YAHUDİLİK(JUDAISM) I 9.

Ünite :9 YAHUDİLİK(JUDAISM) I Doç. Dr. Cengiz BATUK İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI İsa Döneminde Yahudi mezhepleri II. Mabed döneminin (MS 70) sonuna kadar Tevrat üzerinde tefsir çalışmaları yapılır. Samiriler : Putperest Asurluların soyundan geldikleri kabul edilir. Onlar kendilerini İsrail İn gerçek dinine inanan ve geleneksel inançlara bağlı kimseler olarak tanımlarlar. MÖ V. yy. ana gövdeden ayrılmışlardır. Sadece Tevrat (Torah) kabul eder Talmud, Neviim ve Ketuvim i kabul etmezler. Ferisilik Eski Ahit i (Tanakh), rabbilerin yorumlarını ve fıkıh çalışmalarının otoritesini kabul ederler. Ahiretin varlığını iman esaslarından kabul ederler. İsa ya en fazla muhalefet edenler bunlardır. 1

Sadukilik Ferisilere karşıdırlar, Tanakh dışında hiçbir otorite kabul etmezler. Rabbilerin yorumlarıyla fıkhı değersiz kabul ederler. Ahiretin varlığına inanmazlar. Meleklerin ve ruhların varlığı gibi düşüncelere karşı çıkarlardı. Sadukiler özellikle Kudüs te ve tapınakta aktiftiler. Esseniler Yaklaşık olarak MÖ 2. yy ile MS 2. yy arasında faaliyet gösteren bir Yahudi asketik / münzevi mezhep. Toplumsal yaşama çok önem veren Esseniler son derece organize edilmiş bir hayat tarzına sahiptiler. Kudüs merkezli resmi din anlayışına karşı çıkarak Kudüs dışındaki tepelik bölgelere çekilmiş ve orada kendi düşüncelerine uygun bir yaşam biçimi sürmüşlerdir. Qumran / Ölü Deniz Yazmaları adı verilen metinlerine 1947 de ulaşılmıştır. II. Mabed döneminin (MS 70) sonuna kadar Tevrat üzerinde tefsir çalışmaları yapılır. Samiriler Putperest Asurluların soyundan geldikleri kabul edilir. Onlar kendilerini İsrail İn gerçek dinine inanan ve geleneksel inançlara bağlı kimseler olarak tanımlarlar. MÖ V. yy. ana gövdeden ayrılmışlardır. Sadece Tevrat (Torah) kabul eder Talmud, Neviim ve Ketuvim i kabul etmezler. İsa Döneminde Yahudi mezhepleri Yahudi ismini kullanmazlar. İbadet öncesi abdest alırlar. Mabedlerinde halı ve kilim vardır. İbadetlerinde rüku ve secde gibi erkanlar vardır. 2

Kumran Mağaraları / İsrail Kumran Mağaraları / İsrail Kumran harabesi ve mağaraları üstten görünüm Ortaçağ Yahudi Mezhepleri Rabbani Yahudilik: MS 70-640 arasında ise hukuki geleneği geliştirmekle uğraşan Rabbiler tarafından oluşturulan Rabbinik Yahudilik dönemidir. Bu dönemin en önemli metni (Mişna & Gemara=Talmud) dur. 3

Ortaçağ Yahudi Mezhepleri Karaîlik (Karaim) Rabbani Yahudiliğin katı Talmudçu tutumuna karşı en sert tepki gösteren gruptur. Kendilerin Musa nın öğretisine en sahih şekilde inanan kimseler olduklarını düşünürler. Kurucusu Anan ben David (MS 760). 9. yy. da Karaî ismini almışlardır. Bir miktar yayılma göstermiş ama diğer gruplardan gelen baskı sonucunda müntesipleri gittikçe azalmıştır. Hazar Türkleri de bu mezhebe mensuptur. Çağdaş Yahudi Mezhepleri/Akımları A. Ortodoks Yahudilik: Ferisilik ve Rabbani Yahudiliğin devamıdır. Diğer gruplar ayrılınca merkezde kalan ana gövdeyi ifade eder. Yazılı (Tanah) ve Sözlü (Talmud) metinlerin otoritesini kabul ederler. Yahudi şeriatı Halakha ya bağlıdırlar. Maymonides in Onüç maddelik iman esaslarını doğma olarak kabul ederler. Mesih in gelişini ve mabedin yeniden inşasını beklerler. Çağdaş Yahudi Mezhepleri/Akımları Tevrat ın harf ve kelime olarak aynen Musa ya indirilen kitap olduğuna inanırlar. Herkes Halakha (Yahudi Şeriatına) göre yaşamak zorundadır. Şabat gününe mutlak uyulur. Seyahat etmek dahi yasaktır. Ortodoks grupların en önemlisi Israel ben Elizer (1700-1760) tarafından kurulan Hasidism (dindar) dır. Hasidizm Bireysel zühdü öngören Kabalizm 18. yy yerini aşk ve neşeye dayalı grup kabalizmi Hasidizm e (Hasiduth) bırakmıştır. Sinagogta Kadınlar ayrı bir paravanın arkasında otururlar. Kendi özel okulları vardır. Çocuklar erkek ve kız okullarında ayrı ayrı eğitim görür. Kadın bütünüyle kocasına bağlıdır. Çocukları Yahudiliğe göre yetiştirmek ve aile düzeninin Yahudi ailesine uygun teşekkülünden sorumludur. 4

Hasidizm Gençler erken yaşta evlendirilir. Evli kadınlar başlarını örterler. Tülbent ya da peruk kullanırlar. Erkekler Siyah ceket, siyah şapka ve beyaz gömlek giyerler. Gömlek düğmeleri boyna kadar iliklenir ve kravat kullanmazlar. Erkekler sakallıdır. Kulaklarının arkasından sarkan uzun örgülü saçları vardır. Hasidizm Dünya hayatına değer vermezler. Bütün hayatlarını ilim öğrenmeye adar ve askere bile gitmeyi reddederler. Bazı Hasidi gruplar İsrail devletini tanımaz. Hasidik bir kadın Hasidik bir aile 5

B: Reformist Yahudilik : 1885 te Kaufman Kohler başkanlığında toplanan Pittsburg Platformunda Reformist hareketin temel prensipleri belirlendi. Yiyecekle, ritüel arınma ve giyinmeyle ilgili yasaklar reddedilir. Mesih beklentisi terk edilir. Sonsuz ceza ve mükafata dönül inanç kabul edilmez. Yazılı (tevrat) ve sözlü yasa (talmud) un Sina da harfi harfine Musa ya vahyedildiğine inanmazlar. İbadetlerin çoğu İngilizce yapılır. C: Muhafazakar Yahudilik: Aşırı liberalist Yahudiler ve geleneksel katı yahudiliğin arasında bir yerde dururlar. Psikolojik ve sosyal olarak atalarının inançlarını devam ettirmek isteyenler arasında yayıldı. Modern dönemdeki en yaygın harekettir. C: Muhafazakar Yahudilik: Tevrat ın kaynağından çok Yahudiler için önemine atıfta bulunurlar. Şabat ta elektrik kullanma ve sinagoga arabayla gitmeye izin verilir. Siyonistler en yakın dostları olarak Amerikan Muhafazakar Yahudilerini görmüşlerdir. D: Yeniden İnşacı Yahudilik: Mordecai Menahem Kaplan (ö.1983) kurulur. Yahudilik Yahudi halkının kültürel bir değeridir. Yahudi kanunu muhafaza edilmesi gereken kültürel bir unsurdur. Seçilmiş halk inancının anlamı yoktur. 6

Siyonizm Odessalı Leo Pinsker (1821-1891) tarafından kurulan Yahudi milliyetçisi akım. Pinsker, Yahudilerin bir devletinin olmasının şart olduğunu düşündü ve bunu gerçekleştirebilmek için Chovove Zion (Siyonu sevenler) adlı bir örgüt oluşturdu. Hareket Yahudiler arasında hızla yayıldı ve Pinsker in ölümü sonrası bu akımın temsil ettiği fikirler ve yaptığı hareketler Siyonizm adı altında toplandı. Siyonizm Siyonizm ismi 1892 de Nathan Birnbaum tarafından kullanıldı. Theodore Herzl (1860-1904) Siyonizmi evrensel bir Yahudi hareketine dönüştürdü. İlk Siyonist kongre 1897 de yapıldı. Bu kongrede Yahudilerin ulusal bir devletlerinin olmasının gerekliliği tartışıldı ve bu konuda atılacak adımlarla takip edilecek siyaset görüşüldü. Siyonizm Ulusal bir devlet fikrine, bunun Yahudilerin hareket alanını daraltacağı gerekçesiyle bir iki itiraz olduysa da bir Yahudi devletinin kurulması kararı büyük destek gördü. Bu tarihten sonra başta İngilizler olmak üzere birçok Avrupa devletinin de desteğiyle Yahudiler Filistin e yerleşme ve orada tedricen hakimiyet kurma girişimine koyuldular. O dönemlerde Filistin de çok küçük bir Yahudi azınlık bulunuyordu. Siyonizm 1917 Balfour Deklarasyonu ile İngilizler, Yahudilerin bu amacına yardım etmeyi taahhüt ettiler. Nitekim Birinci Dünya Savaşı nda yöreyi işgal eden Batılılar, Avrupa nın çeşitli bölgelerinden Yahudileri buraya yerleştirmeye başladılar. İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında ise bu göç hızlandırıldı ve binlerce Yahudi Filistin in yerli halkının direnişine rağmen yöreye yerleştirildi. Bu durum 1948 de İsrail Devleti nin kuruluşuyla sonuçlandı. 7

Siyonizm (Torah Okuyan Rabaylar) İnanç Esasları Yahudilikte, bütün Yahudilerce kabul görmüş dogmatik iman esasları yoktur. Kur'ân'da olduğu şekilde Tevrat'ta ve diğer Yahudî Kutsal Kitaplarında nelere inanılması gerektiğine dair sistematik bilgi bulunmaz. Peygamberlere, kitaplara, kaza ve kadere, hayır ve şerrin Tanrıdan olduğuna ve hattâ âhiret hayatına inanmakla ilgili kesin ifadeler Tevrat'ta yer almamaktadır. İman edilecekler tartışma konusudur. Örneğin Sadukiler Tevratta yer almadığı gerekçesiyle ahirete inanmazlar. İnanç Esasları İnanç esaslarını belirleme teşebbüsleri olmuştur. İlk defa Yahudi filozof İskenderiyeli Philo (M.Ö. 20- M.S. 50) teşebbüs etmiştir. Onun dört maddelik iman esasları daha çok monoteizmle ilgilidir. Philo'dan sonra ikinci isim Irak'taki Sura Talmud Akademisinde başkanlık etmiş olan Rabbi Saadya Gaon'dur (Saîd el-feyyumî). Gaon'un sekiz maddelik iman esasları İslâmî özellik gösterir: Tanrı'ın birliği, âlemin hâdisliği, vahy, ceza ve mükafaat, yeniden dirilme ve Mesîh, Gaon'un iman esaslarını oluşturur. İnanç Esasları Bu bilginlerden Rambam lakaplı Rabbi Moşe ben Maymon (Mûsâ b. Meymûn: Maimonides: 1135-1204), İslam kelamından etkilenerek Yahudîler için, 13 maddeden oluşan Yahudi Emunot (Amentü)sünü oluşturmuştur. Onun oluşturduğu inanç sistemi benimsenmiş ve günümüze kadar gelmiştir. 8

Emunot Tam bir imanla inanırım ki: 1. Tanrı, var olan her şeyi yarattı ve onlara O hükmetmektedir. 2. Tanrı birdir ve O'ndan başka tanrı yoktur. 3. Tanrı nın bedeni yoktur ve hiçbir şekilde tasvir edilemez. 4. Tanrı nın başlangıcı yoktur ve nihayeti olmayacaktır. 5. İbadet sadece Tanrı'ya mahsustur. O'ndan başka ibadete lâyık olan yoktur. 6. Peygamberlerin bütün sözleri doğrudur. Emunot 7. Efendimiz Musa nın peygamberliği haktır ve o, bütün peygamberlerin en büyüğüdür. 8. Elimizde olan Tevrat, Tanrı tarafından Musa'ya verilenin aynıdır. 9. Tevrat değiştirilmemiştir ve gelecekte de Tanrı başka bir Tevrat göndermeyecektir. 10. Tanrı, insanların bütün hareket ve düşüncelerini bilir. Emunot 11. Tanrı, emirlerini yerine getirenleri mükâfatlandırır, getirmeyenleri cezalandırır. 12. Tanrı, Mesîh'i (Maşiah) gönderecektir ve geciktiği halde her gün onu bekleyeceğim. 13. Tanrı nın bildiği bir zamanda/ Tanrı dilediği zaman ölüleri hayata kavuşturacaktır. Tanrı Anlayışı Eski Ahitte Musa öncesi dönemde Tanrı ya ilişkin antropomorfik tarzda anlaşılacak ifadeler vardır. Tanrı bir kral şeklinde tasvir edilir. Ve bir klan Tanrısı görünümündedir. Musa sonrası esas olan Tanrı nın aşkınlığı ve tekliğidir. Dinle ey İsrail, Tanrımız Rab tektir. (Meşa duası) Bu dua sinagoglarda yapılan ibadetlerde tekrarlanır. Her gece yatmadan önce ve sabah kalkınca okunur. Her dindar Yahudi ölüm döşeğinde bunu tekrarlar. Şahsiyeti olan bir Tanrı dır. İsimleri ve sıfatları vardır. 9

Tanrı Anlayışı YHVH MÖ 3. yy. dan itibaren bu kelimeyi ağızlarına pek almazlar. Okunuşu tartışmalıdır. Hıristiyanlar Adonai olarak okurlar. Elohim: tanrı anlamına gelir ve çoğul bir kelimedir. Pagan tanrılar için de kullanılır. Yahudi tanrısı için Ha-Elohim şeklinde kullanılır. Tanrı nın yüceliğini ve ihtişamını ifade etmek için çoğul kullanıldığı ifade edilmektedir. Tanrı Anlayışı El (Tekvin 35:1;49:25) El Şeddai (Tekvin 17:1, 28:3, 35:11, 43:14, 48:3; Çıkış 6:3) El Bethel (Tekvin 31:13, 35:7) El Elyon (Tekvin 14:18-20,22) El Olam (Tekvin 21:33) El Roi (Tekvin 16:13) Tanrı Tanrı ezeli ve ebedidir. Yaratıklarından ontolojik olarak farklıdır. Oluş ve Yokuluşa tabi değildir. Değişmeden kalır. Her şeyi bilendir. Her şeye kadirdir. Onun için her şey mümkündür. İmkansız yoktur. Evren iyi olarak yaratılmıştır çünkü Tanrı iyi dir. İnsanlar tanrının suretinde yaratılmışlardır Peygamber Anlayışı Peygamber Tanrı ile münasebeti olan ve Yahudilerle Tanrı nın irtibatını sağlayan kişidir. Görevi: Tanrı nın insanlara yönelik iradesini onlara ulaştırmak, onları gelecek konusunda uyarmak, gerektiğinde gelecekte olacak olan olayları önceden haber vermek, bu konuda kendisine danışıldığında o konuda bilgi vermektir. 10

Peygamber Anlayışı Peygamberlerin ismet (bilerek ve kasten günah işlememe) sıfatı yoktur. Uygunsuz davranış gösterebilirler. Musa nın Mısır dan çıkarken İsrailoğullarına mısırlıları soymaları emrini vermesi; Davud un Hitti Uriya nın karısıyla olan münasebeti; Lut un kızlarıyla olan ilişkisi vb. Peygamberlik erkeklere özgü değildir. Kadın peygamberler: Nebiye Miryam (Çıkış 15/20) Debora (Hakimler 4/4) Hulda (2 Krallar 22/14) Peygamber Anlayışı Kutsal kitapta Peygamberi ifade etmek için şu isimler kullanılır: Nevi/Nebi: Eski Ahitte Nevi/Nebi kelimesi Tanrıyla münasebeti olan kişiyi ifade etmek için kullanılır. Hozeh : gelecekten haber verme fonksiyonu olanları Roeh : Özel olarak rüyalarla ilgili olanlar. Tanrı nın Adamı (iş ha-elohim) : Musa için kullanılır. Tanrı nın Kulu Haberci Ahiret İnancı Yahudilik'te âhiret inancı, tarihî bir gelişme takip eder. Yahudi Kutsal Kitabı'nda, Daniel Kitabına kadar, âhiret inancı hakkında açık ifadelere pek rastlanmaz. İşaya'da "Senin ölülerin dirilecekler; benimkilerin cesetleri kalkacaktır. Ey sizler, toprak içinde yatanlar, uyanın ve terennüm edin... ve her yer ölülerini dışarı atacak" (İşaya 26:19). şeklinde yeniden dirilme inancına delîl sayılabilecek ifadeler vardır. Ahiret İnancı Daniel kitabında ise ebedî hayatla ilgili şu ifadeler yer almaktadır: "Ve yerin toprağında uyuyanlardan birçoğu, bunlar ebedî hayata ve şunlar utanca ve ebedî nefrete uyanacaklar. Ve anlayışlı olanlar gök kubbesinin parıltısı gibi, birçoğunu salaha döndürenler de yıldızlar gibi ebediyen ve daima parlayacaklar" (Daniel 12:2-3) 11

Yahudi Kutsal Metinleri (ha-sefarim / Sifre ha-kodeş) Yazılı TaNaKh Sözlü Mişna & Gemara Talmud Mişna İbr. öğreti Yahudi geleneğindeki hukuka ilişkin görüş ve fetvaların Rabbi Akiba ve Rabbi Yudah tarafından toplanarak sistematik şekilde derlenmesinden oluşan kitap. Rabbi Yudah ın derlediği Mişna, önceki Yahudi din bilginlerinin görüş ve değerlendirmelerini de verdikten sonra ilgili konudaki geçerli hukuki hükmü belirtir. Mişna İbr. öğreti Mişna altı ana bölümden oluşur. Bunlar: tarımla ilgili hukuk, Şabat ve bayramlar, aile hukuku, sivil ve ceza hukuku, tapınakla ilgili hukuk ve kurbanlar ve temizlik hukuku Sonraki dönemlerde gerek Filistin de gerekse Babil bölgesinde Mişna ya çeşitli yorum ve şerhler yazılmıştır. Bu yorum ve şerhlerden Filistin ve Babil Gemara sı meydana gelmiştir. Gemara Yahudilikte Rabbilerin Mişna ya yaptıkları yorumlar için kullanılan bir terim. Bunlar Filistin ve Babil deki Yahudi din bilginlerince çok tartışıldı ve hem Mişna hem de Gemara, 5. yy dan itibaren Filistin ve Babil Talmudlarına dönüştürüldü. 12

Talmud Yahudilikteki sözlü geleneği temsil eden Mişna ile bunun yorumuna dayalı olan Gemara yı ihtiva eden eser. Rabbi Yudah ın ölümü sonrası diğer Rabbilerin Mişna ya yaptıkları yorum, tefsir ve ilavelerden oluşan kitap. Talmud Filistin Talmud u ve Babil Talmud u şeklinde iki Talmud vardır. Bu her iki eser de MS 5. yy a ait olmakla birlikte çok önceki dönemlere ait malzemeleri ihtiva ederler. Babil Talmud u Filistin Talmud una göre daha hacimlidir ve daha fazla kullanılmıştır. Yaklaşık ikibuçuk milyon kelime ve 6000 sayfadan oluşan Babil Talmud unun dili Aramcadır. Talmud Tanakh Torah (Tevrat) Nevi îm (Peygamberler Ketuvîm (Kitaplar) Kutsal Kitabın kaleme alındığı dil İbranice dir. Çok az bir kısmı Aramca dır. Kutsal kitapların bugünkü şekli MS 90 da Yemnia meclisi tarafından belirlenmiştir. 13

Torah (Tevrat) Tekvin (Bereşit) Çıkış (Şemot) Levililer (Vayikra) Sayılar (Bemidbar) Tesniye (Dıvarim) Nevi îm (Peygamberler) Yeşu (Yehuşua) Hakimler (Şoftim) Samuel I-II Krallar I-II İşaya (Yeshayahu) Yeremya (Yirmiyahu) Ezekiel (Yehezkel) 14

Nevi îm (Peygamberler) Oniki Peygamber (Şnayim / Trei Asar): -Hoşea -Amos -Yunus (Yona) -Nahum -Tsefanya -Zekerya -Yoel -Ovadya (Obadya) -Mikha -Habakkuk -Haggay -Malaki Ketuvîm (Kitaplar) 1) Şiirsel Kitaplar (Sifrei Emet) Mezmurlar (Tehilim) Süleyman ın Meselleri (Mişley) Eyub (İyov) 2) Beş Tomar ( Hamesh Megillot) Neşideler Neşidesi (Şir Ha-Şirim) Ruth (Shavuot) Yeremya nın Mersiyeleri (Ekha) Vaiz (Kohelet) Ester (Purim) Ketuvîm (Kitaplar) 3) Diğer Tarihsel Kitaplar Daniel Ezra Nehemya* I II Tarihler (Divrey Ha-Yamim)* Yahudi nüshasında tek kitap olarak gösterilirken Hıristiyan nüshasında ayrı ayrı kitaplar olarak gösterilir. İbadet İbadet mabed merkezlidir. Mabed yıkıldığı için kurban gibi bazı ibadetler askıya alınmıştır. İbadet sadece Tanrı ya yapılır. Toplu ibadet Sinagoglarda yapılır. Sinagogların standart bir şekli yoktur. Bütün sinagoglarda üç şey bulunur: Aron-Hakodeş (kutsal dolap) Ner-Hatamid (devamlı yanan ışık) ve Teva. 15

İbadet Dolapta el yazması tevrat tomarları bulunur. Ner- Hatamid Aron-Hakodeş in üzerinde durur ve devamlı yanar. Teva ise Aron Hakodeş in önündeki kürsüdür. Üzerine Tevrat tomarları konularak okunur. Sinagogta resim ve heykel bulunmaz. Edebe uygun kıyafet giyilir baş örtülür. Erkekler kipa kadınlar başörtüsü kullanır. Kadınlar ibadete aktif olarak katılmaz. Arka tarafta yer alırlar. Özel mahfilleri vardır. Reformist Yahudiler ve ortodoksinin dışındakiler de kadınlarda ibadete iştirak ederler. İbadet Dua ibadetin ana unsurlarından birisidir. En önemli dua Şema Yisrael Dinle İsrail duasıdır: Dinle ey İsrail!, Tanrımız Rab, tek Rab dır. Tanrınız Rabb ı bütün yüreğinizle, bütün canınızla, bütün gücünüzle seveceksiniz. Bugün size verdiğim buyrukları aklınızda tutun. Onları çocuklarınıza benimsetin. Evinizde otururken, yolda yürürken, yatarken, kalkarken onlardan söz edin. Bir belirti olarak onları ellerinize bağlayın, alın sargısı olarak takın. Evlerinizin kapı sövelerine, kentlerinizin kapılarına takın. Günlük İbadetler Sabah İkindi Akşam ibadetleri bu ibadetlerde dualar okunur. (Tevrat tan, Yahudi haham ve şairlerinden alınan dualar) İbadet esnasında ileri geri sallanma hareketleri yapılır. İbadetin asıl rükunu AMİDA dır (Ayakta Durma). Amida esnasında sağ el hafifçe göğse vurularak günahlardan duyulan pişmanlık ifade edilir. Amida sonrasında ibadete oturarak devam edilir. Günlük İbadetler Secde Yılbaşında (Roş Haşana) ve Kefaret gününde (Yom Kippur) yapılan ibadette vardır. Samirilerin ibadetinde secde asıl unsurlardan birisidir. Namaza benzerlik gösterir. İbadet malzemeleri: Siddur (dua kitabı) Tefilin, Tallit ve Kipa dır. 16

Şofar Yahudi dinsel objeleri arasında önemli bir yere sahip olan ve dinsel törenlerle önemli günlerde çalınan bir tür boru. Şofar, koç, keçi ya da geyik boynuzundan yapılır; sığır boynuzu asla kullanılmaz. Özellikle yılbaşı ibadetinden [Rosh Hashanah (Roşaşana/Roş- Haşana)+ önce çalınır. Tallit Kenarları saçaklı üzerinde Tevrat tan parçaların yazılı olduğu bir şaldır. 17

Tefillin İçinde Şema Yisrael duasının yazılı olduğu iki kutu ve bir deri kayıştan ibarettir. Cumartesi dışındaki sabah ibadetlerinde erkekler usulüne uygun olarak sol kol ve alınlarına bağlarlar. Kipa Takke benzeri bir başörtüsü: erkekler başını örtmek için kullanır. 18

MEZUZA Yahudilerin evlerine girişte, kapı arkasına özel bir kılıf içerisine rulo halinde sararak koydukları deri üzerine yazılmış kutsal metinler. Eve her girişte buna dokunmak ve sonra elin dokunan kısımlarını öpmek günlük ibadetler arasında yer alır. MEZUZA Kutsal Gün ve Bayramlar (Şabat / Sebt günü) Cuma günü ikindi vaktinde başlar Cumartesi akşamı sona erer. Cuma akşamı bütün dindar Yahudiler sinagog a giderler. İbadet sonrası evlere gidilir ve anne/evin hanımı mumu yakar. Mezuza kutuları 19

Kutsal Gün ve Bayramlar (Şabat / Sebt günü) Sofrada güzel bir yemek yenir, şarkı ve ilahiler söylenir. Balık en gözde yemektir. Dindar ortodoks Yahudilerde Şabat boyunca ateş yakmak, elektrikli alet kullanmak, telefon, araba vb. şeyler kullanmak yasaktır. Dindar bir Yahudi o gün hiçbir iş yapmaz Rosh Hashanah Yılbaşı ibadeti *Rosh Hashanah (Roşaşana / Roş Haşana)+ Yılbaşı ibrani takviminin 7. ayı olan Tişri nin ilk günü kutlanıyor. Bu da 19 Eylülden bir gece öncesine tekabul ediyor. İbrani takviminde günler güneş battığında değişiyor ve bir sonraki gün olmuş oluyor. Rosh Hashanah 18 Eylül güneş batımı esnasında dua okunur ve şofar çalınır. çıkardığı ses ile kötülükler kovulur. 2011 yılının Yahudi takvimine göre karşılığı 5772. RoşAşana, Şofar Çalma Günü ya da Yargı Günü şeklinde de adlandırılır. Yahudiler, bu günde Tanrı nın insanları yargıladığına ve gelecekteki kaderlerini belirlediğine inanırlar. Rosh Hashanah Evde şarkılı dualı müzikli ufak kutlamalar yapılır. Roşaşana yılın ilk bayramıdır. Çünkü bu bayramdan sonra birçok yas bayramı devam eder tarih sıralamasına göre. Roşaşana masasında genellikle ballı elma reçeli bulunur. 20

Yom Kippur (Kefaret Günü) RoşAşana dan sonraki 10 gün pişmanlık dönemi olarak adlandırılır ve bu süre zarfında günahlarından pişman olup tövbe edenlerin bağışlanacağına inanılır. 10 günlük tövbe zamanının sonundaki kefaret günüdür. Roşaşana da insanın bir yıllık kaderi belirlenir ve Yom Kippur da son şekli verilerek mühürlenir. Yom Kippur (Kefaret Günü) 10 gün boyunca geçen yılda neler yapıldığı düşünülerek günahlar affedilmesi için dua edilir. 9. günün akşamında 25 saat sürecek oruç tutulur. Bu şekilde yeni yıla günahlardan arınmış bir şekilde ve bir daha günah işlememek için dua edilerek girilmiş olur. Eskiden bunun baş rahip tarafından tapınakta yapıldığı söylenir. Yom Kippur (Kefaret Günü) Bu günü Yahudiler genellikle sinagoglarda ibadetle geçirirler. Bu günde günahların bağışlanması için topluca dua edilir. Bağışlanma Günü akşamında şofar çalınmasıyla oruç sona erdirilir. Kefaret Günü acil olanlar dışında hiçbir iş yapılmaz. İsrail de hayat durur: gazeteler çıkmaz, TV ler yayın yapmaz. Herkes ibadet ve tövbeyle meşgul olur. Sukkot (Çardaklar bayramı, Tabernacle) Yahudilikte Kipor dan beş gün sonra, Tişri ayının 15. Günü kutlanan bir bayram. Eski Ahit e (Lev. 23:39-40) dayandırılan bu bayram, İsrailoğullarının Mısır daki kölelik yaşantısından kurtulmaları anısına kutlanır. Rivayete göre Musa önderliğinde Mısır dan kurtulan İsrailoğulları, bir müddet çöllerde dolaşıp durmuşlar, bu arada bulabildikleri çalı çırpılarla çardak şeklinde yaptıkları barınaklar altında yaşamışlardır. Sukkot, bu durumu temsil eden bir hatırlama ve eğlence festivalidir. 21

Sukkot (Çardaklar bayramı, Tabernacle) Bu bayram için bir çardak (Suka) hazırlanır. Çardağın üzeri dallarla kapatıldıktan sonra her çeşit meyveyle donatılır. Bayramın 7 günü ve gecesi boyunca erkeklerin burada yiyip içmeleri ve geceleri burada uyumaları şarttır. Sukanın dışında yemek ya da uyumak yasaktır. Kadınlar için böyle zorlayıcı bir durum yoktur. Sukot un ilk 2 günü dinlenme günleri niteliğinde olduğundan herhangi bir iş yapılmaz. Bunu izleyen 4 gün ise çeşitli dua ve ayinlerin yapıldığı Hol Ha Moed günleridir. Simha Tora: Tevrat ın Hatim Bayramı Sukkot un hemen ertesi gün kutlanır. Bu günde Tora nın okunuşu tamamlanır ve 13 yaşından küçük çocuklara bir ağızdan Kol Hanearim duası okutturulur. Ayrıca bu günde, Sefer Toralar yerlerinden alınarak cemaat arasında dolaştırılır. Bu günün bitiminde bayram için hazırlanan çardaklar sökülür. Tora tomarları kucaklanarak Sinagogtaki Teva nın (kürsü) etrafında dans edilir. Hanuka IV. Antiochus zamanındaki Kudüs Mabedinin yeniden takdisindeki bir mucizenin hatırası anısına Yahudilerce kutlanan bayram. Yedi kollu şamdanın bir günlük yağla sekiz gün yanması anısına kutlanır. MÖ 148 te Judas Makkabis (Yahuda Makkabi) önderliğinde Makkabiler, tapınağı kirleten Yunanlıları yendiler ve tapınak yeniden temizlenerek kutsandı. Hanuka İbrani takvimine göre Kislev ayının 25. gününden başlayarak sekiz gün süren bu bayram, her gün sekiz kollu şamdanda (Hanukiya) kandiller ya da mumlar yakmak suretiyle kutlanır. Yakılan kandiller nedeniyle bu bayrama Kandiller Bayramı da denilir. 22

Pesah (Fısıh, Passover) İsrailoğullarının Mısır topraklarından çıkışının anısına bir çeşit bahar festivali olarak kutlanan ve İbrani takvimine göre Nisan ın 15 ine denk düşen bir Yahudi bayramı. Pesah bayramı, İsrail deki Yahudilerce 7 gün, diğerlerince 8 gün boyunca kutlanır. Pesah süresince evlerde mayalı hamur ya da mayalanabilecek türden olan yiyecekler kullanılmaz. Bu bayramın birinci ve yedinci günleri Yom Tov olarak kabul edilir. Bu günlerde iş yapılması yasaktır. Seder yemeği : Passoverde yenilen özel yemek Şavuot (Haftalar Bayramı, Pentakost) Tevrat ın Tanrı tarafından Yahudilerine verilişi kutlanır. Haziran ve Temmuz aylarında kutlanır. Yahudi geleneğindeki en eski bayramlardan birisidir. Şavuot, toplanan ilk mahsulden bir kısmının tanrıya sunulduğu bir çeşit hasat festivali olarak kutlanan bir festivaldir. HAC Sukkot, Fısıh ve Şavuot bayramları aynı zamanda hac zamanıdır. Yahudiler her sene bu bayramlarda (yılda üç kez) Kudüs e hacca gitmek zorundadırlar. Süleyman mabedi yıkık olduğu için günümüzde hac yapılmamaktadır. 23

Kurban / Takdime / Sunu Kurban hayvanları sığır, koyun, kuzu, keçi nadiren güvercin ve kumru. Şarap ve ekmek gibi hayvanların dışında takdimeler de sunulur. Kurban / Takdime / Sunu Mabed in yıkılmasından sonra (MS 70) mabed ayakta olmadığı gerekçesiyle Rabbilerce uygulamadan kaldırılmıştır. Eski Ahit te çocuk kurbanında da söz edilir. (Tekvin 22:2) Musa şeriatında yasaklanmış olmasına karşın (Levililer 18:21) Kral Ahaz ın oğlunu (II.Krallar 16:3) ve Yeftah ın kızını (Hakimler 11:30-31) kurban ettiği görülmektedir. Oruç (Tsvm) İbranice tsvm/oruç kelimesi Torah da geçmez. Nefsin alçaltılması ifadesi oruç olarak kabul edilmiştir. Oruç, Tanrı ile bozulan ilişkilerin düzeltilmesinin birkaç yolundan birisidir. Kutsal Kitap ta Yom Kippur/Kefaret Günü orucunun tutulması emredilir. Felaket zamanlarında oruç tutmak gelenek halini almıştır. Oruç (Tsvm) Babil sürgününden sonra resmi oruçlar konulmuştur. İki tür oruç vardır: A) Büyük Oruç: Bir önceki gün batımında başlar sonraki gün akşama kadar devam eder (Yom Kippur orucu gibi). B) Küçük Oruç: Gündüz saatleriyle sınırlı oruçlar. 24

Semboller: Magen Davıd / Davud Yıldızı Yahudiliğin sembolü olan iç içe girmiş iki eşkenar üçgenden oluşan altı köşeli yıldız. Bu sembolün Davud un ismini ya da Dev Golyat a karşı savaşırken kalkanının üzerinde bulunan altıgen işaretini ifade ettiğine inanılır. Semboller: Menora Yahudilikte ışığı, yaratılışı, tanrısal nitelikleri ya da hayat ağacını simgeleyen dinsel bir sembol olarak kullanılan 7 kollu şamdan MENORA "Saf altından bir şamdan yap. Ayağı, gövdesi dövme altın olsun. Çanak, tomurcuk ve çiçek motifleri kendinden olsun. Şamdan üç kolu bir yanda, üç kolu öteki yanda olmak üzere altı kollu olacak. Her kolda badem çiçeğini andıran üç çanak, tomurcuk ve çiçek motifi bulunacak. Altı kol da aynı olacak. 25

MENORA Şamdanın gövdesinde badem çiçeğini andıran dört çanak, tomurcuk ve çiçek motifi olacak. Şamdandan yükselen ilk iki kolun, ikinci iki kolun, üçüncü iki kolun altında kendinden birer tomurcuk bulunacak. Toplam altı kol olacak. Tomurcukları, kolları tek parça olan şamdan saf dövme altından olacak. "Şamdan için yedi kandil yap; kandiller karşısını aydınlatacak biçimde yerleştirilsin. MENORA Fitil maşaları, tablaları saf altından olacak. Bütün takımları içinde olmak üzere şamdana bir talant saf altın harcanacak. Her şeyi dağda sana gösterilen örneğe göre yapmaya özen göster. (Çıkış 25:31-40) MENORA Hanukiya Sekiz gün süren Hanuka bayramı, her gün sekiz kollu şamdanda (Hanukiya) kandiller ya da mumlar yakmak suretiyle kutlanır. 26

Bazı Özel Uygulama ve İnançları Talmud a göre erkek çocuk doğuran bir kadın 7; kız çocuk doğuran ise 14 gün temiz kabul edilmez. Erkek çocuk doğuran kadın 33 gün; kız çocuk doğuran 66 gün mabet alanına giremez. (Reformistler bunları uygulamaz.) Her Yahudiye mutlaka İbranice bir isim verilir. Erkekler hala sinagoglarda Tanrıya kendilerini kadın olarak yaratmadığı için dua ederler. Bazı Özel Uygulama ve İnançları Çocuk aldırmak dini bir suçtur. Lakin zorunlu hallerde ihlal edilebilir. Büyük ve geniş aile olmak son derece önemlidir. Çok sayıda çocuk sahibi olmak tavsiye edilir. Organ bağışlanmasına cevaz verilmez. Ancak almak caizdir. Sünnet (Brit-Mila) Bütün erkek çocuklar mutlaka sünnet edilir. Sünnet genellikle doğumun 8.gününde icra edilir. Sünnet olmak Tanrı yla yapılan ahdin bir işareti olarak kabul edilir. Çocuklara isim sünnet esnasında verilir. Her sünnet olanın Sünnet annesi ve sünnet babası bir de sandak ı (kirve si) vardır. Kızlar sünnet edilmez. Bar Mitzva / Bat Mitzva 13 yaşından gün almış her Yahudi erkeği ve 12 yaşından gün almış her Yahudi genç kızı Bar/Bat Mitzva telakki edilir. 27

Evlilik Evlenmek dinin en önemli gereklerinden birisidir. Bekarlık asla tavsiye edilmez. Nişanlılık (Eruşin ya da Kiduşin) sonrasında da evlilik (Hupa) gerçekleştirilir. Düğün töreninde (Nisuin) Evlilik Sözleşmesi (Ketubah) hazırlanır. Evlilik kutsaması 10 yetişkin erkeğin huzurunda okunur. Ensest, zina evlilikleri ve Gentileyle evlilik kesin olarak yasaktır. Evlilik Ketubah Örnekleri Zina yoluyla doğan çocuklar (mamzer) zina yoluyla doğmuş olanlarla evlenirler. Bu yasak 10 nesil devam eder. Erkek birden fazla kadınla evlenebilir. 11. yy. da Avrupa Yahudileri poligamiyi yasaklamıştır. Gerekli hallerde boşanılabilir. Boşama erkek tarafından gerçekleştirilir. Günümüzde boşanma dini mahkemelerce gerçekleştirilir. Koca karısını boşadığına dair iki şahit önünde beyanda bulunur ve hazırlanan boşanma kağıdını imzalayarak kadına verir. 28

TEŞEKKÜRLER Doç. Dr. Cengiz BATUK İlahiyat Fakültesi / Dinler Tarihi Anabilim Dalı cengiz.batuk@omu.edu.tr 29