PLATFORM NOTU'16 / P-5 Yayınlanma Tarihi: 03.06.2016 Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme Dr. Ergül HALİSÇELİK Hazine Baş kontrolörü YÖNETİCİ ÖZETİ Yoksulluğun azaltılması, sağlık, eğitim, cinsiyet eşitliği, çevre ve insan refahını etkileyen diğer birçok konuda 60 göstergeyi kapsayan Binyıl Kalkınma Hedefleri gerek küresel düzeyde gerekse ülkeler bazında en geniş tanımlı kalkınma ve yoksullukla mücadele göstergeleridir. Bu çalışmada, parasal olmayan göstergelerin yanı sıra parasal göstergeden de faydalanarak yoksulluk ve kalkınma olgusu çok boyutlu bir perspektifle Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme çerçevesinde analiz edilmiştir. Çalışmada İnsani Gelişmişlik Endeksi (HDI) de de yer alan 187 ülkenin 1990-2015 dönemini kapsayan çok boyutlu Binyıl Kalkınma Hedefleri endeksi oluşturulmuş ve ülkelerin kalkınma düzeyleri ve hedefleri gerçekleştirme konusundaki performansları ölçülmüştür. Elde edilen sonuçlar HDI sonuçlarıyla da karşılaştırılmıştır. Temel olarak Büyüdük ama kalkındık mı? Ülkeler gelir ve gelir dışında yakınsıyor mu? Büyüme kapsayıcı mı? Yoksullara da yansıyor mu? Uluslararası ve yerel fonlar kalkınmada etkin kullanılıyor mu? Performansa dayalı fon dağıtım mekanizması nasıl olmalı? TÜRKİYE nin performansı başta G20 üyesi olmak üzere yükselen ekonomilerle kıyaslandığında ne durumdayız?...sorularına cevaplar aranan araştırmada hem uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların hem de, başta Türkiye olmak üzere ilgili ülke karar vericilerinin nerede, hangi alanda, kimlere nasıl ve ne düzeyde fon sağlanması konusunda faydalı ve uygulanabilir önerilere yer verilmiştir. GİRİŞ Hükümetlerin dönemsel olarak farklı öncelikleri olmasına rağmen, vatandaşlarının refah düzeyini ve yaşam kalitelerini yükseltmeyi hedeflemeleri çoğu zaman önceliklerin başında yer almaktadır. Daha yüksek refah seviyesi veya kalkınmışlık düzeyi daha yüksek gelirle birlikte daha iyi eğitim, sağlık, adalet, çevre vb. anlamına geldiğinden hükümetler böyle bir sosyo-
ekonomik ortamı daha kapsayıcı ve sürdürülebilir hale getirmeye çalışmaktadır. Ekonomik büyüme kapsayıcı olmadığı sürece yoksulluğu azaltma, gelir dağılımını daha adil bir duruma getirme ve istihdam yaratma konusunda başarılı olamamaktadır. Yoksulluğun azaltılması, sağlık, eğitim, cinsiyet eşitliği, çevre ve insan refahını etkileyen diğer birçok konuda 60 göstergeyi kapsayan ve Binyıl Kalkınma Hedefleri olarak adlandırılan hedefler gerek küresel düzeyde gerekse ülkeler bazında en geniş tanımlı kalkınma ve yoksullukla mücadele göstergeleridir. 1990-2015 dönemi ve 187 ülkeyi kapsayan bu çalışmada, ülkelerin yoksulluk ve kalkınma performansı parasal göstergelerin yanı sıra parasal olmayan göstergelerden de faydalanılarak çok boyutlu bir perspektifle Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın (UNDP) belirlediği Binyıl Kalkınma Hedefleri () ve yoksul odaklı büyüme kavramı çerçevesinde analiz edilmiştir. Temel olarak; Büyüdük ama kalkındık mı? Gelişmekte olan ülkeler kişi başına milli gelir ve gelir dışı kriterlere göre zengin ülkelere yakınsıyor mu? Büyüme kapsayıcı mı? Yoksullara da yansıyor mu? Uluslararası ve yerel fonlar kalkınmada etkin kullanılıyor mu? Türkiye nin performansı başta G20 üyeleri olmak üzere yükselen ekonomilerle kıyaslandığında ne durumdayız? sorularına cevaplar aranan araştırmada hem uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların hem de ilgili ülke karar vericilerinin nerede, hangi alanda, kimlere nasıl ve ne düzeyde fon sağlamasının yararlı olacağı konusunda faydalı ve uygulanabilir önerilere yer verilmiştir. ÜLKE VE ÜLKE GRUPLARINA GÖRE DURUM Tablo 1 de görüldüğü üzere, 2015 yılı tahmini Genel Endeks sonuçlarına göre İsveç 0.9764 değeri ve YÜKSEK kalkınmışlık düzeyi ile ilk sırada yer almıştır. İsveç i sırasıyla Almanya, Hollanda, Norveç ve İsviçre takip etmiştir. G20 üyesi yükselen ekonomiler arasında en yüksek değere sahip ülke 32nci sırada yer alan G.Kore ile 47nci sırada yer alan Meksika olmuştur. Türkiye 0.8419 endeks değeri ve karşılığı ORTA kalkınma düzeyi ile kendisine 187 ülke arasında 97nci sırada yer bulabilmiştir. Halisçelik, E. (2015). Binyıl Kalkınma Hedefleri ve Yoksul Odaklı Büyüme. Ankara: Gazi Kitapevi.
Tablo 1: Ağırlıklı Ortalamayla Hesaplanan Her Bir Endeks Sonuçları, Ülkelerin Sıralamaları ve Kalkınma Düzeyleri Ülkeler/ Endeks Değeri ve Sıralama 2015 Genel Endeks 2015 Genel Sıra GENEL KALKINMA DÜZEYİ 1 YOKSUL 2 EĞİTİM 3 CİNSİY EEŞİTL İĞİ 4 ÇOCUK SAĞLIĞ I 5 ANNE SAĞLIĞ I 6 HIV/AI D 7 ÇEVRE 8 KÜRESEL İŞBİRLİĞİ İsveç Almanya Hollanda Norveç İsviçre 0.976 1 0.966 2 0.966 3 0.961 4 0.960 5 YÜKSEK 9 16 5 9 9 1 15 13 YÜKSEK 14 21 14 15 17 33 5 7 YÜKSEK 17 24 6 21 5 15 22 11 YÜKSEK 3 6 7 19 26 6 39 37 YÜKSEK 12 74 29 55 1 23 7 2 Güney Kore 0.917 32 YÜKSEK 24 32 101 1 6 26 76 43 Meksika 0.891 47 YÜKSEK 86 40 28 61 96 74 44 76 Arjantin 0.887 49 YÜKSEK 72 47 21 85 75 89 92 56 Rusya Fed. 0.886 51 YÜKSEK 49 26 74 36 52 118 108 26 S. Arabistan 0.880 56 YÜKSEK 41 57 150 27 63 69 62 39 Çin 0.874 62 YÜKSEK 107 59 51 41 50 53 132 74 Brezilya 0.870 70 YÜKSEK 104 108 98 46 82 87 25 63 Türkiye 0.842 97 ORTA 100 37 141 51 94 60 109 110 Endonezya 0.801 122 ORTA 128 80 114 132 128 151 96 114 Güney Afrika 0.765 135 DÜŞÜK 140 133 18 135 112 184 159 62 Hindistan 0.738 142 DÜŞÜK 167 121 163 149 136 110 137 120 Liberya 0.605 183 DÜŞÜK 185 185 161 160 183 133 172 170 Kongo Dem. 0.599 184 DÜŞÜK 184 180 181 184 159 154 141 180 Sierra Leone 0.584 185 DÜŞÜK 159 179 175 186 176 181 164 163 Orta Afrika C. 0.562 186 DÜŞÜK 171 184 174 187 182 175 160 184 Çad 0.544 187 DÜŞÜK 153 186 186 183 187 160 180 167
Ülkelerin hedefi gerçekleştirmedeki başarı düzeyleri ise temel yıl (1990) ve hedef yıl (2015) değerleri karşılaştırılarak belirlenmiştir. Hedefi gerçekleştiren veya hedeflenenden daha iyi performans gösteren ülkeler BAŞARILI olarak nitelendirilmiştir. Tablo 2 de görüldüğü üzere, İsveç, 2015 yılı tahmini başarı düzeyi (performans) sonuçlarına göre ortalama olarak hedeflerin % 89.27 sini gerçekleştirerek BAŞARILI başarı düzeyi ile ilk sırada yer almıştır. Başarı sıralamasında İsveç i sırasıyla Singapur, Norveç, Polonya ve İrlanda takip etmiştir. G20 ülkeleri arasında yer alan 11 yükselen ülke arasında en iyi performans gösteren ülke 16ncı sırada yer alan Çin ile 29uncu sırada yer alan Güney Kore olmuştur. Türkiye ise 79.50 başarı değeri ile 88inci sırada yer alarak BAŞARILI olmuştur. Tablo 2: Amaçları Çerçevesinde Ülkelerin Başarı Düzeyleri ve Sıralamaları Ülkeler/ Başarı Genel Başarı Sıra GENEL BAŞARI DÜZEYİ 1 YOKSU LLUK 2 EĞİTİM 3 CİNSİYE T EŞİTLİĞİ 4 ÇOCUK SAĞLIĞI 5 ANNE SAĞLIĞI 6 HIV/AID S 7 ÇEVRE 8 KÜRESE L İŞBİRLİĞ İ İsveç 89.269 1 BAŞARILI 103 16 2 69 41 27 13 5 Singapur 88.501 2 BAŞARILI 36 4 48 79 32 6 26 46 Norveç 88.226 3 BAŞARILI 113 6 7 35 45 43 30 18 Polonya 87.595 4 BAŞARILI 69 5 44 8 10 4 28 148 İrlanda 86.987 5 BAŞARILI 91 3 54 83 22 75 2 17 Çin 85.999 16 BAŞARILI 34 59 59 2 44 17 114 61 Güney Kore 84.512 29 BAŞARILI 38 32 105 93 89 10 67 48 Brezilya 83.531 45 BAŞARILI 28 108 94 5 57 56 94 78 Meksika 82.017 56 BAŞARILI 154 40 32 19 103 49 43 154 S.Arabistan 81.465 58 BAŞARILI 77 57 153 14 35 110 79 73 Arjantin Rusya Fed. Türkiye Endonezya Hindistan Güney Afrika 79.898 80 79.674 83 79.500 88 77.983 107 75.462 133 73.171 145 BAŞARILI 173 47 24 107 121 113 61 40 BAŞARILI 168 26 68 10 51 128 34 178 BAŞARILI 160 37 146 13 40 25 107 161 BAŞARILI 44 81 117 82 95 176 118 86 BAŞARILI 65 121 167 128 53 86 121 153 BAŞARISIZ 153 133 10 157 129 182 120 134 Sierra Leone 64.681 183 BAŞARISIZ 61 181 176 170 168 185 135 136
Nijerya 64.402 184 BAŞARISIZ 161 174 172 185 185 100 176 131 Fildişi Sahilleri 64.222 185 BAŞARISIZ 183 183 182 166 172 73 166 66 Orta Afrika C. 63.653 186 BAŞARISIZ 49 184 170 187 184 74 165 179 Çad 59.698 187 BAŞARISIZ 17 186 187 180 187 172 163 185 Aşağıdaki şekilde ise 187 ülkenin endeks ve başarı düzeyi matrisinin özetine yer verilmiştir. Matrisin yatay ekseni ülkelerin başarı değerleri ve buna bağlı başarı düzeylerini gösterirken, dikey eksen ise ülkelerin endeksi ve buna bağlı kalkınma düzeylerini göstermektedir. Matriste 5x5=25 hücre yer almaktadır. Şekil 1: Endeks ve Başarı Düzeyi Matrisi Şekil 1 de görüldüğü gibi endeks ve başarı düzeyi sonuçları bazı ülkeler için paralel sonuçlar verirken bazı ülkeler için ise önemli sapmalar söz konusudur. Sadece 7 ülke (Almanya, Avustralya, Fransa, İsveç, İsviçre, Lüksemburg ve Norveç) YÜKSEK kalkınma düzeyine sahip iken aynı zamanda nin gerçekleştirilmesinde BAŞARILI performans göstermiştir. Kalkınma düzeyinin ORTA, başarı düzeyinin ise BAŞARILI olduğu matris hücresi aralarında Türkiye ve Endonezya yla birlikte 40 ülkeyi barındırarak en fazla ülkenin yer aldığı matris hücresi olmuştur.
Aşağıdaki Şekil 2 de ise 187 ülkenin ve GE Endeksleri matrisi yer almaktadır. Matrisin yatay ekseni ülkelerin 2013 yılı SGP ile Kişi Başına GSMH leri ve buna bağlı olarak hesaplanan Gelir Endeksi (GE) değerlerini gösterirken, dikey eksen ise ülkelerin endeksi ve buna bağlı kalkınma düzeylerini göstermektedir. Matriste 5x5=25 hücre yer almaktadır. Grafikte görüldüğü gibi ve GE sonuçları bazı ülkeler için paralel sonuçlar verirken bazı ülkeler için ise önemli sapmalar söz konusudur. Sadece 12 ülke (Almanya, Avustralya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İsveç, İsviçre, İzlanda, Kanada, Lüksemburg ve Norveç) YÜKSEK kalkınma düzeyine sahip iken aynı zamanda GE değerleri açısından da YÜKSEK gelirli ülkeler arasındadır. Diğer bir deyişle bu ülkeler hem parasal gösterge (gelir düzeyi) hem de parasal olmayan göstergeler açısından YÜKSEK düzeyde kalkınmış ülkelerdir. Kalkınma düzeyinin ve gelir düzeyinin her ikisinin birlikte ORTA olduğu matris hücresi aralarında Türkiye ve Endonezya yla birlikte 44 ülkeyi barındırarak en fazla ülkenin yer aldığı matris hücresi olmuştur. Şekil 2: -Gelir Endeksi Matrisi ve Ülkelerin Kalkınma Düzeyleri E, ülkelerin gelişme sürecinde ekonomik büyüme performansları ve kişi başına gelir düzeylerini kapsamamaktadır. Bu eksikliği gidermek için parasal olmayan ve parasal gösterge olan kişi başına milli gelirin ortalamalarıyla (standart sapmalara göre tersine ağırlıklandırma yöntemiyle) çok daha boyutlu ve kapsayıcı Genişletilmiş (G) Endeksi oluşturulmuştur. Tablo 3 te görüldüğü üzere, endeks sonuçları ile GE sonuçları mukayese edildiğinde gerek ülkelerin endeks değerleri gerekse sıralaması ve bunlara bağlı
kalkınma düzeylerinde farklılıklar bulunmuştur. Yoksul ülkelerin çok büyük bölümü, parasal gösterge olan kişi başına gelir baz alındığında gelişmiş ülkelere yakınsama konusunda başarısız olurken, birçok ülkede gelir dağılımı giderek daha adaletsiz hale gelmiş, gerek ülkeler arasındaki gerekse ülkelerin farklı bölgelerindeki zengin fakir uçurumu giderek artmıştır. Buna karşın parasal olmayan baz alındığında ise bu ülkeler arasındaki fark, parasal göstergeye nispeten azalmaktadır. Diğer bir deyişle yoksul ülkeler parasal olmayan göstergelerde gelişmiş ülkelere yakınsamada nispeten daha başarılı olmuşlardır. Tablo 3: Genel Endeks Sonuçlarının GE Sonuçlarıyla Karşılaştırılması ENDEKS SONUÇLARI (2013) GENİŞLETİLMİŞ ENDEKS (GE) SONUÇLARI (2013) GE VE ENDEKS KARŞILAŞTIRMASI ÜLKELER Endeks SIRA KALKINMA DÜZEYİ (2013) GE GE SIRA GE KALKINMA DÜZEYİ GE- E GE SIRA- E SIRA Almanya 0.960 2 YÜKSEK 0.944 6 YÜKSEK -0.016-4 ABD 0.927 25 YÜKSEK 0.934 10 YÜKSEK 0.007 15 Barbados 0.913 33 YÜKSEK 0.852 56 YÜKSEK -0.061-23 Birleşik A.E. 0.869 61 YÜKSEK 0.902 31 YÜKSEK 0.033 30 Brunei Dar. 0.916 30 YÜKSEK 0.943 7 YÜKSEK 0.027 23 Çad 0.514 187 DÜŞÜK 0.481 185 DÜŞÜK -0.033 2 Çin 0.866 66 YÜKSEK 0.813 75 ORTA -0.054-9 Ekvator 0.870 59 YÜKSEK 0.808 80 ORTA -0.062-21 Ekvator Ginesi 0.690 152 DÜŞÜK 0.735 120 ORTA 0.044 32 Grenada 0.879 51 YÜKSEK 0.815 72 ORTA -0.064-21 Hollanda 0.956 3 YÜKSEK 0.941 8 YÜKSEK -0.015-5 İsveç 0.971 1 YÜKSEK 0.952 5 YÜKSEK -0.020-4 İsviçre 0.955 5 YÜKSEK 0.953 4 YÜKSEK -0.002 1 Katar 0.870 60 YÜKSEK 0.916 23 YÜKSEK 0.047 37 Kongo Dem. C 0.577 184 DÜŞÜK 0.451 186 DÜŞÜK -0.126-2 Kosta Rika 0.894 42 YÜKSEK 0.837 63 YÜKSEK -0.057-21 Kuveyt 0.871 58 YÜKSEK 0.917 22 YÜKSEK 0.046 36 Liberya 0.585 182 DÜŞÜK 0.485 184 DÜŞÜK -0.100-2 Lihtenştayn 0.894 43 YÜKSEK 0.932 11 YÜKSEK 0.038 32
Lüksemburg 0.949 6 YÜKSEK 0.954 3 YÜKSEK 0.005 3 Malavi 0.675 156 DÜŞÜK 0.540 176 DÜŞÜK -0.135-20 Nijer 0.579 183 DÜŞÜK 0.489 183 DÜŞÜK -0.090 0 Nikaragua 0.812 109 ORTA 0.724 129 ORTA -0.088-20 Norveç 0.956 4 YÜKSEK 0.963 1 YÜKSEK 0.007 3 Orta Afrika C. 0.544 186 DÜŞÜK 0.445 187 DÜŞÜK -0.099-1 Sierra Leone 0.557 185 DÜŞÜK 0.514 182 DÜŞÜK -0.043 3 Singapur 0.936 19 YÜKSEK 0.957 2 YÜKSEK 0.021 17 Slovenya 0.948 7 YÜKSEK 0.911 27 YÜKSEK -0.037-20 Türkiye 0.835 94 ORTA 0.818 71 ORTA -0.017 23 Umman 0.854 74 ORTA 0.875 43 YÜKSEK 0.021 31 DÜNYA 0.795 ORTA 0.775 ORTA Not: Karşılaştırma yapılırken GE sonuçları baz alınmıştır. Karşılaştırmalarda pozitif değerler GE nin E ye göre daha iyi sonuçlara, negatif değerler ise daha kötü sonuçlara sahip olduğunu göstermektedir. SONUÇ Misyonları, faaliyet alanları ve öncelikleri farklı olan uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların faaliyetlerinde, fon sağladıkları ülkelerin önceliklerini ve mevcut koşullarını da dikkate alarak belirli bir koordinasyon ve uyum içerisinde birbirlerini tamamlamaları, günümüzde ve gelecekte ortaya konulacak kalkınma hedeflerini gerçekleştirecek politikalar uygulamaları ve bu konuda aralarında ihtiyaç duyulan işbirliğini sağlamaları gerekmektedir. Kalkınma hedefleri, gerek destekledikleri program ve projelere sağladıkları fonlarla ülkelerin kalkınmalarının finansmanında önemli bir rol oynayan uluslararası fon sağlayıcı kuruluşlar için, gerekse bu kuruluşlardan fon kullanan ülkeler için önemli performans göstergeleri olarak dikkate alınmalıdır. Kamu harcamalarının kalkınma için ihtiyaç duyulan öncelikli alanlara yönlendirilmesi gerekmektedir. Kamu harcamaları, bir yandan ekonomik büyümeye katkı sağlamalı, bir yandan da yoksulların bu büyümeden istifade etmeleri sağlanmalıdır. Ülkeler, büyüme hedeflerinden sapmamalıdır ancak büyürken gelir dağılımındaki eşitsizliğin azaltmasına yönelik çalışmalarda bulunmalıdır. Vergiler ve transferler yoluyla ve yeniden dağıtım politikalarıyla düşük gelir gruplarının büyümeden daha fazla faydalanmasını hedeflemelidir. Bu çerçevede kalkınma hedeflerinin gerçekleştirilmesinde devletin sınırlı kaynaklarını kullanarak yaptığı kamu harcamalarının türü, büyüklüğü, dağılımı yanında kıt kamu kaynaklarının, bu hedef için kullanılan diğer fonlarla birlikte, şeffaflık ve hesap verilebilirlik ilkeleri çerçevesinde ekonomik, verimli ve etkin bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Gerek uluslararası fon sağlayıcı
kuruluşların çeşitli program ve projelere, gerekse her bir ülkenin sınırlı kaynaklarından kamu harcamaları yoluyla yaptıkları fon tahsisinde, ülkelerin öncelikleri ve her bir amaç bazında E değerleri (kalkınma düzeyleri) ile başarı değerleri (performansları) dikkate alınmalıdır. Çalışmada yaptığımız analizler sonucunda oluşturduğumuz, gerek Endeks ve başarı düzeyi ve gerekse Yoksul Odaklı Büyüme sonuçları ülke ortalamalarını göstermektedir. Ancak bu sonuçlar ülkedeki bölgelere, etnik kökene, gelir gruplarına, cinsiyete, kent-kır ayrımına göre farklılıklar gösterebilmektedir. Bu farklılıkları dikkate alarak yapılabilecek hesaplamalar, hem uluslararası fon sağlayıcı kuruluşların hem de ilgili ülke karar vericilerinin nerede, hangi alanda, kimlere, nasıl ve ne düzeyde fon sağlanması konusunda veri teşkil edip uygun politikaların seçilmesine katkı sağlayacaktır. Aynı zamanda ülkeler arasında kalkınmışlık seviyesi farklılığı ortaya konarak, daha objektif kriterlere bağlı olarak ülkeler sıralanacak ve uygulanacak sosyoekonomik politikalar tespit edilecektir.