Türkistan da Eğitim Konusunun Ekim İhtilâli Öncesi İdil-Ural Tatar Basınında Akisleri

Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2006) Mak. #40, ss. 22-30 Telif Hakkı Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Türkistan da Eğitim Konusunun Ekim İhtilâli Öncesi İdil-Ural Tatar Basınında Akisleri Kişimcan Eşenkulova İstanbul Üniversitesi ÖZET XIX. yüzyılın başlarından itibaren Tatarlar kendi dillerinde gazete ve dergi yayınlamak için birçok defa teşebbüste bulunmalarına rağmen olumlu sonuç elde edememişlerdir. Rusya daki 1905-1907 ihtilali, bir dönüm noktası olarak basın serbestliğini beraberinde getirmiştir. 17 Ekim 1905 tarihindeki Basın Manifestosu ndan sonra 1905-1917 yıllarında İdil-Ural bölgesinden Kırım a, Kafkasya dan Türkistan a kadar varan geniş bölgelerde Türk lehçelerinde çok sayıda gazete ve dergiler yayınlanmıştır. Basın hayatının canlanması ile birlikte muhafazakâr, dinci, cedidci, milliyetçi, liberal hatta sosyalist ve benzeri görüşlü çeşitli eğilimli yayın organları teşekkül edip gelişmiştir. İdil-Ural bölgesinde yayınlanan gazete ve dergiler siyasi, ekonomik, kültürel, dinî ve içtimaî konular hakkındaki dâhilî ve haricî haberlere yer vermişlerdir. Eğitim konusu, başka bölgelerde de olduğu gibi İdil-Ural bölgesi basınının da başta gelen problemlerinden olmuştur. Bu dönemlerde yayınlanan gazete ve dergilerin hemen hemen hepsinde eğitim, terbiye ve bilimle ilgili makalelerin yayınlanmıştır. Türkistan daki eğitim konusu, çeşitli dergi ve gazetelerde geniş bir şekilde ele alınıp incelenmiştir. ANAHTAR SÖZCÜKLER İdil-Ural, Türkistan, Eğitim, Tatar basını, 1917 Ekim İhtilâli ABSTRACT Since at the beginning of the 20 th century, several times Tatars took an initiative to publish newspaper and magazine in their own language, but they did not get any result. 1905-1907 revolutions in Russia, as a revolving point, brought freedom of the press. After 17 October 1905 Press Manifesto, on 1905-1917 years from Idil-Ural region to Crimea, from Caucasia to Turkestan region different kind of magazines and newspapers were published in Turkish dialects. Together with revival of the press, different kind of press organs as conservative, religious, modern, nationalistic, liberal, social and such kind of organs were formed and developed. Political, economic,

Ekim İhtilâli Öncesi Tatar Basınında Türkistan da Eğitim Kişimcan Eşenkulova 23 cultural, religious and social subjects were placed on newspapers and magazines, which were published in the region of Idil-Ural. As other regions, education was one of the main problems of the press in Idil-Ural region. Almost all newspapers and magazines, which were published in this period, published articles about education and science. As an object of intellectual discussion, education in Turkestan was widely researched by different kind of newspapers and magazines in this region. KEY WORDS Idil-Ural, Turkestan, Education, Tatar Press, 1917 October Revolution 1. Giriş İdil-Ural bölgesinde, yerli halk dilinde, yani Tatarcada süreli yayınları yayınlama teşebbüsleri XIX. asrın başlarına denk gelmektedir. Kazan Üniversitesi nin bilim adamları, Tatarcadaki basım faaliyeti ile yerli halkın, Rusların toplumsal, dinî ve kültürel hayatına uyum sağlamalarını amaçlamışlardır. Bunun için de Tatarca gazete ve dergiler yayınlamayı ön görmüşlerdir. İlk defa 1808 yılında Kazan Üniversitesi Profesörlerinden İ. İ. Zapol skiy Kazanskie İzvestiya gazetesini Tatarca ve Rusça yayınlama projesini sunmuş ise de başarılı olamamış ve ancak Zapol skiy in vefatından sonra 1810 senesinde sadece Rusça yayınlanmıştır. İkinci defa, 1834 yılında yine Kazan Üniversitesi öğretim görevlilerinden M.G. Nikol skiy Bahru l-ahbar adı altında Tatarca bir gazete yayınlama teşebbüsünde bulunmuştur. Bu proje, A. K. Kazembek ve diğer birçok önemli bilim adamı ve şarkiyatçı tarafından desteklenmiş ise de Nikol skiy in Kazan Üniversitesi ndeki görevinden alınıp Astrahan vilâyetine işe atanması ile yine başarısızlığa uğramıştır. XIX. yüzyılın 60. yıllarından itibaren Tatarlar da kendi dillerinde gazete ve dergi yayınlamak için birçok defa teşebbüste bulunmalarına ve resmî kurumlara başvurularda bulunmalarına rağmen olumlu sonuç elde edememişlerdir. Bazı kaynaklara göre Tatarlar, XIX. yüzyılda İçişleri Bakanlığı na, Yayın İşleri İle İlgili Merkezî İdare ye, St. Petersburg Sansür Komitesi ne ve Kazan Valisi ne ana dillerinde yayın yapmaya izin vermeleri konusunu ihtiva eden 20 den fazla dilekçe göndermişlerdir. 1 Ancak, Rusya nüfusunun önemli bir kısmını oluşturan Tatarların İdil-Ural bölgesinde, kendi dillerinde bir basının yayınlanmasına izin verilmezken Ermeni, Gürcü, Yahudi, Letonya, Litvanya, Moldova, Polonya, Finlandiya, Estonya vd. dillerde gazete ve dergiler yayınlanmıştır. Rusya daki diğer Türk Müslümanları tarafından yayınlanan Bakü de Ekinci (1875-1877) (Yüksel 1988: 58-59) Kırım da Tercüman (1883-1917) (Kasımov 1992; Kırımlı 2001: 11-13) gibi birkaç gazete-dergi dışında 1905 yılına kadar bu süreli yayınların sayısının tatmin edici derecede fazla olmadığını söylemek mümkündür. 1 Bu konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Amirhanov (2002: 34-39)

24 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 1905-1907 ihtilâli, sadece Rusya tarihinde değil Rusya Türkleri için de bir dönüm noktası olarak önemli bir yere sahiptir. Bu ihtilâlin getirdiği en mühim yeniliklerinden biri de basın serbestliği olmuştur. 17 Ekim 1905 tarihindeki Basın Manifestosu ndan sonra 1905-1907 yıllarında İdil-Ural bölgesinden Kırım a, Kafkasya dan Türkistan a kadar varan geniş bölgelerde Türk lehçelerinde çok sayıda gazete ve dergiler yayınlanmıştır. Zaman zaman Rus sansürünün kısıtlamalar yapmasına ve bazı yayınların kapatılmasına rağmen yayın faaliyetleri devam etmiş ve gittikçe sayıları artmıştır. 7 Ekim 1905 tarihinde Rusça ve Tatarca olması şartıyla Kazan da yayınlanmasına izin verilen ilk gazete Kazan Muhbiri dir. 29 Ekim de iki dilde yayına başlayan bu gazete, daha sonra sadece Tatarca yayınlanmaya başlamıştır. 1905-1906 yılları arasında Ural da Fikİr, Kazan da Yulduz, Azat, Beyanu l-hak, Tan Yulduzı, Azat Halık, Tan Mecmuası, Orenburg da Vakit, Astrahan da Burgan-ı Terakki, Ufa da el-alem el-islâm gazeteleri yayınlanmıştır. 15 Ocak 1906 da ilk Tatarca dergi el-asr el-cedid Ural da yayınlanmıştır. Onu aynı yerde yayınlanan Uklar, Kazan da ed-din ve l-edeb, Orenburg da Çikertke, Çukeç, Karçıga, Dunya ve Maişet (Din ve Maişet) 2 dergileri takip etmiştir. Böylece 1905-1906 yılları arasında Kazan da 8, Orenburg da 5, Ural da 3, Astrahan da 1, Ufa da 1 olmak üzere toplam 18 gazete ve dergi yayınlanmıştır. 1907 de ise sekiz şehirde toplam olarak 28 e ulaşmış olup bunlardan 18 i gazete, 10 u dergidir. 1905-1917 yılları arasında da 100 den fazla dergi ve gazete faaliyette bulunmuştur (Amirhanov 2002: 16, 46-47; Zahidullin 2003: 4-5, Muhammedşin 2002: 3-4). Bazı araştırmacılara göre, İdil-Ural bölgesinde 1917 ihtilâline kadar Tatarca 44 gazete ve 35 dergi, toplam olarak 79 süreli yayın yayınlanmıştır (Devlet 1999: 170). Bir başka kaynağa göre de bu dönem içinde yayınlanan süreli yayın sayısı toplam 95 tir. Bunlardan 58 i gazete ve 37 si de dergidir. Bu gazete ve dergiler sadece büyük ve merkezî şehirlerde değil, küçük şehirlerde de yayınlamıştır. Basın hayatının canlanması ile birlikte muhafazakâr, dinci, ceditçi, milliyetçi, liberal, hatta sosyalist ve benzeri görüşlü çeşitli eğilimli yayın organları teşekkül edip gelişmiştir (Devlet 1999: 167-168). İdil-Ural bölgesinde yayınlanan gazete ve dergiler sadece bu bölgeye ait siyasî, ekonomik, kültürel, dinî ve içtimaî konularla sınırlı kalmayıp Rusya, Rusya egemenliği altındaki Kafkasyalı, Kırımlı ve Türkistanlı Müslümanlar ve Türkler hakkındaki dâhilî haberler yanında haricî haberlere de yer vermişlerdir. 2 Din ve Maişet dergisi başta 14. sayıya kadar, yani 31 Aralık 1906-15 Nisan 1907 tarihleri arasında Dünya ve Maişet adı altında çıkmıştır. Derginin isminin değiştirilmesi ile beraber muhteviyatı da değişmiştir. Başta dünyevî haberlere daha fazla yer verilirken, isminin değiştirilmesi ile dinî makaleler, haberler, molla ve imamların hayatları, medrese ve mescitlerin durumları ve benzeri konulara daha fazla ehemmiyet verilmiştir. Geniş bilgi için bkz. Muhammedşin (2002: 3)

Ekim İhtilâli Öncesi Tatar Basınında Türkistan da Eğitim Kişimcan Eşenkulova 25 2. Tatar Basını ve Türkistan da Eğitim Meselesi Eğitim konusu, başka bölgelerde olduğu gibi İdil-Ural bölgesi basınının da başta gelen problemlerinden olmuştur. Bu dönemlerde, yayınlanan gazete ve dergilerin hemen hemen hepsinde eğitim, terbiye ve bilimle ilgili makalelerin yayınlanmış olması bu konunun ne derecede önemli olduğunu göstermektedir. Ayrıca Malumat, Maarif, Mektep, Muallim, Terbiye vs. gibi doğrudan eğitim meselesine odaklanan gazete ve dergiler de yayınlanmıştır. İdil-Ural bölgesinden H. Atlasî, Z. Velidî, H. Maksudî, G. Alparov, G. İbrahimov, G. Tukay, F. Amirhan, F. İshakî, Kırım dan İ. Gaspıralı, Türkistan dan Mahmut Hoca Behbudî gibi çok sayıdaki aydın ve pedagog bu meselede önemli roller üstlenmişlerdir. Değerli makaleleri, eleştirileri, eğitim hakkındaki iç ve dış haberler ile halkı aydınlatmaya çalışmışlardır. Bunların yanında F. Suleymaniya, M. Muzafferiya, M. Akçurina gibi bayan pedagogların kızların eğitimleri ile ilgili çalışmaları ve makaleleri dikkate şayandır. 3 (XX yöz Başı Tatar Taglim-Terbiya Jurnallarınıng Bibliografik Kürsetkiçi 1997: 21-22). 1905-1907 ihtilâlinin getirdikleri düşünce ve basın özgürlükleri, Tatar aydınlarını da birçok yönde etkilemiş ve kendi millî değerlerini koruyabilmeleri, Rusya ve diğer Batı ülkelerindeki gelişmelerden haberdar olabilmeleri için öncelikle eğitim meselelerinin çözülmesi gerektiğini düşünerek neredeyse her gazete ve dergide Bizde nasıl bir eğitim var? Ya onlarda? Ne yapmalıyız? gibi soruları gündeme getirmişlerdir. Böylece hemen her gazete ve dergide Amerika dan Japonya ya, Almanya dan Çin e, Türkiye den Hindistan a kadar birçok ülkenin eğitim sistemlerinden, okullarından bahseden makaleler yer almıştır. Rusya okulları ve eğitim sistemleri ise, Rusya, İdil-Ural, Kafkasya ve Türkistan daki faaliyetleri ile de doğal olarak en çok söz edilen bahislerden olmuştur. Tatar basınının kalem ehli temsilcileri, eğitim sürecinin bütün nüanslarını yakalayabilmek için eğitim olgusunun tarihî köklerine dikkat çekmeyi ilk iş olarak bilmişlerdir. Bunun için de geleneksel medrese ve mekteplerin yanında Rus okullarını inceleyerek ve iki sistemi karşılaştırarak analiz etmeye çalışan birçok makale gazete sütunlarında yerini almıştır. Çünkü bir taraftan kültür, medeniyet, örf-âdetler, talim ve terbiyede olduğu gibi ekonomik ve ticarî alanlarda da asırlardır Türkistan ve Kafkasya Müslüman Türkleri ile sıkı bir bağ içinde yaşayan, diğer taraftan Rusların İdil-Ural bölgesini işgal etmeleri ile sadece siyasî değil, sosyal ve kültürel değişimleri de yaşamak zorunda kalan Tatarlar, Doğu ve Batı gibi tamamen farklı iki kültür arasında kendi kimliklerini, millî değerlerini yeniden bulma arayışına girmişlerdi. Bu arayışı kendileri ile aynı kaderi paylaşmakta olan diğer Türk toplumlarından bağımsız olarak yapmaları imkânsızdı. Bu yüzden Türkistan ve Kafkasya Müslüman 3 Bkz. XX yöz Başı Tatar Taglim-Terbiya Jurnallarınıng Bibliografik Kürsetkiçi, 1997: 21-22.

26 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 Türklerine ait meseleler basında sık sık yer almıştır. Tatar aydınlarının böyle faal arayış çabası, basın sahiplerinin ve yazarlarının görüşlerine, düşüncelerine ve dünyayı algılayışlarına göre değişmiş ve doğal olarak da basına farklı yansımıştır. Kimlik, millî değer ve şuur meseleleri, bazı aydınların Kur an ve sünnetten, İslâm biliminden ve düşüncesinden uzak kaldıkları için şu anda bu durumda olduklarını savunarak öze, eskiye dönme eğilimleri göstermelerine, bazılarının da eskinin bazı unsurlarının devamı ile birlikte yeni bazı hususları veya düşünce tarzını yerleştirme görüşünü savunmalarına, öbür yandan da bazılarının Rus ve Batı yanlısı bir yaşamı benimseyen düşünceleri ortaya koymalarına sebep olmuştur. Doğal olarak da zaman zaman birbirlerini eleştirmişler, reddiyeler yazmışlardır. Tatarlarda olduğu gibi Türkistan halkı arasında da uyanmayı sağlayıp modernleşmeyi ve ilerlemeyi amaçlayan yenileşme düşüncesinin yerliler tarafından kolayca benimsenmediği ve birçok zorluklar ile karşı karşıya kaldığı anlaşılmaktadır. Bunlardan en önemlilerinden biri de eski usûlcüler, başka bir deyiş ile kadimciler diye adlandırılan ve aralarında eski geleneği, medrese eğitimini devam ettirmek isteyen mollalar, damlalar, müderrisler, işanlar ve imamların bulunduğu zümrelerdi. Kadimciler, ceditçilerin medreselere ve eğitime, en önemlisi de eğitim vasıtasıyla ülkeye ve topluma getirecekleri yeniliklerin, İslâmiyet i ve İslâmiyet ile kendi varlığını ve benliğini muhafaza etmekte olduklarını düşündükleri toplumu zayıflatacağı, bunun neticesinde de halkın kısa bir süre içinde Hristiyanlaşmasına vesile olabileceği görüşünü savunmaktaydılar. İdil-Ural bölgesinde ceditçiler ile mücadele eden kadimcilerin Türkistan ın kadimcilerini de destekledikleri, onlara eskisi gibi sempati duymakta olduklarını çeşitli vesileler ile duyurmaya çalışmışlardır. 1917 İhtilâline kadar yenilikçiler ile mücadele eden Muhammed Veli Huseyinov un 31 Aralık 1906 da Orenburg da çıkarmaya başladığı Din ve Maişet adlı haftalık dergisi bunun bir örneğidir. Bu derginin 13. sayısında yayınlanan Usûl-i Cedid ve Diyanetsiz Muallim adlı makalede şunlar yer almaktadır: Yakında Vakit ile Tercüman da Buhara da usûl-i cedid Kavgası şeklinde makaleler yayınlandı. Usûl-i cedidi kabul eden şahsın mevkii, rütbeyi sevdiğini kabul etmeyen işan, âlim ve damla Abdürezzak Müftü ve onun gibi müftülerin Buhara nın âlim ve günahtan sakınan zatlarından oldukları her Buharalı ya malûmdur. Mezkûr iki gazetenin bu âlimlere olan hücumu, onların usûl-i cedidi kabul etmemelerinden olduğu açıktır (Buharî 1328: 197). Buharî, akabinde de Buhara daki usûl-i cedidi kabul etmeyen Buharalı âlim, molla ve işanları savunuyordu. Ayrıca usûl-i cedid in talime hiç faydası olmadığı gibi Rusya halkının İslâm ını diyanetsizliğe sevk etmekte olduğunu bildirmekte ve şöyle devam etmektedir: Her biri müctehidlik dava edip bütün kütüb-i fıkhiyyeyi bir kenara bırakıp

Ekim İhtilâli Öncesi Tatar Basınında Türkistan da Eğitim Kişimcan Eşenkulova 27 kendilerince ayet ve hadislerden hüküm çıkarıyorlar. Başı usûl-i cedid olarak bütün Rusya İslâm ı işbu bela ile müpteladır. Bütün Rusya nın iki yüz yıldan beri üstadı olan Buhara-i Şerif vardı, onu da âlimler vasıtası ile Vakitçiler kendilerine çekmek istiyorlar. Onlar Buhara nın içine değil Taşkurganına bile gelmesinler Halbuki Cami-i Ezher usûl-i kadim ile idare olunur. İstanbul da da dinî medreseler usûl-i kadim ile idare edilmektedir İşbu sene Vakit ve Din ve Maişet dergisinde yer alan Orenburglu Muhammed Bay Hüseyinov un Usûl-i Cedid in Faydasızlığı hakkındaki makalesini herkes hatırlamalıdır. Bu insanlar çalma yerine şapka, çapan yerine de palto giyen Rus talebeleridir. Herkes kim olduğu belli olmayan böyle muallimlerden, çocuklarını okutmaktan, ziyadesiyle korumaları gerekir. Ulema-i Kiram-i Buhara-i Şerif bunları dikkatlerine alıp meslek-i kadimlerinde ulûm-i diniye taliminde sabit olmalarını can-ı gönülden isteriz. (Buharî 1328: 197-198). Bir başka yerde de şöyle denmektedir: Bu sene Buhara-i Şerife de tahsil etmek için Rus tabası olan talebeye kendilerinin mahalli hükümet memurlarından Buhara ya okumaları için iyi hükümet adamı nezdinde hesap olunacak bir ayıbı haiz değil diye şahadetname lazım. Aksi halde Eylül ayının onundan itibaren (Buhara-i Şerif de resmî tahsil başı) mezkûr şahadetnâmeye malik olmayan talebelere kerhen kanboyu kılınacak diye Mayıs sonlarında mahallî hükümet vasıtası ile (Buhara-i Şerif Hükümeti) her medreseye ilân kılmışlardı. Şu anda tahsil yaklaşmakta ancak bu şahadetnameyi alan adam pek az. Tatar talebesi yaklaşık on şahıs aldırdılar ise de kalanları su-i neticesinden mütereddittirler. Buhara-i Şerif de tahsil edecek talebe gâh Tatar gâh Kazak ve Kırgız olsun mezkur şahadetnâmeyi beraberlerinde alıp gelmeleri lazım. (Lutfî 1328: 555-556) Anlaşıldığı gibi, Din ve Maişet dergisi Buhara ve diğer Türkistan medreselerinde eski usûl eğitimin devam ettirilmesi gerektiği görüşündeyken, bir diğer yayında, yani ed-din ve l-edeb de eskiden bir eğitim ve kültür merkezi olan Türkistan ın Rusya nın egemenliği altına girdikten sonra gözden düştüğünü şu cümleler ile açıklamaktadır: Eskiden Tatar mekteplerinde ve medreselerinde eğitim alan talebeler şu anda eğitimlerini tamamlamak için Avrupa ya giden öğrencilerimiz gibi, Semerkand ve Buhara ya gidip oradaki medreselerde tahsil görürlerdi. Oradan döndüklerinde Rusya egemenliği altında olan halk için Rusya siyasetine karşı savaşırlardı Ancak Buhara ve Semerkand gibi şehirlerin Rusya egemenliği altına girdikten sonra bu eğitim merkezleri gözden düştü ve eğitimlerini tamamlamak isteyen gençler İstanbul, Mısır gibi birçok ülkeye gitmeye başlayıp Asya ve Afrika daki Müslümanlar ile tanışmaya fırsat buldular (Ed-Din ve l Edeb 1/5 1324: 153-154) Bunun dışında, bir başka yayında, yani Yulduz Gazetesi nde Hocend şehrinden bir grup talebenin bu gazeteye gönderdikleri mektuplarında Fergana ve Maveraünnehir vilâyetlerinde mektep ve medreselerin hâlinden memnun

28 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 olmadıklarını, 20-25 yıl oralarda kalmalarına rağmen öğrencilerin hiçbir şey öğrenmeden mezun olduklarını şöyle açıklamaktadırlar: Talebelerimiz âlemde maarif nedir, ilim nedir bilmezler. Buhara da filan âlim hikmet bilir, Kokand da filan damla hikmet ve mantık konusunda çok mahirdir derler. Ama kontrol ederlerse hiçbir şeyden haberleri yoktur. Okudukları hikmet ve mantıktan ne dünyaya ne de ahirete faydası vardır. Milletimize ne fayda getirdiler? Japonya daki din meclisinde İstanbul dan, Hindistan dan çok sayıda insanlar vardı. İşbu Fergana ve Maveraünnehir vilayetinden bir kişi bile bulunmadı. Zira Japonya ya gitmek için Fransızca veya İngilizce bilmek gerekirdi. Ancak bizim vilayetlerde Fransızca veya İngilizce bilmek şöyle dursun o milletlerin kimler olduklarını bile bilmezler. Hatta üstümüzde hâkim olan Rusların lisanını bile bilmezler. (Yulduz 3 Ramazan 1324: 4) Bunun gibi örnekleri sıralayabileceğimiz birçok makaleyi göz önünde bulundurursak, diğer bölgelerde olduğu gibi Türkistan da da bir tarafta kadimcilerin diğer tarafında da cedidçilerin hem kendi içlerinde hayatta kalabilmeleri ve öğretimlerine devam ettirmeleri için mücadeleleri hem de birbirlerine karşı acımasızca eleştirilerde bulundukları, Türkistan daki bu durumun İdil-Ural bölgesindeki taraftarlarınca desteklendiği anlaşılmaktadır. Burada şuna da belirtmeliyiz ki, yukarıda ele aldığımız misallerden yola çıkarak Türkistan da hep gerileme olmuştur, her hangi bir yenileşme ve ilerleme kaydetmemiştir gibi hükümler vermek yanlış olur. 1905-1906 yıllarında, Nijniy Novgorod da yapılan Müslümanlar Kurultayı nda ilerlemenin, uyanmanın eğitimle kabil olacağına kanaat getirilerek bu meseleyi derinlemesine incelemek için 15 kişilik bir komisyon kurulmuştur. Kazanlı öğretmenmolla Abdullah Apanayev başkanlığındaki bu komisyon Rusya Müslümanlarının maarif hayatını ilgilendiren bir rapor hazırlamışlardır. Bu rapor kongrenin 18-19 Ağustos 1906 tarihleri arasındaki oturumlarda müzakere ve kabul edilmiştir (Hamiyet 11 Nisan 1907). Bu raporun en önemli maddelerinden biri de İdil-Ural, Kafkasya ve Türkistan Müslümanlarının aynı eğitim programını kullanmaları gerektiği konusudur. Akabinde, bir sonraki sene 11 Nisan 1907 tarihinde Hamiyyat Gazetesi nde şu haber yer almaktadır: Geçen sene Kafkas, Kırım, Kazan ve Rusya nın bazı bölgelerinde muallimler cemiyeti oldu. Bu sene de Kafkas, Kırım, Türkistan, Kazan ve Rusya nın her yerinde muallimler cemiyeti olup meclis kendi aralarında bir vekil seçerek Ağustos başlarında Kazan da olacak umûm-i muallimîn cemiyeti ne teşrif buyurup müşavereyi hal noktaya getirmek için bir layiha-i umûmun tertip edilmesi münasip görülüp, umûm-i malumuna teklif olunur. (Hamiyet 11 Nisan 1907). Her ne kadar daha sonraki senelerde bu görüşü destekleyici toplantılar yapılmış

Ekim İhtilâli Öncesi Tatar Basınında Türkistan da Eğitim Kişimcan Eşenkulova 29 ve çabalar sarf edilmiş ise de bu mühim kararın ne derecede hedefine ulaşabildiği veya bu bölgelerin eğitimcileri ve halkı tarafından desteklendiği incelenmeye değer önemli konulardan biridir. Bununla beraber, umumî Rusya Müslümanlarını meşgul eden ulum-i talim meselesinin Yedi Su, Fergana ve Türkistan vilâyetlerinde de önemli bir konu hâline geldiği ve meseleleri gündeme getirmek ve iletmek için Peterburg a vekiller gönderdikleri bilinmektedir. (Vakit 13 Kasım 1910: 3) 1910 senesinde Müslümanlara ait bütün eğitim okullarının denetlenmesi için Rusya Hükümeti tarafından müfettişler gönderilmiştir. Büyük bir yankı uyandıran ve Müslümanlar arasında bir nevi tedirginlik yaratan bu duruma diğer bölgelerde olduğu gibi İdil-Ural bölgesi yayınlarında geniş yer verilmiş, devamlı olarak Müslümanların bununla ilgili olarak neler yapmaları gerektiği konusu müzakere edilmiştir. Bazı süreli yayın sahipleri bunun, Müslüman okullarını yenileyeceğini ve yeni sistemlerin uygulanmasının bu okulları olumlu yönde etkileyebileceğini savunmuşken, bazı yayınlarda da Müslümanların faaliyetlerini zorlaştıracağı ve birbirlerinden ayrılmaları için iyi bir fırsat olduğu görüşü dile getirilmiştir. Haberlerde Türkistan a da Rusya Hükümeti tarafından müfettişler gönderilmekte olduğu konusu şu şekilde bildirilmektedir: Bu sıralar Dâhiliye Nezaretinin Dinler Bölümü tarafından Türkistan Müslümanlarının din ve okul işlerini teftiş etmek için başlarında Naumov un bulunduğu bir komiteyi gönderecekler. (Din ve Maişet, 17 Aralık 1910: 785) Rusya Hükümeti, sadece bu müfettişler komisyonunu göndermekle kalmayıp bunun dışında Türkistanlı medreseler ve mektepler için müfettiş olarak Ostroumov u vazifelendirmiş ve Türkistan daki bütün mektep ve okullardan sorumlu tutmuştur. (Din ve Maişet) Ancak bu teftişlerin birçok yönden Müslümanları zor durumda bıraktığı, bazı okulların kapatıldığı veya bazı müderrislerin çalışmalarına izin verilmediği de şu cümlelerden anlaşılmaktadır: Aldığımız hususî haberlere göre, Kokand şehrinde inspektorlar yani müfettişler Müslümanların mektep ve medreselerini teftiş etmekte olup Tatar muallimlerine: sizin sart mekteplerinde muallimlik etmenize nizamen ruhsat yoktur derler imiş. Eğer bu doğru ise çok ehemmiyetli ve Müslümanları ciddî bir şekilde endişelendirecek bir haberdir. (Vakit 9 Kasım 1910: 3). Tatar basınının bu dinî ve din dışı içerikli gazete ve dergilerinden seçilmiş bu makalelerinden de anlaşıldığı üzere, aydınların Rusya Türklüğü nün eğitim meselesini, Rus eğitim siyasetleri bağlamında ele alındığında bir bütün olarak değerlendirdikleri ve tabi Türkistan daki hadiselere kayıtsız kalmadıkları anlaşılmaktadır.

30 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 Kaynaklar Hacı Turhan Muallimlerine Açık Mektup. Hamiyet, 11 Nisan 1907. Müslüman Mekteplerin Teftiş. Vakit, Sayı 691, Orenburg, 9 Kasım 1910, 3. Müslümanlarda Hareket. Vakit, Sayı 693, Orenburg, 13 Kasım 1910, 3. Şakirdler Oyganalar. Yulduz, Kazan, 3 Ramazan 1324/8 Ekim 1906, 4. Tarihten Bir Sahife. Ed-Din ve l-edeb, Cil 1, Sayı 5, Kazan: Lito-Tipografiya, 1 Cemaziyelevvel 1324/10 Haziran 1906, 153-154. Türkistan Müslümanlarını Teftiş. Din ve Maişet, Sayı 49, 17 Aralık 1910, 785. AMİRHANOV R. (2002) Tatarskaya dorevolyutsionnaya pressa (v kontekste Vostok-Zapad ). Kazan: Tat. knij. iz. BUHARÎ (1328) Usûl-i Cedid ve Diyanetsiz Muallim. Din ve Maişet, Sayı 13, 197-198. DEVLET N. (1999) Rusya Türklerinin Millî Mücadeke Tarihi (1905-1917). Ankara:TTK Yayınları. KASIMOV B. (1992) İsmailbek Gasprali. Taşkent. KIRIMLI H. (2001) İsmail Bey Gaspıralı. Ankara. LÜTFÎ A. (1328) Buhara dan Mühim Haber. Din ve Maişet, Sayı 35, 1328, 555-556. MUHAMMETŞİN R. (2002) Din ve Maişet jurnalınıng bibliografiyase (1906-1918). Kazan. Vakit. Sayı 691, Orenburg, 20 Zilkaade 1328/9 Kasım 1910, 3. XX yöz başı tatar taglim-terbiya jurnallarınıng bibliografik kürsetkiçi. Kazan: Milli kitap neşriyatı, 1997. YÜKSEL İ. (1988) Azerbaycan da Fikrî Hayat ve Basın. Acar Yayınları. ZAHİDULLİN A.Z. (2003) Ed-Din ve l-edeb jurnalınıng bibliografik kürsetkiçi. Kazan. Kişimcan Eşenkulova İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi, Yoğunlaştığı araştırma alanı Türkistan sahası araştırmalarıdır. Adres: E-mail: kishimjan@gmail.com, kishimjan@yahoo.com Yazı bilgisi : Alındığı tarih: 15 Mart 2006 Yayına kabul edildiği tarih: 15 Temmuz 2006 E-yayın tarihi: 29 Eylül 2006 Çıktı sayfa sayısı: 9 Kaynak sayısı: 17