. Bu meclisin hazırladığı rapor çerçevesinde 1846 da Meclis-i Maarif-i Umumiye ve 1847 de bütün modern mekteplerin idaresi için de Mekâtib-i Umumiye Nezareti kuruldu 4. 1848 yılında ilk Rüşdiye mektebi İstanbul da açılırken, bu tür mektepler 1855 yılından itibaren taşrada da açılmaya başlandı. Bu mekteplerin öğretmen ihtiyacını karşılamak için ise 1848 de Darülmuallimin-i Rüşdiye adlı bir okul açıldı 5. Bu okullar ilk sivil modern eğitim kurumları idi. 1857 de Maarif-i Umumiye Nezareti nin kurulması ile yeni eğitim kurumlarının açılmasına hız verildi. 1861 e kadar Mülkiye Mektebi (1859), Kız Rüşdiyesi (1859) ve diğer Rüşdiye okulları açıldı 6. Vilayetlerde açılan bu modern okulların idaresinde taşra maarif idareleri kurulmadığından bazı sıkıntılar yaşandı 7. 1 Eylül 1869 tarihinde Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nin yayımlanmasıyla Osmanlı Devleti nde modern eğitimin yaygınlaştırılması yönünde önemli adımlar atıldı. Nizamname ile merkezî maarif teşkilatı ile vilayet maarif teşkilatı ve tahsil dereceleri yeniden yapılandırıldı 8. Bu yeni nizamname çerçevesinde 1869-1876 2 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1991, s. 3-7. 3 Kodaman, a.g.e., s. 8. 4 Kodaman, a.g.e., s. 11-13. 5 Kodaman, a.g.e., s. 14. 6 Kodaman, a.g.e., s. 16. 7 Kodaman, a.g.e., s. 38. 8 Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul 1338, 469-493. 610

yılları arasında Darülmuallimât (Kız öğretmen okulu, 1870), Darülfünun (1871-1872), İdadî (1874), Rüşdiye (Sayıları 87 den 386 ya yükseldi), İptidaiye (İlk örnek iptidai 1873 te açıldı) ve Darüşşefaka (1873) okulları açıldı 9. II. Abdülhamid dönemine gelinceye kadar eğitim alanında sınırlı değişimler yaşandı. 1873 yılı itibariyle okullaşma oranı ilkokul düzeyinde %1 düzeyinde idi 10. 1294/1877 yılı devlet salnamesine göre, tamamı İstanbul da toplam 4 askeri yüksekokul; dördü İstanbul da ve yedisi taşrada olmak üzere toplam 9 askeri Rüşdiye (öğrenci sayısı 1468) vardı. Sivil yüksekokul olarak İstanbul da 9 okul bulunmaktaydı. İstanbul da erkek Rüşdiye sayısı 21, öğrenci sayısı 1795; kız Rüşdiye sayısı 10, öğrenci sayısı 356; idadî sayısı 6, öğrenci sayısı 392; modern ibtidai sayısı 10, öğrenci sayısı 507 di. Ayrıca, İstanbul ve Bilad-ı Selase de Müslümanlara ait 290, Rumlara ait 65, Ermenilere ait 43, Katoliklere ait 8, Bulgarlara ait 3, Yahudilere ait 29 ve Protestanlara ait 8 olmak üzere toplam 446 sıbyan okulu bulunuyordu. Bu okullardaki toplam öğrenci sayısı ise 39.980 kadardı. Zaptiye İdaresi ne bağlı okul sayısı 13 ve öğrenci sayısı ise 312 idi 11. Rumeli ve Anadolu daki vilayet ve sancaklarda toplam 359 erkek Rüşdiyesi, 4 kız Rüşdiyesi, 2 Darülmuallimin, 2 idadî (ki bu okullardaki öğrenci sayısı toplamı 17.259) ve Müslim ve Gayrimüslimlere ait 12.300 sıbyan okulu vardı 12. Bu veriler hem Tanzimat dönemi eğitiminin geldiği aşamayı hem de II. Abdülhamit dönemine devreden eğitim mirasını ortaya koymaktadır. 2. II. Abdülhamid Devri Eğitim Politikası 1869 Maarif Nizamnamesi ne göre kurulan merkezî maarif teşkilatı, 1872 de bazı değişikliklere uğrayarak I. Meşrutiyet in ilânına kadar devam etti. II. Abdülhamid devrinde Maarif Nezareti merkez teşkilâtının yeniden düzenlenmesi ve geliştirilmesi yönünde yapılan çalışmalarda realist bir yol takip edildi. İlk olarak, Maarif Nezareti 1879 da yeniden düzenlemeye tabi tutularak modern bir kuruluş haline getirildi 13. Nezaret bünyesinde sıbyan, rüşdiye ve âliye okullarının her biri için ayrı daireler teşkil edildi. 1879 dan sonra hükümetin sıbyan okullarını bir tarafa bırakarak yeni usule göre öğretim yapan iptidaî okullarını açması ve bunların çoğalması üzerine, 1881 de Mekâtib-i Sıbyaniye dairesi lağvedilerek yerine Mekâtib-i İptidaiye Dairesi kuruldu 14. 1881 den sonra da maarif teşkilatında zamanın icaplarına ve edinilen tecrübelere göre tedrici olarak 1908 yılına kadar bazı düzenlemeler yapıldı 15. Her öğretim kademesinde okullar açılıp çoğaldıkça Nezarette Müfettişlik, Sicil-i Ahvâl, İstatistik, Sıhhiye, İdadiye gibi yeni dairelerin açılmasına devam edildi. Maarif meclislerinin kadroları da genişletildi. Ayrıca maarif teşkilâtı geliştirilirken Avrupa daki benzerleri de gözden uzak tutulmadı. Zira Fransız, Alman ve İngiliz eğitim ve öğretim teşkilâtını bilen Türk ve yabancı eğitimcilere de bu kuruluş ve kadrolarda yer verildi. Özellikle Fransız maarif teşkilâtı bu çalışmalarda model alındı 16. Vilâyet maarif idarelerinin teşkili konusunda ilk adım, 1881 de Sivas, Diyarbakır, Erzurum, Mamuretülaziz, Van ve Edirne vilâyetlerine 1200 kuruş maaşla birer maarif müdürü tayin edilmesiyle atıldı. 1882 den sonra da her vilayet merkezine, ihtiyaç hasıl oldukça birer maarif müdürü atanmaya devam edildi. 1898 e kadar Hicaz hariç, bütün vilayetler maarif idaresine kavuşturuldu 17. Vilâyet maarif idarelerinin kadroları genel olarak dört kişiden (maarif müdürü, maarif kâtibi, muhasebeci, sandık emini) teşkil edildi. 9 Kodaman, a.g.e., s. 27. 10 Mehmet Ö. Alkan, Osmanlı İmparatorluğu nda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri, 1839-1924, Osmanlı Devleti nde Bilgi ve İstatistik, Edit. Halil İnalcık ve Şevket Pamuk, Ankara 2000, s. 131. 11 Alkan, a.g.e., 131. 12 Bu okulların vilayet ve sancaklara dağılımı için bkz. Alkan. a.g.m., s. 132. 13 Kodaman, a.g.e., s. 29-30. 14 Kodaman, a.g.e., s. 37. 15 Bu değişikliklerin ayrıntıları için bkz. Kodaman, a.g.e., s. 31-36. 16 Kodaman, a.g.e., s. 37. 17 Kodaman, a.g.e., s. 39-40. 611

Fakat vilâyetlere göre bu kadro azaltıldı veya çoğaltıldı 18. Müdürlerin vazifesi idarî, malî ve teftiş hizmetleri olmak üzere üç ana bölümde toplanmaktaydı 19. Maarif müdürlüklerinin taşrada açılması, devlet bütçesine kayda değer malî yük getirdi. Örneğin 1896 da Sivas Maarif İdaresi nin yılık masrafı 47.160 kuruş, Mamuratülaziz inki 53.160 kuruş, Erzurum unki 56.400 kuruş, Diyarbakır ınki ise 46.560 kuruş olmuştu 20. 1869 Maarif Nizamnamesi gereğince, 1872 yılında Tuna ve Bağdat vilayetlerinde teşkil edilen Vilayet Maarif Meclisleri, II. Abdülhamid devrinde diğer vilayetlere de yaygınlaştırıldı 21. Bilahare sancak ve kaza merkezlerinde Maarif Meclisleri ya da Maarif Komisyonları teşkil edildi. Vilâyet Maarif Meclisi başkanlıklarına genel olarak maarif müdürleri getirilmiş ise de istisnaî hallerde valilerin de bu görevi yürüttükleri görülmüştür. Sancaklarda mutasarrıflar, kazalarda ise kaymakamlar, Maarif Komisyonlarının başkanı durumunda idiler. İdadî ve rüşdiye müdürleri veya öğretmenlerinden birisi bu meclislerin tabiî üyesi idiler 22. II. Abdülhamid döneminde gerek merkezde gerekse taşrada eğitimde teftiş hizmetlerinin geliştirilmesine çalışıldı 23. 1887 de bütün müfettişler Memurin-i Teftişiye adı altında ayrı bir daireye bağlandılar. Bu daireye ilk defa Milel-i Gayrimüslim ve Ecnebi Mektepleri Müfettişliği ve İdadi Müfettişliği kadroları ilave edildi. 1897 de Maarif Merkez Teşkilatında müfettiş kadrosu okullar için 13 e, kütüphaneler ve matbaalar için 8 e çıkarıldı 24. Taşrada her vilâyette Maarif Müdürlüğü ile her sancak ve kazadaki Maarif Komisyonlarında birer müfettiş tayin edildi 25. 3. Yozgat Sancağı ve Eğitim Kurumları 3.1. Yozgat Sancağının Oluşumu ve Gelişimi Tanzimat reformlarının gereği olarak Bozok sancağı, 1846 yılında yapılan idari düzenleme ile Sivas eyaletinden ayrılarak Kayseri ile birlikte bir mutasarrıflık haline getirildi 26. 3 Ocak 1849 tarihinde Bozok, Kayseri, Ankara ve Çankırı ile birlikte bir eyalet teşkil edildi 27. Bu eyaletin merkezi 1852 yılından itibaren Ankara olmuştur 28. Osmanlı Devleti nin mülkî taksimatını yeniden düzenleyen 1864 Vilayet Nizamnamesi 29 ile Ankara eyaletinin idari yapısı tekrar değiştirildi. Bu nizamname gereği olarak 1867 de Ankara eyaletinin adı Ankara vilayeti ne çevrilerek bu vilayetin sancakları Ankara, Kayseri ve Bozok tan oluşturuldu. Bu zamana kadar Sivas a bağlı olan Çorum kazası Bozok sancağına bağlandı 30. 1868 yılında Bozok sancağının kaza ve nahiyeleri şöyle oluşmuştu 31 : Yozgat kazası (Kızılkoca, Sorkun ve Boğazlayan nahiyeleri), Budaközü kazası (Selmanlu nahiyesi), Çorum kazası (Hüseyinabad nahiyesi) ve Maden kazası (Karahisar-ı Behramşah ve Akdağ nahiyeleri). 1871 Vilayet Nizamnamesi, köy ile kaza merkezi arasında en az 500 nüfusa sahip yerleşim birim- 18 Kodaman, a.g.e., s. 41. 19 1316 Maarif salnâmesi, s. 136-156. 20 Kodaman, a.g.e., s. 41-42. 21 Kodaman, a.g.e., s. 45-46. 22 Kodaman, a.g.e., s. 47. 23 Kodaman, a.g.e., s. 49-51. 24 Kodaman, a.g.e., s. 52. 25 Kodaman, a.g.e., s. 54. 26 Orhan Sakin, Tarihten Günümüze Bozok Sancağı ve Yozgat, İstanbul 2012, s. 59. 27 1266/1850 yılı devlet salnamesi, s. 78-80; Sakin, a.g.e., s. 59; Tuncer Baykara, Anadolu nun Tarihî Coğrafyasına Giriş, I. Anadolu nun İdarî Taksimatı, Ankara 1988, s.129. 28 Sakin, a.g.e., s. 59 29 Bu nizamnamede öngörülen değişiklikler için bkz. A. Cevad Eren, Tanzimat, İslam Ansiklopedisi, XI, İstanbul 1979, s. 754; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IX, Ankara 1983, s. 153-156; Mehmet Seyittanlıoğlu, Yenileşme Dönemi Osmanlı Devlet Teşkilatı, Türkler (Edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), 12, Ankara 2002, s. 570. 30 1284/1867 yılı devlet salnamesi, s. 178-179; 1285/1868 yılı devlet salnamesi, s. 182. 31 Sakin, a.g.e., s. 63. 612

lerini nahiye olarak tanımladığından 32 genelde Ankara vilayetinin sancak sayısı, özelde Bozok sancağının nahiye dağılımı yeniden değişti. 1872 yılı devlet salnamesine göre, Ankara vilayetinin sancak sayısı Kırşehir livasının ilavesiyle dörde çıktı 33. 1873 yılı Ankara vilayet salnamesi ise Bozok sancağı adını Yozgat sancağı olarak verirken bu sancağın kaza ve nahiyelerini şöyle sıralamıştı 34 : Yozgat kazası (Akdağ, Hüseyinabad, Karahisar, Kızılkoca, Sorkun ve Süleymanlı nahiyeleri), Boğazlayan kazası, Budaközü kazası (Selmanlı nahiyesi), Çorum kazası ve Maden kazası. 1874 yılında Budaközü kazası yerine Sungurlu kazası Yozgat sancağına dahil edildi 35. 1876 yılında ise Yozgat sancağına bağlı kazalar Yozgat, Boğazlayan, Çorum, Maden ve Sungurlu dan oluşmuştu. Aynı yıl Yozgat merkez kazası ise, Akdağ, Hüseyinabad, Karamağara, Kızılkoca, Selmanlı ve Sorkun nahiyelerinden müteşekkildi 36. Bu idari yapıya sahip Yozgat sancağı 1891 de 751 Kıpti, 78 Protestan, 10.768 Ermeni, 17.074 Rum, 219.647 Müslüman olmak üzere toplam 249.940 nüfus barındırmaktaydı 37. Bu rakamlara göre, Gayrimüslim nüfus, sancak genel nüfusu içinde % 11,47 lik bir orana sahipti. 1893 yılında Çorum, Yozgat sancağına bağlı bir kaza olmaktan çıkarılarak, Ankara vilayetine tabi ayrı bir sancak haline getirildi. Bu tarihte Sungurlu ve Hüseyinabad kazaları da Çorum sancağına bağlandı 38. 1893-1916 arasındaki dönemde Yozgat sancağı, Yozgat Merkez, Akdağmadeni ve Boğazlayan kazalarından müteşekkil bulunuyordu. Bu durum, İmparatorluğun sonuna kadar değişikliğe uğramadan devam etmiştir 39. 1907(1325) Ankara vilayet salnamesine göre, Yozgat sancağında merkez kazada 74.741 (62.515 Müslim, 12.626 Gayrimüslim); Boğazlıyan kazasında 80.088 (60.268 Müslim, 19.819 Gayrimüslim); Akdağmadeni kazasında ise 47.047 kişi (36.123 Müslim,10.924 Gayrimüslim) olmak üzere toplam 201.876 nüfus bulunmaktaydı 40. Bu rakamlara göre, Gayrimüslim nüfus, sancak genel nüfusu içinde % 21,48 lik bir orana sahipti. 3.2. Yozgat Sancağı Eğitim Kurumları II. Abdülhamid devrinde 1881 yılından itibaren vilâyet maarif idarelerinin teşkili için harekete geçildi. Aynı yıl, Yozgat sancağının tabi olduğu Ankara vilayet merkezinde maarif işlerini idare etmek üzere bir Maarif Meclisi, 1890 yılından itibaren de bir Maarif İdaresi kuruldu 41. Yozgat sancağı kazalarında ise 1892 yılından itibaren Maarif Komisyonları teşkil edilmeye başlandı. Sancağa bağlı Çorum kazasında 1 başkan, 1 başkan yardımcısı, 6 üye ve 1 sandık emini ve kâtip; Sungurlu kazasında 1 başkan, 1 başkan yardımcısı ve 2 üyeden oluşan birer Maarif Komisyonu oluşturuldu 42. Daha sonraki yıllarda sancak ve kaza merkezlerindeki Maarif Komisyonlarının kadroları artırıldı. 1900 de Yozgat sancak merkezinde 1 başkan, 5 üye ve 1 kâtip, sancağa bağlı Boğazlıyan kazasında 1 başkan ve 3 üyeden oluşan birer Maarif Komisyonu buluyordu 43. 1902 yılında Yozgat sancak merkezinde 1 başkan, 4 üye ve 1 kâtip, sancağa bağlı Akdağmadeni kazasında 1 başkan ve 6 üyeden oluşan birer Maarif Komisyonu görev yapmaktaydı 44. Son olarak, 1907 de Yozgat sancak merkezinde 1 başkan, 1 başkan yardımcısı, 5 üye ve 1 kâtip, sancağa bağlı Boğazlıyan kazasında 1 başkan ve 4 üye, Akdağmadeni kazasında 1 başkan, 4 üye ve 1 kâtipten oluşan birer Maarif Komisyonu bulunmaktaydı 45. Bazen Maarif Komisyonlarının başkanlığını sancak merkezinde mutasarrıflar, diğer kazalarda ise müftülerin 32 İlber Ortaylı, Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara 1974, s. 87-88. 33 Sakin, a.g.e., s. 63. 34 1290/1873 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 56-65. 35 1291/1874 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 72. 36 1293/1876 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 79-86. 37 1308-9/1891 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 311. 38 Sakin, a.g.e., s. 64. 39 1318/1900 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 216-230; 1320/1902 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 214-226; 1325/1907 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 225-250; Sakin, a.g.e., s. 64. 40 1325/1907 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 232, 241,. 41 1299/1882 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 95; 1308-9/1891 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 110. 42 1311/1893 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 187,192. 43 1318/1900 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 220, 225. 44 1320/1902 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 217, 225. 45 1325/1907 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 227, 238, 246. 613

ifa ettikleri görülmektedir 46. Yozgat sancağı eğitim kurumlarını genel olarak Müslüman Okulları ve Gayrimüslim Okulları şeklinde iki ana başlık altında toplamak mümkündür. Müslüman eğitim kurumları da Medreseler ve Mektepler alt başlıkları altında değerlendirilebilir. 3.2.1. Yozgat Sancağı Müslüman Eğitim Kurumları A) Medreseler Araştırmacı Orhan Sakin Osmanlı döneminde Yozgat ve çevresinde faaliyet göstermiş toplam 51 medresenin isimlerini vermektedir 47. Ancak bu medreselerin tamamının 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat kanunu ile kaldırılmasına kadar faal olmadıkları anlaşılmaktadır. 1876 (1293) Ankara vilayet salnamesinde, sadece Yozgat kazasında 7 adet medrese kaydı yer almaktadır 48. 1882 (1299) Ankara vilayet salnamesine göre, Yozgat sancağı genelinde 49 medrese faal olup bunlarda tahsil yapan toplam öğrenci sayısı 1.274 tir 49. 1890 yılında Yozgat a gelen Vital Cuinet, Turquie D Asie isimli eserinde Yozgat sancağında (merkez kazada 10, Çorum kazasında 10, Boğazlıyan kazasında 5, Akdağmadeni kazasında 2 ve Sungurlu kazasında 3 medrese) toplam 30 medrese olduğunu belirtmektedir 50. 1898 (1316) yılı Maarif salnamesi ise, 1893 te üç kazaya gerileyen Yozgat sancağında bulunan medreselerin sayısını 22 olarak vermektedir. Bu medreselerle ilgili çeşitli bilgiler aşağıda Tablo-1 de verilmiştir 51. Tablo-1. 1898 de Yozgat Sancağında Bulunan Medreseler Kazası Medrese adı Yeri Müderrisi Talebe sayısı Yozgat Demirli Nazırzade Şevki Medrese Mahallesi Köseoğlu Mahallesi Medrese Abdünnaizade Mustafa Efendi Hafız Ali Efendi Hacı Ali Banisi 84 Abdülcabbarzade Ahmed Paşa 59 Sultan II. Mahmud un ikinci ikbali Hoşyar Kadın Efendi 110 Zarife Hatun Medresesi Kayyumzade Mahallesi Köseoğlu Osman Efendi Şükrü Efendi 60 Züleyha Hatun Mahallesi Nefeslizade Çıtak Mahallesi Divanlızade Ali Efendi 105 Nefeslizade Mehmed Emin Efendi Alacaoğlu Nohudlu-yı Bala Hayrullah Efendi 100 Alacalızade Hacı Hafız Efendi Başçavuş İstanbulluoğlu Mahallesi Ahmed Efendi 70 Hayır sahipleri Sağır Mustafa Ağa Nohudlu-yı Hayrullah 30 Sağır Mustafa Ağa Zir Efendi Köseyusuflu Köseyusuflu köyü Hacı Salih 150 Abdullah Ağa 46 Örnek olarak bkz. 1318/1900 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 220, 225. 47 Sakin, a.g.e., s. 151-152. 48 1293/1876 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 141. 49 1299/1882 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 185. 50 Vital Cuinet, Turquie D Asie, C. 1, Paris 1892, s. 298-302. 51 1316/1898 Senesi Maarif salnamesi, s. 864-865. 614

Yozgat Osmanpaşa Osmanpaşa köyü Şakir Efendi 50 Mütevelli Nuri Ağa Tekkesi Seydiyar Seydiyar köyü Mustafa Efendi 80 Hayır sahipleri Paşa Paşa köyü Yakub Efendi 300 Ashab-ı Hayr Köhne Köhne-i Kebir köyü Hacı Ahmed 100 Dişlizade Hasan Ağa Maden Boğazlıyan Katilice medresesi Candar medresesi Kozan medresesi Rumdiken medresesi Hüseyin medresesi Hüseyin medresesi köyü köyü köyü köyü Efendi Efendi Efendi Câmi-i şerif civarı Bekir Efendi 100 Kuyumcuzâdeler Harmanyeri Abdullah Efendi 200 Köy ahalisi Câmi-i şerif civarı Süleyman Efendi 125 Keçelizâdeler Kayalar civarı Mehmed Efendi 75 Çerkesbey-zâdeler Kasabada Kuyular köyü Şeyh Mehmed Edib Efendi Mustafa ve Hadim Efendiler 30 Hayır sahipleri 122 Zileli Hasan Ağa Kale medresesi Kale köyü Yahya Efendi 100 Hayır sahipleri Hasbeğ medresesi Hasbeğ köyü Hacı Sadık Efendi 110 Hayır sahipleri Çöteli medresesi Çöteli köyü Kürd Hasan Efendi 50 Hayır sahipleri Toplam 2210 Tablo-1 de görüldüğü üzere, 1898 yılında Yozgat sancağının merkez kazasında toplam 13 tane medrese bulunmaktaydı. Bu medreselerin 9 tanesi şehir merkezinde, kalan 4 tanesi ise köylerde idi. Salnamedeki kayıtlarda Nazır-zade Medresesi ni Sultan II. Mahmut un ikinci eşi Hoşyar Kadın Efendi nin yaptırdığı görülmektedir. Kendini hayır işlerine adayan Hoşyar Kadın Efendi birçok bölgede medrese yaptırmıştır. Doğum yeri bilinmeyen Hoşyar Kadın ın medrese yaptırmak için Yozgat ı tercih etmesi Çapanoğullarının devlet kademelerindeki etkinliğine bağlı olmalıdır 52. Boğazlıyan kazasında toplam 4 medrese olup hepsi de kazanın köylerinde teşkil edilmişti. Maden kazasında ise toplam 5 medrese olup biri kaza merkezinde kalan dördü de kazanın köylerinde yer almaktaydı. Kazaların tamamı dikkate alındığında Yozgat sancağında 1898 yılı itibariyle toplam 22 medrese ve 2.210 talebe bulunmaktaydı. Yine aynı yıl kayıtlarına göre, Yozgat merkez kazasındaki medreselerden ikisinde (Demirli ve Köse Yusuflu) birer kütüphane bulunuyordu. 1753 yılında oluşturulan Demirli Kütüphanesi nde 413 kitap; 1834 yılında kurulan Köse Yusuflu Kütüphanesi nde ise 365 tane kitap mevcuttu 53. 1900 (1318) Ankara vilayet salnamesi, Yozgat sancağında Yozgat kaza merkezinde 8 medrese, Boğazlıyan kazasında 116 cami, mescit ve medrese, Akdağmadeni kazasında ise 4 medresenin olduğunu belirtmektedir 54. Yine aynı salname, Yozgat kaza merkezinde toplam 778 kitabı bulunan 2 kütüphanenin mevcut olduğunu göstermektedir 55. 1902 (1320) Ankara vilayet salnamesinde ise, Yozgat şehrinde 8 medrese ile 778 kitabı havi 2 kütüphane, Boğazlıyan kazasında 116 cami, mescit ve medrese, Akdağmadeni kazasında ise 2 medresenin olduğu belirtilmiştir 56. Son olarak, 1907(1325) Ankara vilayet salnamesi kayıtlarında sadece Yozgat şehir merkezinde 8 medresenin kaydı yer almaktadır 57. Buraya kadar verilen sayılara bakıldığında, Yozgat sancağında medreselerinin tedrici olarak azaldığı gözlenmektedir. 52 Taha Niyazi Karaca, Yozgat Eğitim Tarihine Katkı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 17 Yıl: 2004/2, s. 141. 53 1316/1898 Senesi Maarif salnamesi, s. 868-869. 54 1318/1900 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 223, 226, 230. 55 1318/1900 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 223. 56 1318/1900 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 219, 222, 226. 57 1325/1907 yılı Ankara vilâyet sâlnâmesi, s. 234. 615

B) Mektepler II. Abdülhamid devrinde Yozgat sancağında, vakıflar tarafından yaptırılan sıbyan /mahalle mektepleri ile devlet tarafından yaptırılan iptidai okullar (ilkokullar), Rüşdiyeler (ortaokullar), bir idadi (lise) ve bir de Darülmuallimin (öğretmen okulu) bulunmaktaydı. B1. Sıbyan ve İptidai Mektepleri (İlkokullar) Osmanlı Devleti nde ilköğretim, genellikle cami, mescit ve sıbyan mekteplerinde başlar, medreselerde devam ederdi. Sıbyan mektepleri 58, devlet adamları veya varlıklı kişilerce vakıf yoluyla kurulur ve okulların giderleri vakıf gelirlerinden karşılanırdı. Bunun dışında köylerde halkın işbirliğiyle de okul yapılabilmekte o zaman da öğretmenin ücretini veliler ödemekteydi. Sıbyan mekteplerinin ortak bir teşkilatları ve programları yoktu 59. Tanzimat döneminde eski gelenek ve kadrolara dokunulmadan mevcut sıbyan okullarının ıslahı konusunda bazı çabalar sarf edilmekle birlikte okul binaları, öğretmen, maliye, eğitimin modernleştirilmesi ve yaygınlaştırılması meseleleri üzerinde durulmamıştı 60. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi sıbyan okulları ile alakalı yeni düzenlemeler getirdi. Buna göre, her mahalle ve köyde en az bir sıbyan mektebi bulunacak; karma olan yerlerde Müslümanların okulu ile Gayrimüslimlerinki ayrı olacaktı (3. Madde). Sıbyan mekteplerinin bütün giderleri mahalle veya köyde bulunan cemaatlerin umumi heyetleri tarafından karşılanacaktı (4. Madde) 61. Maarif Nizamnamesi nden sonra, devlet ilköğretim alanında: 1) Yapılacak yenilikleri kolayca uygulamak için, sıbyan okulları dışında, iptidaî okulları açmak; 2) Sıbyan okullarını tedricen ve muhafazakâr zümrelerin dikkatini çekmeden usul-ı cedit üzere ders veren bir duruma getirme siyaseti izledi. Bu siyasete uygun gerekli ders programları, talimatnameler ve kitaplar hazırlanmaya başlandı 62. II. Abdülhamid devrinde öncelikle 1876 Anayasası na (Kanun-ı Esasi) ilköğretimin zorunlu olacağına dair bir madde konuldu. Bu maddenin gereği olarak 1879 da maarif teşkilatında yapılan değişiklikle Maarif Nezareti bünyesinde Mekâtib-i Sıbyaniye Dairesi kuruldu. Yine bu devirde ilköğretim iki kısma ayrıldı. Birincisi usul-ı atika denilen eski geleneksel yollardan eğitime devam eden mekatîb-i sıbyaniye yani sıbyan mektepleri, Evkaf Nezareti ne bağlı olarak eski durumlarını korumaktaydılar 63. İkincisi ise, usul-ı cedit yani yeni usulle eğitim yapan mekâtib-i iptidaiye (iptidai mektepleri) idi. Bu mektepler 1872 yılında açılan İptidaî Numune Mektebi ile tatbikata geçti. Böylece, ilköğretimde sıbyan mektebi ve iptidaî mektebi olarak ikili bir sistem ortaya çıktı 64. 1882 den sonra Maarif Nezareti bu ikiliği ortadan kaldırmak için, ağırlığı iptidaî okullarına kaydırmaya başladı, sıbyan okullarının usul-ı cedide dönüştürülmesi hızlandırıldı ve 1909 a kadar pek çok okul yeni usul öğretimi uygular hale getirildi. Ayrıca halkın kendi imkânlarıyla okul binaları yaptırması teşvik edildi 65. II. Abdülhamid devrinde ilköğretim siyaseti çerçevesinde, ilkokulların yaptırılması, cehaletin kaldırılması ve genel maarif hizmetlerinin halka götürülmesi hususunda Müslüman nüfusun yoğun olduğu bölgelere öncelik verildi. Yine bu dönemde Gayrimüslim çocuklara millî şuur veren cemaat okullarının siyasî ve zararlı faaliyetlerini durdurmak ve aynı zamanda çeşitli din, mezhep ve ırktan olan ilkokul çağındaki çocuklara Osmanlılık duygu ve düşüncesi aşılanmak istendi. Bunun için kaza ve kasabalarda yaptırılacak 58 Eğitim tarihçisi Osman Ergin sıbyan mekteplerinin kuruluş amacını,çocuklara Kur an okutmak, namaz kılınması usullerini ve namazda okunacak ayetleri ve duaları öğretmek ve biraz da yazı yazdırmak olarak belirtmektedir. Bkz. Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. I-II, Eser Matbaası, İstanbul, 1977, s. 86. 59 Osman Ergin, a.g.e., s. 83-96; Kodaman, a.g.e., s. 57. 60 Bu çabalar üzerine detaylı bilgi için bkz. Kodaman, a.g.e., s. 60-66. 61 Mahmud Cevad, a.g.e., s. 470. 62 Kodaman, a.g.e., s. 67. 63 Özlem Karsandık, Maarif Salnamelerine Göre Adana Sancağı nda Eğitim-Öğretim (H.1316-1321/M.1898-1903), 17864 adanasancağı.pdf., s. 154. 64 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara 2012, s. 207; Kodaman, a.g.e., s. 67-68. 65 Kodaman, a.g.e., s. 69. 616

iptidai okulların büyük olması ve buralarda Gayrimüslim tebaa çocuklarının da eğitilmesi yolunda resmî kararlar alındı. Fakat Gayrimüslim tebaanın tutumu yüzünden, bu kararları gerçekleştirme imkânı bulunamadı 66. 1908 tarihine kadar, ilköğretimin ıslahı ve yayılması konusunda, her türden tedbirler üzerinde durularak bunların uygulanmasına çalışıldı 67. Bu çalışmalar sonucu 1877 yılında sayıları 200 ü geçmeyen usul-ı cedit okulları 1892-1893 ders yılında ülke genelinde epeyce çoğaldı. 1316 (1898) Maarif salnamesi, 1892-1893 istatistiklerine dayanarak ülkede 18.938 usul-ı atika ve 3.057 usul-ı cedit okulu olmak üzere toplam 21.995 ilköğretim okulu olduğunu göstermektedir 68. 1905-1906 ders yılında, imparatorlukta mevcut olan ve usul-ı cedit üzere öğretim yapan iptidai okullarının dağılımı ise aşağıda verilen Tablo 2 deki gibi idi 69 : Tablo 2. 1905-1906 Ders Yılında Osmanlı Devleti nde Mevcut İptidai Mektepleri Vilayet sayısı Resmî iptidaîler Hususî iptidaîler 39 Erkek Kız Karışık Erkek Kız Karışık Toplam 3.388 304 3.621 2.431 36 56 II. Abdülhamid devrinde ilkokullara öğretmen yetiştirme konusunda da yoğun gayret sarf edildi. İlk defa bu dönemde birçok vilayet merkezlerinde Darülmuallimlerin açılmasına başlandı, öğretmen açığını kapatmak için kısa süreli kurslar düzenlendi 70. Sıbyan ve iptidai mektepleri ile alakalı yukarıda verilen genel bilgiler, Yozgat sancağı için de geçerli olmuştur. 1876 yılına kadar Yozgat sancağında sıbyan ve iptidai mekteplerinin sayısı ve dağılımı hakkında yeterli bilgiye ulaşılamamıştır. 1876 (1293) Ankara vilayet salnamesine göre, Yozgat kazasında 4 İslâm mektebi bulunmaktaydı 71. Salnamede yeterli açıklama bulunmamasına rağmen, bu okulların sıbyan mektepleri oldukları düşünülebilir. 8 Ocak 1885 tarihli bir belgede, Yozgat sancağındaki iptidai mekteplerde okutulacak ders programının merkezden gönderildiği bildirilmektedir 72. Bu bilgiden hareketle Yozgat ta sayısı bilinmemekle birlikte en az birkaç iptidai mektebin tesis edilerek faaliyete geçirildiği değerlendirilebilir. 1890 yılında Yozgat a gelen Vital Cuinet, eserinde Yozgat sancağındaki okullara dair istatiksel bilgiler vermiş ve Müslüman okullarının devlet tarafından yapıldığını ifade etmiştir 73. Müslüman okullara ait veriler aşağıda Tablo 3 de gösterilmiştir. Tablodaki rakamlardan sancakta toplam 80 Müslüman mektebi ve 8.350 erkek öğrenci bulunduğu anlaşılmaktadır. Cuinet, bu okullardan ne kadarının sıbyan mektebi ne kadarının iptidai okul olduğunu ise belirtmemiştir. Tablo-3. Yozgat Sancağında Bulunan Müslüman İptidai Okulları (1890) İdari birimler Erkek okulları Kız okulları Öğrenci sayıları Yozgat merkez 30 0 2550 Yozgat köyler 20 0 2250 Çorum kazası 15 0 1550 Boğazlıyan kazası 7 0 850 Akdağ kazası 3 0 500 66 Kodaman, a.g.e., s. 69. 67 Bu tedbirlerin için bkz. Kodaman, a.g.e., s. 84-85. 68 Kodaman, a.g.e., s. 86. 69 Kodaman, a.g.e., s. 89-91. 70 Kodaman, a.g.e., s. 69. 71 1293/1876 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 141. 72 BOA. MF. MKT. 85/74. 73 Cuinet, a.g.e., s. 298, 300, 303. 617

Sungurlu 5 0 650 Toplam 80 0 8350 1898 (1316) yılı Maarif salnamesine göre, 1890 yılında 5136 kuruşla Eskipazar Mahallesi nde ve 1891 yılında 5000 kuruşla Medrese Mahallesi nde yaptırılan iki mektebin bütün masrafları halk tarafından karşılanmıştı 74. 1893 yılı Ankara vilayet salnamesinde Yozgat şehir merkezinde 3 iptidai (2 si erkek, 1 i kız), 15 sıbyan mektebi, köylerde ise 48 sıbyan mektebi olup bunlarda toplam 3.220 öğrenci mevcuttu 75. Yine aynı salnameye göre, sancağa bağlı Akdağmadeni kazası merkezinde 2 iptidai mektebi, kaza genelinde 152 mektep; Boğazlıyan kazasında ise 66 Müslüman mektebi bulunuyordu 76. 1894-1895 yılı istatistiklerine göre, Yozgat sancağı genelinde bulunan iptidai (ilkokul) okulların toplam sayısı 300 ü, toplam öğrenci sayısı 2636 yı (1426 sı erkek, 1210 u kız) bulmaktaydı. Bu okulların 164 tanesi eski tarzda eğitim veren sıbyan/mahalle mektepleri, 136 tanesi yeni usulde eğitim veren mekteplerdi. Bu iptidai mekteplerin 196 tanesi ise Sultan II. Abdülhamit döneminde yaptırılmıştı 77. 1893 yılına ait bir belgede, birçok iptidai mektebin halkın katkıları ile yapıldığı görülmektedir. Yozgat halkının maddi yardımları ile yapılan mektepler; Numune-i Gayret, Münşa-i Muhzerat, Numune-i Terakki, Numune-i Edep, Cevherizade ve Başçavuşzade mektepleri idi. Adı geçen altı mektebin muallim ve hademe ihtiyaçları da yine varlıklı kişilerin yardımları ile karşılanmıştı 78. 8 Ocak 1901 tarihli bir belgede, Yozgat kazasına tabi 9 köyde tamir ve yeniden inşa yoluyla iptidai mektepler açıldığı bildirilmektedir 79. 26 Ağustos 1901 tarihli diğer bir belgede ise Yozgat kazasına tabi Sorkun, Kızılkoca ve merkez nahiyelerine bağlı halen 32 köyde iptidai mektebin yapımı sürmekle birlikte 24 köydeki okulların tamir ve yeniden inşa yoluyla tamamlandığı rapor edilmektedir 80. 1900, 1902 ve 1907 yılları salname verilerine göre sıbyan ve iptidai mekteplerinin sayısal durumu Tablo 4 te gösterilmiştir. Tabloya göre, sancaktaki ilkokulların toplamı 1900 da 286, 1902 de 297 dir. 1907 yılı rakamları eksik olduğundan değerlendirmeye almak uygun olmayacaktır. Tablo-4. Yozgat Sancağında Bulunan Müslüman İptidai Okulları (1900-1907) Yıllar 1900(1318) 1 1902 (1320) 2 1907(1325) 3 İdari birimler Sıb.mek. adedi İbti.mek. adedi Sıb.mek. adedi Yozgat(merkez) 15 3(2 si erkek, 1 i kız) 15 İbti.mek. adedi 3(2 si erkek, 1 i kız) Sıb.mek. adedi 0 15 Yozgat kazası 48 0 48 0 0 0 Boğazlıyan kazası 66 0 66 0 72 4 Akdağ (merkez) 0 2 0 1 0 0 Akdağ kazası 152 0 164 0 4 0 Toplam 281 5 293 4 İbti.mek. adedi Mehmet Ö. Alkan ın hazırladığı eğitim istatistikleri çalışmasında yer alan 1905-1908 yıllarında vilayetlerdeki resmi ve özel okullar listesine göre, Yozgat sancağında 53 erkek, 1 kız, 6 karma iptidai mektebi 74 1316 yılı Maarif salnamesi, 872-873. 75 1311/1893 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 274. 76 1311/1893 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 289, 291. 77 Mehmet Ö. Alkan, Tanzimat tan Cumhuriyet e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, Ankara 2000, s. 94. 78 Karaca, a.g.m., s. 142. 79 BOA. DH. MKT. 2445/25. 80 BOA. Y. PTK. UM. 55/53. Bu belgede kayıtlı tamamlanan ve inşası süren okulların listesi için bkz. Sakin, a.g.e., s. 143. Aynı içerikli bir diğer belge için bkz. BOA. DH. MKT. 2529/59. 618

bulunmaktaydı 81. 1900 ve 1902 salname verileri ile kıyaslandığında bu rakamlar oldukça düşük kalmaktadır. Muhtemelen bu veriler, eski usulde eğitim veren sıbyan mekteplerini içermemektedir. B2. Rüşdiye ve İdadi Mektepleri (Ortaöğretim Okulları) II. Abdülhamid devrinde ortaöğretim okulları Rüşdiye ve idadileri içine almaktaydı. Burada önce Rüşdiye mektepleri daha sonra ise idadi okulları üzerinde durulmuştur. a-) Rüşdiye Mektepleri Tanzimat döneminin ilk zamanlarında ilkokul üstü hazırlık okulları, daha sonraları ise ortaokul karakterine sahip bir öğrenim derecesi olan Rüşdiye mektepleri ile ilgili 1869 Maarif Nizamnamesi yeni düzenlemeler getirdi. Nizamnamenin 18. maddesine göre, beş yüz haneyi geçen kasaba ahalisi tamamen Müslüman ise, yalnız Müslüman; Hristiyan ise sadece Hristiyanlar için birer Rüşdiye mektebi açılacaktı. Eğer ahalisi karma ise Müslümanlar için ayrı, Hristiyanlar için ayrı Rüşdiye Mektepleri olacaktı. Rüşdiye mekteplerinin bütün masrafları, Vilayet Maarif İdaresi sandığından karşılanacaktı 82. 1876 dan önce Osmanlı Devleti genelinde 423 kadar Rüşdiye ve 20.000 e yakın Rüşdiye talebesi vardı 83. 1879 da Maarif merkez teşkilatı yeniden düzenlenirken Rüşdiye okulları ile alakalı olarak Mekatib-i Rüşdiye Dairesi kurularak, bu tarihten sonra ülke genelinde Rüşdiye yapımına hız verildi. 1909 yılına gelindiğinde İstanbul da rüşdiye öğretimi yapan 33 resmî, 39 özel (hususî) okul olmak üzere toplam 72 rüşdiye mevcuttu. Ayrıca, 1.000 kadar talebeyi bünyesinde bulunduran 6 askerî rüşdiye de hesaba katıldığında bu rakam 78 e çıkmaktaydı. Bütün bu rüşdiyelerin % 80 e yakını 1877-1909 tarihleri arasında ya yeniden inşa edilmiş ya da tamir edilerek öğretime açılmıştı 84. Bu devirde vilayetlerdeki rüşdiye mekteplerinin durumuna gelince, 1881 yılında 331 rüşdiye okuluna karşılık 14.163 rüşdiye talebesi varken 1888 de rüşdiye okulu sayısı 440 a, öğrenci sayısı ise 22.386 e ulaşmıştı. 1889 da rüşdiyelerin idadilerle birleştirilmesi kararı üzerine, sonraki yıllarda rüşdiyelerin sayısı daha az artış gösterdi 85. II. Abdülhamid devrinin sonlarına doğru ise ülke genelinde 619 rüşdiye okulu mevcut olup bu okullara devam eden öğrenci sayısı 40.000 civarındaydı 86. 1869 Nizamnamesi nde öngörülen dört yıllık rüşdiye tahsili, 1892 de üç yıla indirildi. Rüşdiye ders programları ise sık sık değiştirilirken ders kitaplarının hazırlanması, bastırılması ve taşra rüşdiyelerine gönderilmesi konusunda, Maarif Nezareti yoğun bir çaba gösterdi. Nezaret, vilâyet maarif müdürlüklerine talimat vererek ders kitaplarının, zengin çocuklarına parayla, fakir çocuklarına ise bedava dağıtılmasını sağladı 87. Rüşdiye mektepleri 1855 yılından itibaren vilayetlerde açılmaya başlandığında, Yozgat İdare Meclisi de şehir merkezinde bir rüşdiye açılması talebinde bulunmuştu. Umum Maarif Meclisi bu talebi olumlu değerlendirdiğinden Mart 1856 da Yozgat Rüşdiye Mektebi 20 erkek öğrenci ile eğitime başladı. Ancak bu okul yetersiz olduğundan Ocak 1858 de 150 erkek öğrenci alacak başka bir binaya taşındı 88. Bu tarihten sonra, dönemin Osmanlı Arşiv belgelerinden, okulun kesintisiz olarak devam ettiği anlaşılmaktadır 89. Yine Osmanlı Arşivi nde 1872 den itibaren Yozgat taki Rüşdiye mektebine merkezden kitap, risale, atlas ve sair eğitim malzemelerinin gönderildiğine dair çok sayıda belge bulunmaktadır 90. 81 Alkan, a.g.e., s. 128. 82 Mahmud Cevad, a.g.e., s. 473. 83 Bu okulların vilayetlere göre dağılımı için bkz. Kodaman, a.g.e., s. 94-95. 84 Kodaman, a.g.e., s. 101. 85 Kodaman, a.g.e., s. 102. 86 Kodaman, a.g.e., s. 105. 87 Kodaman, a.g.e., s. 108-114. 88 Sakin, a.g.e., s. 144. 89 BOA. A. MKT. MVL. 79/25; BOA. HR. MKT. 152/95; BOA. A. MKT. UM. 306/91; BOA. A. MKT. UM. 404/8; BOA. A. MKT. UM. 417/34; BOA. A. MKT. UM. 420/77; BOA. MF. MKT. 1/24; BOA. MF. MKT. 5/36. 90 BOA. MF. MKT. 5/36; BOA. MF. MKT. 25/26; BOA. MF. MKT. 27/176; BOA. MF. MKT. 49/21. 619

1873 (1290) yılı Ankara vilayet salnamesi Yozgat sancağında iki kaza merkezindeki rüşdiye mekteplerinin öğretmen ve öğrenci sayılarını vermektedir. Bu bilgiler aşağıda Tablo 5 te gösterilmiştir. Tablodaki verilerden rüşdiye okullarında tahsil süresinin dört yıllık olduğu, her iki kaza merkezi rüşdiyesinde ikişer öğretmen bulunduğu, toplam öğrenci sayılarının ise 187 ye ulaştığı anlaşılmaktadır. Tablo-5. 1873 Yılında Yozgat Sancağı Rüşdiye Okulları Kaza Merkezleri Öğretmen sayısı 1.Sınıf Öğrenci Sayısı 2.Sınıf Öğrenci Sayısı 3.Sınıf Öğrenci Sayısı 4.Sınıf Öğrenci Sayısı Yozgat 2 25 29 28 24 106 Çorum 2 11 40 14 16 81 Toplam 4 36 69 42 40 187 Toplam Öğrenci sayısı 1882 yılı Ankara vilayet salnamesine göre, Yozgat sancağında Yozgat, Akdağmadeni ve Çorum kaza merkezlerinde 3 rüşdiye mektebi bulunmaktaydı. Yozgat şehrindeki rüşdiyede 4 öğretmen ve 1 kapıcı görev yapmaktaydı 91. 1891 de sancaktaki rüşdiye sayısı değişmedi. Bu tarihte, Yozgat şehrindeki Rüşdiyede 4 öğretmen,1 kapıcı; Akdağmadeni rüşdiyesinde 2 öğretmen,1 kapıcı; Çorum rüşdiyesinde ise 4 öğretmen ve 1 kapıcı görevli bulunuyordu 92. 1893 yılında Çorum kazasının Ankara vilayetine tabi ayrı bir sancak haline getirilmesi ve 1889 da rüşdiyelerin idadilerle birleştirilmesi kararı çerçevesinde 1895 te Yozgat şehrinde rüşdiye sınıfları olan bir idadi mektebi açılması, Yozgat sancağında rüşdiye mekteplerinin sayısının azalmasına yol açtı. Bu yüzden, 1898 (1316), 1899 (1317) ve 1900 (1318) yılları Maarif salnamelerinde Yozgat sancağında sadece Maden kazası rüşdiyesine ait bilgilere yer verilmiştir. Bu bilgilere göre, Maden rüşdiye mektebinde 1 öğretmen, 1 hademe ve 42 öğrenci bulunmaktaydı 93. 1900 yılı Ankara vilayet salnamesine göre, Yozgat sancağında birisi Yozgat şehrinde diğeri Akdağmadeni kaza merkezinde olmak üzere 2 rüşdiye mektebi bulunuyordu 94. 1901 (1319) ve 1903 (1321) Maarif salnamelerine göre ise sancak dâhilinde sadece Maden kazasında 1 öğretmen, 1 hademe ve 65 (1903 te 39) öğrencisi bulunan bir rüşdiye mektebi bulunmaktaydı 95. 1902 (1320) yılı Ankara vilayet salnamesinde Yozgat ve Akdağmadeni nde birer rüşdiye; 1907 (1325) yılı Ankara vilayet salnamesinde ise Boğazlıyan ve Akdağmadeni nde birer rüşdiye kaydı yer almaktaydı 96. Salname kayıtlarına yansımamakla birlikte, Osmanlı arşiv belgelerinden 1901 yılında Yozgat sancağında kızlar için de bir rüşdiye mektebi açıldığı anlaşılmaktadır. Örneğin, 12 Mart 1901 (21 Zilkade 1318) tarihli belgede, temeli atılmış olan Yozgat kız rüşdiyesi inşaatının ne zaman tamamlanacağı ve masrafların ne şekilde karşılandığının bildirilmesi istenmekteydi 97. 14 Temmuz 1904 (01 Cemaziyülevvel 1322) tarihli diğer bir belge de ise, Yozgat kız rüşdiyesinde tesis edilen tezgâh ve makinede yapılan dokumaların piyangoya konularak masraf ve gelirlerin gönderilen cetvellerin ilgili sütunlarına işlenmesi emredilmekteydi 98. b-) Yozgat İdadi Mektebi İdadi mekteplerine ilk olarak 1869 Nizamnamesi nde yer verilerek, rüşdiyelerden mezun olan Müslim ve Gayrimüslim çocukların bir arada öğretim yapacakları öğretim süresi üç yıl olan okullar olarak tanımlandı (33. Madde). İdadilerin de her türlü masrafları Vilayet Maarif İdaresi sandığından karşılanacaktı 91 1299/1882 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 185. 92 1308-9/1891 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 162, 166, 168. 93 1316/1898 senesi Maarif salnamesi, s. 854; 1317/1899 senesi Maarif salnamesi, s. 952; 1318/1900 senesi Maarif salnamesi, s. 1060. 94 1318/1900 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 223, 229-230. 95 1319/1901 senesi Maarif salnamesi, s. 382; 1321/1903 senesi Maarif salnamesi, s. 347. 96 1320/1902 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 219, 225-226; 1325/1907 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 238, 246. 97 BOA. MF. MKT. 547/5. 98 BOA. MF. MKT. 791/17. 620

(35. Madde) 99. 1873 den itibaren İstanbul da birkaç tane, taşrada ise ilk defa Mora Yenişehir de bir idadi açıldı 100. Maarif vergisine zam yapılarak kaynak sağlanmasıyla 1885 yılından itibaren idadî mekteplerinin vilayetlerde yaygınlaştırılmasına başlandı. İlk hamlede 1885 yılında Bursa, Edime, Yanya, Çanakkale de birer idadi açıldı. Aynı yıl İzmir, Selânik, Trabzon, Rodos, Konya, Elâzığ (Mamuretülaziz), Ankara, Üsküp, Priştine, Serfice, Gümülcine, Manisa, Adana, Halep, Kudüs, Maraş, Kırşehir, Çankırı, Teke, Bitlis, Muş, Kastamonu, İzmit ve Sivas şehirlerinde idadi okulu açılmasına karar verilerek yapımlarına başlandı. Ayrıca, Erzurum, Hakkâri, Diyarbekir, Zor, Burdur, Karesi, Kaza-ı Erbaa, Karahisarısahip, Kırklareli, İstanköy, Midilli, Tekirdağ, Yenipazar, Taşlıca ve Görice de de birer idadi yapılması için mahallî makamlarla temasa geçilerek bu idadîler kısa zamanda tamamlandı 101. 1887 de Maarif Komisyonu taşrada daha evvel gündüzlü olarak açılmış ve sadece bulundukları şehirlerin çocuklarına faydası dokunan idadilerin yatılıya çevrilmesini kararlaştırdı. Bu karar üzerine ilk olarak İzmir ve Manastır idadileri yatılıya çevrildi ve bundan sonra bu uygulama diğer vilayetlerde de devam ettirildi 102. 1887-1896 yılları arasında İmparatorluk genelinde açılan yedi yıllık 19 yatılı idadide toplam 3.374; beş yıllık 35 gündüzlü idadide ise toplam 4.270 öğrenci mevcuttu. Yine aynı yıllarda İstanbul da 3 resmi idadî olup bunlara devam eden öğrenci sayısı 1.087 yi bulmaktaydı 103. 1905-1906 yılı istatistiklerine göre ise, bütün İmparatorlukta 93 resmi; 11 hususi; 5 de askeri olmak üzere toplam 109 adet idadi bulunuyordu 104. 1885 yılından itibaren idadi mekteplerinin ülke genelinde bütün vilayetlerde açılması hedefi doğrultusunda, Yozgat sancak merkezinde 1893(1311) yılında bir idadi mektebi binası yapımına başlandı. Bu okulun 184.396 kuruş olan masrafı maarif yardımı ödeneğinden devlet tarafından karşılandı 105. Bina yapımı uzun sürdüğünden, okulda eğitim ve öğretime ancak Eylül 1895 te başlanabildi 106. Yozgat idadi mektebinde 1898-1903 yılları arasında okutulan dersler ile okulun öğrenci ve personel mevcutları Maarif salnamelerinden izlenebilmektedir. Bu salnamelere göre, idadi mektebinde Fransızca, hendese, inşa ve kitabet, ulûm-ı diniyye, Farsça, Türkçe, Arapça, coğrafya, hesap, tarih, hüsnü hat, resim, usul-ı defteri ve malumat-ı fenniye dersleri okutulmaktaydı. Aşağıda Tablo 6 da adı geçen mektebin öğrenci ve personel mevcutları gösterilmiştir 107. Tablodaki verilerden Gayrimüslimlerin idadi mektebine hiç rağbet etmedikleri görülmektedir. Tablo 6. Yozgat İdadi Mektebi Öğrenci ve Personel Mevcutları (1895-1900) Eğitim Öğretim Yılı Öğretmen sayısı Müslim öğrenci sayısı Gayrimüslim öğrenci sayısı Toplam öğrenci sayısı 1898-1899 7 92 0 92 0 1899-1900 8 97 1 98 3 1900-1901 8 100 2 102 3 1901-1902 8 90 0 90 0 1902-1903 9 95 0 95 2 Hademe sayısı 99 Mahmud Cevad, a.g.e.,s. 478. 100 Kodaman, a.g.e., s. 117. 101 Kodaman, a.g.e., s. 119. 102 Kodaman, a.g.e., s. 121. 103 Kodaman, a.g.e., s. 126. 104 Kodaman, a.g.e., s. 129. 105 1319/1901 senesi Maarif salnamesi, s. 385; 1321/1903 senesi Maarif salnamesi, s. 350. 106 BOA. MF. MKT. 284/31; Sakin, a.g.e., s. 146. 107 1316/1898 senesi Maarif salnamesi, s. 850-851; 1317/1899 senesi Maarif salnamesi, s. 949; 1318/1900 senesi Maarif salnamesi, s. 1057; 1319/1901 senesi Maarif salnamesi, s. 378; 1321/1903 senesi Maarif salnamesi, s. 344. 621

1902 ve 1907 yılları Ankara vilayet salnamelerinde de Yozgat idadi mektebi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Bu bilgilere göre, idadide 1902 de 1 müdür, 5 öğretmen ve 1 mubassır; 1907 de ise 1 müdür, 7 öğretmen ve 1 kâtip görev yapmaktaydı 108. c-) Yozgat Darülmuallimin Mektebi Yozgat eğitim tarihi üzerine bir makale kaleme alan Niyazi Karaca, şehirde kısa süre faaliyet göstermiş olan bir Darülmuallimin (öğretmen okulu) mektebinden bahsetmektedir. Makalesinde incelediği 1893 yılına ait bir raporda Yozgat merkezinde bir Darülmuallimin tesis edilmiş olduğu ve bu okuldan 129 hocaya icazet verilerek kasaba ve köylerde ilköğretimde görevlendirildiği bilgisini aktarmaktadır 109. Kendisinin de vurguladığı gibi, bu okula dair eğitim istatistiklerinde hiçbir bilgi yer almamaktadır. Söz konusu okulu, kısa süreli bir kurs gibi düşünmek de mümkündür. 3.2.2. Yozgat Sancağı Gayrimüslim Eğitim Kurumları Osmanlı Devleti nde Tanzimat a kadar Gayrimüslimler çocuklarını yalnız kendi cemaat teşkilatlarının yönettiği okullara gönderme hakkına sahiptiler. Gayrimüslimler cemaat okullarında kendi milli dillerinde eğitim yapmakta ve ders programlarını diledikleri gibi düzenleyebilmekteydiler. Devlet bu okulları, önceleri hiç denetlememiş ya da denetlemeye gerek görmemiştir. Tanzimat döneminde de Gayrimüslim okulları büyük ölçüde denetim serbestisine sahip olmuşlardır 110. Tanzimat tan sonra, Osmanlı hükümetinin müsamahasıyla, Gayrimüslimler, kendi okullarını artırmaya çalışmışlar, yabancı ülkelere talebe göndermişler, çocuklarını Devlet okulları yerine, Osmanlı ülkesinde açılmaya başlayan yabancı ve misyoner mekteplerine göndermeyi tercih etmişlerdir. Eğitimle alakalı merkezi kurumlarda ise temsilci bulundurmuşlardır 111. 1869 Maarif Nizamnamesi, Gayrimüslim çocukların eğitimini dikkate alacak şekilde hazırlanmıştır. Nizamnamede, daha önce belirtildiği üzere, sıbyan ve rüşdiye mekteplerinde Müslümanlar ve Gayrimüslimlerin ayrı okullarda okutulması, idadilerde ise karma eğitim yapılması öngörülmüştür. 1897 yılına gelindiğinde, Gayrimüslimlerin okul ve öğrenci sayıları bakımından oldukça iyi bir konuma geldikleri görülmektedir. Bu yıla ait okul istatistikleri aşağıda Tablo 6 da verilmiştir 112. Tablodaki rakamlar değerlendirildiğinde, Müslümanlara ait 11 yüksekokul bulunmasına rağmen, idadi sayısı Gayrimüslimlere oranla büyük gerileme göstermektedir. Müslüman nüfusun fazlalığı düşünüldüğünde, Müslümanların doğal olarak ilkokul düzeyinde daha fazla okula sahip olmaları normal görülmelidir. Ayrıca, nüfus oranlarının düşüklüğüne rağmen, Gayrimüslimlerin orta ve lise kısımlarında daha fazla okula sahip oldukları anlaşılmaktadır. Tablo-7. Osmanlı Devleti ndeki Okulların Sayısı (1897) Mektep Türü Müslim Gayrimüslim Yabancı Toplam Aliye (Yüksek) 11 0 0 11 İdadiye (Lise) 56 70 63 189 Rüşdiye (Orta) 426 687 74 1187 İptidaiye (İlk) 28.615 5.982 246 34.843 Toplam 29.108 6.739 383 36.230 108 1320/1902 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 217; 1325/1907 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 228. 109 Karaca, a.g.m., s. 143-144. 110 Bilal Eryılmaz, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Te banın Yönetimi, İstanbul 1990, s. 166-167; M. Hidayet Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, İstanbul 1997, s. 102-104. 111 Eryılmaz, a.g.e., s. 169. 112 Karaca, a.g.m., s. 144. 622

Gayrimüslim okullarının ülke genelindeki yükseliş eğilimi acaba Yozgat sancağında nasıl bir seyir izledi. Aşağıdaki paragraflarda bu husus ele alınacaktır. Nüfus kısmında bahsedildiği üzere, nüfus oranına göre Yozgat sancağında Müslümanlardan sonra en kalabalık grup Ermeniler olup onları Rumlar izlemekteydi. Bu nedenle burada önce Ermeni okulları, ardından Rum okulları üzerinde durulacaktır. a-) Ermenilere Ait Okullar Yozgat sancağında Ermeni okullarına dair ilk sayısal veri 1876 yılı Ankara vilayet salnamesinde bulunmaktadır. Bu salnamede 1 adet Ermeni mektebi kaydı yer almakta olup ancak bu mektebin derecesi belirtilmemiştir 113. Vital Cuinet, Turquie D Asie isimli eserinde 1890 yılında Yozgat sancağında yaşayan Gregoryen ve Protestan Ermenilerin sahip oldukları okulları ve öğrenci sayılarını vermektedir. Fakat eserde, bu okulların dereceleri hakkında bilgi verilmezken, bunların Devlet değil Ermeniler tarafından inşa edildiği ifade edilmiştir 114. Cuinet in verileri, aşağıda Tablo 8 de gösterilmiştir. Tablodaki rakamlardan toplam 38 (36 sı erkek, 2 si kız) Ermeni okulunda 3.480 öğrencinin tahsil gördüğü anlaşılmaktadır. Bu sayısal bilgi abartılı olsa da Ermenilerin eğitime verdikleri önemi ortaya koymaktadır. 1876 da Yozgat a gelen Frederick Burnaby de seyahatnamesinde Ermenilerin eğitimli olduklarına değinerek burada bir Ermeni okulunun Türkiye şartlarının üzerinde eğitim verdiğini ifade etmiştir 115. Tablo 8. 1890 da Yozgat Sancağı Ermeni Okulları Öğrenci Mevcutları İdari birimler Mezhep Erkek Kız Öğrenci sayısı Yozgat merkez Protestan 3 1 300 Gregoryen 11 0 1.000 Yozgat köyler Gregoryen 9 1 1.100 Çorum kazası 1 0 30 Boğazlıyan kazası Protestan 1 0 30 Gregoryen 5 0 520 Akdağ kazası 4 0 350 Sungurlu kazası Protestan 1 0 50 Gregoryen 1 0 100 Toplam 36 2 3.480 1893 (1311) yılı Ankara vilayet salnamesi, millet-i Gayrimüslimeye mahsus Yozgat sancağı merkezinde 10 mektep, Sungurlu kaza merkezinde 3 mektep, Akdağ kazasında 3 mektep ve Boğazlıyan kazasında 2 mektep olduğunu kaydetmektedir 116. Bu rakamları, Cuinet in 1890 yılı rakamları ile kıyasladığımızda, Cuinet in verilerinin oldukça abartılı olduğu anlaşılmaktadır. 1898-1900 dönemi Maarif salnamelerinde Yozgat kaza merkezinde idadi derecesinde bir Ermeni mektebine dair bilgiler verilmiştir 117. Okulun açılış tarihi ise belirtilmemiştir. Muhtemelen Yozgat şehrinde Eylül 1895 te eğitim ve öğretime geçen devlet idadisinden sonra kurulmuş olmalıdır. Maarif salnamelerdeki mevcut bilgiler aşağıda Tablo 9 da özetlenmiştir. 113 1293/1876 yılı Ankara vilayet salnamesi, s. 141. 114 Cuinet, a.g.e., s. 298-301, 303. 115 Frederick Burnaby, At Sırtında Anadolu, Çeviren: Meral Gaspıralı, İstanbul 2007, s.95-96. 116 1311/1893 senesi Ankara vilayet salnamesi, s. 284, 287, 289, 291. 117 1316/1898 senesi Maarif salnamesi, s. 866-67; 1317/1899 senesi Maarif salnamesi, s. 964-65; 1318/1900 senesi Maarif salnamesi, s.1072-73. 623