Açık İşletme Kömür Madenciliğindeki İş Kazalarının Risk Değerlendirme Karar Matrisi İle Değerlendirilmesi

Maden İşletmelerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu 2011 Bildiriler Kitabı, 24-25 Kasım 2011, Zonguldak Açık İşletme Kömür Madenciliğindeki İş Kazalarının Risk Değerlendirme Karar Matrisi İle Değerlendirilmesi Evaluation of Occupational Accidents at Open Cast Coal Mining by Using Risk Assessment Decision Matrix S. Önder, M. Mutlu ve M. Önder Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü, Eskişehir ÖZET Madencilik sektöründe risklerin doğru algılanması ve analiz edilmesi ile iş kazaları azaltılabilir. Bu çalışmada, SLİ işletmesinde 2003-2008 yılları arasında meydana gelmiş olan yaralanmalı iş kazaları incelenerek, öncelikle kaza sıklık oranları (KSO), kaza ağırlık oranları (KAO) ve kaza olabilirlik oranları (KOO) hesaplanarak yıllar arası karşılaştırmalar yapılmıştır. İş kazaları neden, yer, uzuv ve sanata göre gruplanarak, 5x5 lik risk değerlendirme karar matrisi yöntemi kullanılarak incelenmiş ve daha sonra, tüm parametrelerin risk skorları ve risk grupları belirlenmiştir. Değerlendirme sonucunda, iş makinesi ve elle taşıma kaynaklı kazaların riskli olduğu, kazaların daha çok açık ocak sahası ve atölyelerde meydana geldiği ve kazalar sonucunda daha çok gövde ve ayağın yaralandığı bulunmuştur. ABSTRACT Occupational accidents can be reduced by analyzing and correct detection of the risks in the mining sector. In this study, injuries occupational accidents occurred at SLI between 2003-2008 years were examined. Firstly, accident frequency, severity and incidence rates were calculated and comparisons were made between the years. Occupational accidents were grouped in respect of the reason, location, part of body and job and using the 5x5 risk assessment decision matrix method were examined and then risk scores and risk groups of all of the parameters were determined. As a result of the study, it was found that accidents related to machine and manual handling has risk, accidents occurred in open pit area and workshops and the result of accidents injured the torso and foot. 1. GİRİŞ Arama, hazırlık, üretim, nakliyat ve cevher hazırlama evrelerinin her birinde ayrı riskler barındıran madencilik sektörü, bu risklerin önlenememesi neticesinde oldukça fazla iş kazasının meydana geldiği en tehlikeli çalışma kollarından birisidir. Kazalar, önceden planlanmamış ve istenmeyen olaylar olup, vukuunda, ölümlere, yaralanmalara ve maddi kayıplara neden olmaktadır (Güyagüler, 2007). Özellikle kömür madenciliği, ülkemizde en fazla iş kazasının meydana geldiği iş kolları arasındadır (Yıldırım, 2009). Literatürde kömür madenlerinde gerçekleşen kazalarla ilgili çalışmalar 155

S. Önder, M. Mutlu, M. Önder mevcuttur. Sarı vd. TKİ ye bağlı GLİ Tunçbilek-Ömerler ve ELİ Soma-Eynez yeraltı kömür madenlerinde meydana gelmiş olan kazaları incelemişlerdir. Emniyet açısından klasik ve mekanize sistemleri değerlendirdikleri çalışmalarında kazaları, kaza nedeni, kazanın meydana geldiği yer, yaralanan uzuv, meslek ve yaş gruplarını göz önüne alarak incelemişlerdir. Her iki işletmede de en sık karşılaşılan kaza nedenlerinin göçük, elle taşıma ve malzeme çarpması olduğunu belirlemişlerdir. En sık yaralanan uzuvların, gövde, el ve ayak olduğunu, meslek gruplarında ise kazmacı, tahkimatçı ve işçi gruplarının kaza geçirme sıklıklarının daha fazla olduğunu saptamışlardır (Sarı, vd., 2004). Diğer bir çalışmada, Amerika da 12 yeraltı kömür ocağından alınan göçük olayları incelenmiş, yeraltı kömür madenlerinde göçükle ilgili risk değerlendirme ve yönetimi için risk ve karar analiz yöntemi önerilmiştir. Önerilen tekniğin göçük yönetimi ve belirsizliklerin üstesinden gelmek için güçlü bir teknik olduğu sonucuna varılmıştır (Düzgün and Einstein, 2004). Düzgün, 2005 yılında yaptığı çalışmada, 1986-2003 yılları arasında Zonguldak kömür havzasındaki yeraltı kömür ocaklarında göçükten kaynaklanan ölümlü ve yaralanmalı kazaları incelemiş ve bir risk değerlendirmesi ve yönetimi metodu önermiştir (Düzgün, 2005). Önder ve Adıgüzel, TTK müesseselerinde 1980-2004 yılları arasında meydana gelmiş olan ölümlü iş kazalarını uyum analizi ve hiyerarşik loglineer modelleri kullanarak incelemişlerdir. Çalışmalarında, ölümlü iş kazalarından en çok etkilenen meslek grubunun üretim işçisi olduğu ve ayrıca, göçük ve metan patlamalarının da ölümlü iş kazalarının oluşumunda en önemli faktörler arasında olduğunu tespit etmişlerdir (Önder ve Adıgüzel, 2009; 2010). Başka bir çalışmada, TKİ ye bağlı işletmelerde 2001-2008 yılları arasında meydana gelmiş olan kazalar incelenmiştir. Analizler sonucunda, en fazla kaza geçiren iş grupları, bu iş gruplarının maruz kaldıkları kaza nedenleri ve meydana gelen bu kazalar sonucunda yaralanan uzuvlar arasındaki ilişkiler belirlenmiştir (Önder ve Önder, 2010). Risk, tehlikeli bir durumda olumsuz bir olayın meydana gelmesi olasılığıdır. Tehlike ise belirli bir kişi için olmaktan çok genel bir kavram olarak algılanır. Çevrede bulunan çeşitli faktörler tehlike yaratabilir, ancak bu faktörlerle karşılaşma durumunda bu tehlikeli durumun belirli bir olasılık dahilinde meydana gelmesi söz konusu olur. Bu durumda riskten söz edilir. Ortamda bulunan faktörlerin değerlendirilmesi anlamına gelen risk değerlendirilmesi bir dizi teknik çalışmayı gerektirir. Öncelikle işyeri ortamında hangi tür risk faktörlerinin var olduğu belirlenmeli, daha sonra bu faktörlerin düzeyi saptanmalı ve bu faktörlerin işyerinde kimleri etkilediği konuları değerlendirilmelidir (Bilir, 2005). Madencilik gibi risklerin yaygın olduğu sektörlerde bu riskleri yönetmek ve kontrol tedbirleriyle kabul edilebilir seviyeye indirmek amacıyla yapılan risk değerlendirmesi çalışmaları büyük önem taşımaktadır (Çelik ve ark., 2009). Bu çalışmada, Türkiye Kömür İşletmelerine (TKİ) bağlı Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi nde (SLİ) 2003-2008 yılları arasında meydana gelmiş iş kazaları incelenmiştir. Öncelikle kaza sıklık oranları (KSO), kaza ağırlık oranları (KAO) ve kaza olabilirlik oranları (KOO) hesaplanarak yıllar arası karşılaştırmalar yapılmıştır. Daha sonra, işletmenin kayıtlarına uygun olarak iş kazalarının nedenleri; iş makinesi, elle taşıma, el aletleri, makine, karayolu ile taşıma ve elektrik olmak üzere 6 ana grupta, kaza yerleri; atölyeler, açık ocak sahası, karo sahası, kriblaj-lavvar ve ambarlar olmak üzere 5 ana grupta, yaralanan uzuvlar; el, kol, ayak, bacak, baş ve gövde olmak üzere 6 ana grupta, çalışanların sanatlarına göre tamir bakım imalat- mekanik (TBİM), tamir bakım imalat-elektrik (TBİE), işçi, şoför, manevracı-harmancı ve iş makinası operatörü olmak üzere 6 ana grupta incelenmiştir. İncelenen tüm değişkenler 5x5 lik L tipi risk değerlendirme karar matrisi yöntemi kullanılarak değerlendirilmiş ve risk skorları belirlenmiştir. Sonuç olarak, kaza nedenleri, kaza yerleri, yaralanan uzuv ve sanat, risk skorlarına göre sıralanıp risk grupları tespit edilmiş, kazaların 156

Maden İşletmelerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu 2011 Bildiriler Kitabı, 24-25 Kasım 2011, Zonguldak azaltılabilmesi için alınabilecek önlemler vurgulanmıştır. 2. SLİ MÜESSESESİ TKİ kurumuna bağlı Garp Linyitleri İşletmesi (GLİ) Müessesesi bünyesinde 01 Haziran 1960 tarihinden itibaren Seyitömer Linyitleri İşletmesi Bölge Müdürlüğü (SLİ) olarak faaliyet göstermeye başlamıştır. Seyitömer Linyitleri İşletmesi Bölge Müdürlüğü 01Temmuz 1990 tarihinden sonra doğrudan TKİ kurumuna bağlı Müessese Müdürlüğü olarak faaliyetini sürdürmüş, 01 Eylül 1995 tarihinde Seyitömer Linyitleri İşletmesi Bölge Müdürlüğü ve 30 Nisan 2002 tarihinden sonrada TKİ kurumuna bağlı Seyitömer Linyitleri İşletmesi İşletme Müdürlüğü olarak faaliyetlerini sürdürmüş ve 01 Nisan 2004 tarihinden itibaren de Müessese olmuştur. SLİ de açık işletme madenciliği ile üretim yapılmaktadır. Açık ocakların üretim yöntemi, örtü kazı (kazı-yükleme-taşımaserme) ve kömür üretimi (kömür kazıyükleme-taşıma) olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilmektedir. Açık ocaklarda örtü kazı faaliyeti sonucu açığa çıkarılarak üretilen tüvenan kömür, kömür hazırlama tesislerinde işlemlere tabi tutularak kullanıma hazır hale getirilip sektörlere göre arz edilmektedir. İşletmede ekskavatör ve dragline olmak üzere iki tür örtü kazı işlemi yapılmaktadır. Ekskavatör faaliyetleri ana hatlarıyla örtü tabakasının kömüre kadar olan kısmını kademeler halinde; delme, patlatma, ekskavatörlerle kamyonlara yükleme, kamyonlarla taşıma, döküm harmanlarına dökme ve serme işlemlerini ihtiva etmektedir. Delme işi 9 inch (229 mm) çaplı delik makineleri ile gerçekleştirilmekte, deliklere ANFO (Amonyum Nitrat + Mazot) karışımı doldurularak patlatılmaktadır. Kömür üzerindeki 35-60 metre kalınlıktaki örtü tabakası bu şekilde gevşetildikten sonra 10'ar metrelik dilimler halinde (10 yd3 kepçe kapasiteli) ekskavatörlerle kazılıp, 85 short tonluk toprak kamyonları ile kömürü alınmış veya kömürsüz alanlara taşınarak döküm sahasına dökülmekte ve serilmektedir. Dragline nakliyatında ise, sahanın dragline için hazır hale getirilmesi ekskavatörkamyon yöntemi ile yapılmaktadır. Daha sonra hazırlanan kısımda dragline ile örtü kazı yapılarak kömüre kadar olan örtü tabakası, kömür alınmış alanlara atılmaktadır. Örtü kazı faaliyetleri sonucu üzeri tamamen açılan kömür yine Ekskavatör-Kamyon yöntemi ile kömür hazırlama tesislerine taşınarak, parça kısımları (+100 mm) piyasaya yakacak olarak, toz kısımları (-100 mm) ise kömür kalitesine ve ihtiyaca göre Tügsaş'a ve Termik Santrallere sevk edilmektedir. Ekskavatör-Kamyon yöntemi ile termik kömürü hazırlama tesislerine taşınarak - 200 mm ye indirgenen kömürler termik santrallere sevk edilmektedir. Kömür taşımada 85 short ton'luk damperli kömür kamyonları kullanılmaktadır. Yüklemede ise değişik kapasitelerde ekskavatör ve lastik tekerlekli yükleyiciler çalıştırılmaktadır. Üretilen tüvenan kömürlerin %92 si EÜAŞ Termik Santrallarına %8 i piyasa ve sanayiye verilmektedir (www.sli.gov.tr). SLİ Müessesesi nde 2003-2008 yılları arasında çalışan işçi, kaza, yaralı ve ölü sayıları ve iş günü kayıpları Çizelge 1 de verilmiştir. İşletmede 2003-2008 yılları arasında toplam 147 kaza meydana gelmiş olup, 1 tanesi ölümle sonuçlanmıştır. Bu kazanın nedeni, iş makinesi parçasının operatörün üzerine düşmesidir. Yıllara göre kaza sayıları değişimi Şekil 1 de verilmiştir. İşçi Sayısı Kaza Sayısı Yaralı Sayısı Ölü Sayısı İş Günü Kaybı Çizelge 1. SLİ iş kazası verileri. 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Toplam 1109 1026 950 883 823 620 39 25 32 25 13 13 147 39 25 31 25 13 13 146 0 0 1 0 0 0 1 184 206 7741 173 136 139 8579 157

S. Önder, M. Mutlu, M. Önder Şekil 1. Yıllara göre kaza sayıları değişimi. Şekil 1 incelendiğinde, işletmede meydana gelen kazalarda genel olarak azalma görülmektedir. Kazaların %26,53 ü 2003 yılında gerçekleşmiş olması nedeniyle bu yıl en fazla iş kazası yaşanan yıl, 2007 (%8,84) ve 2008 (%8,84) yılları en az iş kazası ve iş günü kaybının yaşandığı yıllar olarak göze çarpmaktadır. İşletmede 2005 yılında yaşanan ölümlü iş kazasından dolayı en fazla iş günü kayıpları bu yılda gerçekleşmiştir. Kaza Olabilirlik Oranı (Accident Incidence Rate), takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin toplam sayısına bölünmesiyle elde edilen değerin 100.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu oran, istatistik verilerinin elde edilmesi ve değerlendirilmesi açısından daha basit ve sade bir oranı temsil etmektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) istatistiklerinde, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistikleri kaynaklı olarak alındığından dolayı, Türkiye için her 100.000 sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme yapılmaktadır. SLİ Müessesesinin 2003 2008 yılları arasındaki Kaza Sıklık Oranı grafiği Şekil 2 de ve Kaza Ağırlık Oranı grafiği Şekil 3 te Kaza Olabilirlik Oranı grafiği Şekil 4 te verilmiştir. Kazaların değerlendirmesinde, Kaza Sıklık Oranı (KSO), Kaza Ağırlık Oranı (KAO) ve Kaza Olabilirlik Oranı (KOO) yaygın olarak kullanılan göstergelerdir. Kaza Sıklık Oranı (Accident Frequency Rate), takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1.000.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır ve KSO=Toplam kaza sayısı / Toplam insan saat çalışma sayısı *1.000.000 eşitliği ile belirlenir. Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate), takvim yılı içerisinde ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır ve Şekil 2. KSO grafiği. Şekil 3. KAO grafiği. KAO=Kazalardan dolayı toplam kayıp gün sayısı/toplam insan saat çalışma sayısı*1.000 eşitliği ile belirlenir. 158

Maden İşletmelerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu 2011 Bildiriler Kitabı, 24-25 Kasım 2011, Zonguldak Çizelge 3. Bir olayın gerçekleşme ihtimali (Özkılıç, 2005). İhtimal Ortaya çıkma olasılığı için derecelendirme basamakları Çok küçük (1) Hemen hemen hiç Küçük (2) Çok az ( yılda bir kez ), sadece anormal durumlarda Orta (3) Az ( yılda bir kaç kez ) Yüksek (4) Sıklıkla ( ayda bir ) Çok yüksek (5) Çok sıklıkla (haftada bir, her gün), normal çalışma şartlarında Şekil 4. KOO grafiği. Şekillerde verilen grafikler incelendiğinde, işletmede 2003-2008 yılları arasında KSO ve KOO oranı değerlerinde belirgin bir azalma dikkati çekmektedir. KAO grafiği incelendiğinde, ölümlü bir iş kazasının KAO nı belirgin bir şekilde arttırdığı görülmektedir. SLİ Müessesesinde 2003-2008 yılları arasında meydana gelmiş olan kazalar incelendiğinde Çizelge 2 de verilen risk unsurlarına ulaşılmıştır. Çizelge 2. SLİ de risk unsurları. Riskli ay Eylül Riskli gün Pazartesi Riskli saat aralığı 10.00 12.00 Riskli yaş aralığı 40 45 Riskli vardiya 1. Vardiya Riskli sanat dalı Tamir-bakım-imalât(mekanik) Riskli yerler Açık ocak sahası ve atölyeler Riskli neden İş makinesi Riskli uzuv Gövde Riskli kaza türü Makine çarpması ve vurması 3. RİSK DEĞERLENDİRME KARAR MATRİSİ VE UYGULAMASI En sık kullanılan yaklaşımlardan biri olan risk değerlendirme matrislerinden L Tipi Matris özellikle sebep-sonuç ilişkilerinin değerlendirilmesinde kullanılır. Bu metod ile öncelikle bir olayın gerçekleşme ihtimali (Çizelge 3) ile gerçekleşmesi durumunda sonucunun derecelendirilmesi (Çizelge 4) ve ölçümü yapılır. Risk skoru ihtimal ve zarar derecesinin çarpımından elde edilir ve Çizelge 5 te verilen değerlere göre yorumlanır. Çizelge 4. Bir olayın gerçekleşmesi durumunda şiddeti (Özkılıç, 2005). Sonuç Çok hafif (1) Hafif (2) Orta (3) Ciddi (4) Çok ciddi (5) Derecelendirme İş saati kaybı yok, lkyardım gerektiren İş günü kaybı yok, kalıcı etkisi olmayan ayakta tedavi ilk yardım gerektiren Hafif yaralanma, yatarak tedavi gerekir Ciddi yaralanma, uzun süreli tedavi, meslek hastalığı Ölüm, sürekli iş göremezlik Çizelge 5. Sonucun Kabul Edilebilirlik Değerleri Özkılıç, 2005). Sonuç Katlanılamaz Riskler (25) Önemli riskler (15,16,20) Orta düzeyde Riskler (8,9,10,12) Katlanılabilir Riskler (2,3,4,5,6) Önemsiz riskler (1) Eylem Belirlenen risk kabul edilebilir bir seviyeye düşürülünceye kadar iş başlatılmamalı eğer devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmalıdır. Gerçekleştirilen faaliyetlere rağmen riski düşürmek mümkün olmuyorsa, faaliyet engellenmelidir. Belirlenen risk azaltılıncaya kadar iş başlatılmamalı eğer devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmalıdır. Risk işin devam etmesi ile ilgiliyse acil önlem alınmalı ve bu önlemler sonucunda faaliyetin devamına karar verilmelidir. Belirlenen riskleri düşürmek için faaliyetler başlatılmalıdır. Risk azaltma önlemleri zaman alabilir. Belirlenen riskleri ortadan kaldırmak için ilave kontrol proseslerine ihtiyaç olmayabilir. Ancak mevcut kontroller sürdürülmeli ve bu kontrollerin sürdürüldüğü denetlenmelidir. Belirlenen riskleri ortadan kaldırmak için control prosesleri planlamaya ve gerçekleştirilecek faaliyetlerin kayıtlarını saklamaya gerek olmayabilir. Yukarıdaki tablolardan elde edilen değerler matris metodolojisi temelli risk değerlendirme tablosuna (Şekil 5) kaydedilir ve Çizelge 5'de belirtilen eylemlere göre en büyük değerden başlayarak riskler için gerekli önlemler alınır (Özkılıç, 2005). 159

S. Önder, M. Mutlu, M. Önder Kaza yerine göre değerlendirildiğinde, atölyelerin ve açık ocak sahasının orta risk grubunda, diğer kaza yerlerinin düşük risk grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Çizelge 8. Yaralanan uzuva göre risk skorları ve grupları. Şekil 5. 5x5 risk skor matrisi. Risk değerlendirme karar matrisinin uygulaması için, SLİ de 2003-2008 yılları arasında meydana gelmiş olan iş kazaları incelenmiş ve gerçekleşmiş olan iş kazalarının nedenlerine, meydana geldiği yere, yaralanan uzuva ve iş kazasına maruz kalan çalışanların sanatlarına göre olmak üzere 4 farklı şekilde risk skorları hesaplanmıştır. Elde edilen risk skorları ve risk grupları, kaza nedenlerine göre Çizelge 6 da, kaza yerlerine göre Çizelge 7 de, yaralanan uzuva göre Çizelge 8 de ve çalışanların sanatlarına göre Çizelge 9 da verilmiştir. Çizelge 6. Kaza nedenlerine göre risk skorları ve grupları. Neden Risk Matrisi Skoru Risk Grubu İş makinası 12 (3x4) Orta Elle taşıma 9 (3x3) Orta El aletleri 6 (2x3) Düşük Makina 6 (2x3) Düşük Karayolu ile taşıma 1 (1x1) Düşük Elektrik 1 (1x1) Düşük Kaza nedenine göre değerlendirildiğinde iş makinası ve elle taşıma nedenli kazaların orta risk grubunda, diğer kaza nedenlerinin ise düşük risk grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Çizelge 7. Kaza yerine göre risk skorları ve grupları Yer Risk Matrisi Skoru Risk Grubu Atölyeler 12 (3x4) Orta Açık ocak sahası 12 (3x4) Orta Karo sahası 6 (2x3) Düşük Kriblaj,lavvar 3 (1x3) Düşük Ambarlar 2 (1x2) Düşük Uzuv Risk Matrisi Risk Skoru Grubu Gövde 12 (3x4) Orta Ayak 8 (2x4) Orta Baş 6 (2x3) Düşük El 6 (2x3) Düşük Kol 2 (1x2) Düşük Bacak 2 (1x2) Düşük Yaralanan uzuva göre değerlendirildiğinde, gövde ve ayağın orta risk grubunda, diğer uzuvların düşük risk grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Çizelge 9. Çalışanların sanatına göre risk skorları ve grupları. Sanat Risk Matrisi Risk Skoru Grubu TBİM 12 (3x4) Orta İşçi 6 (2x3) Düşük Şöför 6 (2x3) Düşük TBİE 3 (1x3) Düşük Manevracı-harmancı 2 (1x2) Düşük İş makinası operatörü 2 (1x2) Düşük Çalışanların sanatına göre değerlendirildiğinde, TBİM iş grubunun orta risk grubunda, diğer iş gruplarının düşük risk grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Çizelgelerde risk skorları sütunundaki parantez içinde verilen değerlerden ilki olayın gerçekleşme ihtimalini, diğeri olayın gerçekleşmesi durumunda şiddetini ifade etmektedir. Buna göre, iş makinası nedenli kazaların az meydana geldiği, ortalama olarak yılda birkaç kez gerçekleştiği ve uzun süreli tedavi gerektiren ciddi yaralanma veya meslek hastalığı ile sonuçlandığı anlaşılmaktadır. Buna göre risk skoru da 12 olarak elde edilmekte, bu da orta düzeyli risk olup, belirlenen riskleri düşürmek için faaliyetler başlatılmalı anlamını taşımaktadır. Orta düzeyli risklerde risk azaltma önlemleri zaman alabilir. İşletmede meydana gelmiş olan tüm iş kazaları benzer şekilde yorumlanarak çözüm yolları araştırılabilir. SLİ Müessesesinde gerçekleşmiş olan iş 160

Maden İşletmelerinde İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu 2011 Bildiriler Kitabı, 24-25 Kasım 2011, Zonguldak kazalarının değerlendirme yapılan parametrelere göre orta ve düşük risk grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Orta düzeyli belirlenen riskleri azaltmak için faaliyetler başlatılmalıdır. İş makinası ve elle taşıma nedenli kazalar, atölyeler ve açık ocak sahasında meydana gelen kazalar, gövde ve ayağın yaralandığı kazalar ve TBİM iş grubunun karıştığı kazalar inceleme altına alınmalıdır. Düşük riskleri ortadan kaldırmak için ilave kontrol proseslerine ihtiyaç olmayabilir, ancak işletmede yapılan mevcut kontroller sürdürülmeli ve bu kontrollerin sürdürüldüğü denetlenmelidir. Bu denetlemeler SLİ Müessesesinin 2003-2008 yılları arasında iş sağlığı ve güvenliği alanında elde etmiş olduğu başarının devamlılığı açısından çok önemlidir. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada madencilik sektöründe sıklıkla yaşanan iş kazaları değerlendirilmiştir. Bunun için SLİ Müessesesi 2003-2008 yılları arasında gerçekleşen kaza verileri kullanılarak KSO, KAO ve KOO ları hesaplanmış, ayrıca risk değerlendirme karar matrisi ile değerlendirilmiştir. Risk değerlendirme karar matrisi ile yapılan analizler sonucunda, kaza nedenine göre değerlendirildiğinde; iş makinası ve elle taşıma nedenli kazaların, kaza yerine göre değerlendirildiğinde, atölyelerin ve açık ocak sahasının, yaralanan uzuva göre değerlendirildiğinde, gövde ve ayağın, çalışanların sanatına göre değerlendirildiğinde ise TBİM iş grubunun orta risk grubunda yer aldığı belirlenmiştir. Değerlendirme sonucunda, kazaların genel olarak orta ve düşük risk grubunda yer aldığı belirlenmiş olmasına rağmen, 2005 yılında meydana gelmiş olan ölümlü iş kazası da dikkate alındığında, iş makinesi kaynaklı kazalara maruz kalma ihtimali yüksek olan operatörlerin yüksek risk grubuna dahil edilmesi yanlış bir değerlendirme olmaz. Dikkate değer riskler için yapılacak düzenleyici çalışmalar planlanmalı ve kabul edilebilir risk seviyesine düşürülene kadar bu çalışmalar devam ettirilmelidir. Ancak iş güvenliği önlemlerinin alınmasından sonra da zamanla yeni tehlikeli durumlar oluşabilmektedir. Bu nedenle üretimin her aşamasında kontrol ve denetim aksamadan sürdürülmelidir. Oluşan veya oluşma olasılığı bulunan tehlikeli durumlar saptanmalı, iş tehlike analizleri yapılarak giderilme yöntemleri araştırılmalı ve geliştirilen güvenlik önlemleri uygulamaya konmalıdır. Ancak böyle sistemli, düzenli ve sürekli bir çalışma ve denetim yöntemi ile iş güvenliği sağlanabilir ve iş kazaları önlenebilir. İşyerlerinde yapılan denetimlerin yanı sıra işverenlerin bilinçli olması da büyük önem taşımaktadır. İşverenlerin işyerinde iş sağlığı ve güvenliğini sağlamanın hem insani bir sorumluluk hem de yasal bir yükümlülük olduğunun bilincine varması; işçilerin ise iş sağlığı ve iş güvenliği kurallarının hayati öneminin farkına varabilmeleri için eğitilmeleri gerekmektedir. Bu sayede işletmelerin iş kazalarından doğan kayıpları azaltılacak, üretimin kesintisiz olarak sürmesi sağlanacak, işgücü veriminde ve toplam verimdeki artışlarla ülke kalkınmasına yardımcı olunacaktır. Bu çalışma örnek niteliğinde bir değerlendirme olup işletmeler kendi verilerini kullanarak inceleme yapmak istedikleri tüm parametreleri için kendi risk skorlarını ve risk gruplarını tespit ederek, bu durumda nasıl bir yol izleyeceklerini belirleyebilirler. TEŞEKKÜR Çalışmamıza olan katkılarından dolayı TKİ çalışanlarına teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Bilir, N., 2005. İş sağlığı ve güvenliğinde çağdaş bir yaklaşım: risk değerlendirilmesi ve risk yönetimi, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, 25, s. 9-11. Çelik, İ.F., Eratak, Ö.D., Ergun, A.R., 2009. Yeraltı kömür madenciliğinde risk değerlendirmesi yaklaşımı, Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Adana, s. 101-116. Duzgun, H.S.B., Einstein H.H., 2004. Assessment and management of roof fall risks in underground coal mines, Safety Science, 42/1, pp.23-41. Duzgun, H.S.B., 2005. Analysis of roof fall hazards and risk assessment for zonguldak coal basin underground mines, International Journal of Coal Geology, 64, pp.104-115. 161

S. Önder, M. Mutlu, M. Önder Güyagüler, T., 2007. İnsan özelliklerinin kazalara etkisi, Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Adana, s.51-55. Önder, M., Adıgüzel, E., 2009. Uyum analizi ile türkiye taş kömürü kurumu ocaklarındaki iş kazalarının incelenmesi, Türkiye 21. Uluslararası Madencilik Kongresi Bildiriler Kitabı, Antalya, s.597-605. Önder, M., Adıgüzel, E., 2010. Evaluation of occupational fatalities among underground coal mine workers through hierarchical loglinear models, Industrial Health, 48, 6, pp. 872-878. Önder, S., Önder, M., 2010. TKİ ye bağlı işletmelerde yaralanmalı iş kazalarının analizi, Madencilik Dergisi,, Cilt 49, Sayı 3, s.3-12. Özkılıç, Ö., 2005. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemleri ve risk değerlendirme metodolojileri, Türkiye işveren sendikaları konfederasyonu, Ankara, 244 s. Sari, M., Duzgun, H.S.B., Karpuz, C., Selcuk, A.S., 2004. Accident analysis of two turkish underground coal mine, Safety Science, 42 / 8, pp. 675-690. www.sli.gov.tr Yıldırım, H., 2009. Kapalı devre suni solunum sağlayan cihazlar, Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Adana, s. 273-280. 162