Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (2002) 16(2): 25-34 Bazı Soya Fasulyesi [Glycine max (L.) Merill] Çeşitlerinin Bursa Koşullarına Adaptasyonu Konusunda Bir Çalışma Abdullah KARASU * Mehmet ÖZ ** A. Tanju GÖKSOY *** ÖZET Çalışma 1998, 1999 ve 2000 yıllarında Mustafakemalpaşa ilçesinde yürütülmüştür. Sekiz soya çeşidinin (ATAEM-I, CORSOY, SA-88, HOGSTON-78, ATAEM-II, MITCHELL, A-3127 ve ETAE-8) bitki materyali olarak kullanıldığı araştırmada tane verimi, bitki başına verim, 100 tane ağırlığı, bitkide bakla sayısı, baklada tohum sayısı, ilk baklanın yerden yüksekliği ve bitki boyu özellikleri gözlenmiştir. Elde edilen üç yıllık veriler birleştirilerek 3 tekerrürlü Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre analiz edilmiştir. En yüksek tane verimleri SA-88 (210.7 kg/da), ATAEM-1 (205.9 kg/da), CORSOY (196.9 kg/da), ATAEM-II (194.6 kg/da) ve HOGSTON-78 (192.1 kg/da) çeşitlerinde elde edilmiştir. Bitki başına verim bakımından ise ATAEM-II (18.8 g/bitki), MİTCHELL (17.6 g/bitki) ve CORSOY (16.1 g/bitki) en yüksek değerleri vermiştir. Baklada tane sayısı bakımından en yüksek değerleri SA-88 (2.14 adet/bakla), ATAEM-II (2.02 adet/bakla) ve MİTCHELL (1.98 adet/bakla) çeşitleri vermiştir. Araştırmada en yüksek bitki boyu ve buna bağlı olarak en yüksek ilk baklanın yerden yüksekliği değeri ETAE-8, A-3127 ve ATAEM-II çeşitlerinden elde edilmiştir. CORSOY (19.4 g), ATAEM-I (19.1 g), SA-88 (18.9 g)ve ATAEM-II (18.6 g) çeşitlerinin 100 tane ağırlığı değerleri de diğerlerine göre daha yüksek bulunmuştur. Anahtar Sözcükler: Soya fasulyesi, Verim, Verim öğeleri, Adaptasyon. * Yrd. Doç.Dr.;U.Ü. Mustafakemalpaşa Meslek Yüksekokulu, M.K.Paşa/Bursa ** Öğr. Gör. Dr.;U.Ü.Mustafakemalpaşa Meslek Yüksekokulu, M.K.Paşa/Bursa *** Doç.Dr.;U.Ü. Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Bursa 25
ABSTRACT A Study on the Adaptation of Some Soybean [Glycine max (L.) Merill] Cultivars Under Bursa Conditions The study was conducted in 1998-2000 at Mustafakemalpaşa, Bursa. Eight soybean cultivars were used as plant materials in this research. Characters such as seed yield, yield per plant, 100- seed weight, pod number per plant, seed number per pod, first pod height and plant height were observed on soybean cultivars. Three-years data collected were analysed according to randomised block design with three replications. The highest seed yield was obtained from SA-88 (2107 kg/ha). ATAEM-I (2059 kg/ha), CORSOY (1969 kg/ha), ATAEM-II (1946 kg/ha) and HOGSTON-78 (1921 kg/ha) cv. The cultivar ATAEM-II gave the highest yield per plant (18.8 g/plant) followed by the cultivars MITCHELL (17.6 g/plant) and CORSOY (16.1 g/plant). The highest values in terms of seed number per pod were obtained from SA-88 (2.14 seed/pod), ATAEM-II (2.02 seeds/pod) and MITCHELL (1.98 seeds/pod) cultivars. ETAE-8, A-3127 and ATAEM-II cultivars had the highest plant height and first pod height. Key Words: Soybean, Yield, Yield Components, Adaptations. GİRİŞ Soya fasulyesi içerdiği değerli besin maddeleri ve ürünlerinin ticari değeri nedeniyle dünyada harika bitki olarak tanınmaktadır. Tohumlarında ortalama %21-24 yağ ve % 40 protein bulunmaktadır (Arıoğlu, 1994). Ticari değere sahip olan yağ ve protein tüm tanenin %60 ını oluşturmaktadır. Tropik ve subtropik iklim bitkisi olan soya fasulyesinin yapılan ıslah çalışmaları ile adaptasyon yeteneği genişletilmiştir. Türkiye de gerek yetişme dönemindeki sıcaklık gerekse yağış rejimi ve miktarı bakımından soya tarımına en uygun bölgeler Karadeniz ve Marmara bölgeleridir (Turan ve Göksoy, 1998). Marmara bölgesinde soyayı işleyebilecek sanayii tesisleri de olmasına rağmen bu bölgede tarımı yapılmamaktadır. Dünyada en fazla üretilen tek yıllık yağ bitkisi olan soya fasulyesinin ülkemizde son yıllarda ekim alanları azalmaya başlamıştır. 1987 yılında ülkemizde soya fasulyesi ekim alanı 112 000 ha, üretimi 250 000 ton olduğu halde, 1999 yılında ekim alanı 24 000 ha üretim ise 66 000 tona kadar gerilemiştir (Anonim, 1999). Buna karşın üretimimiz azalırken, soya fasulyesi ithalatımız hızla artmaktadır. 1998 yılı verilerine göre soya fasulyesi tohum ithalatımız 909 000 ton iken ham yağ ithalatımız 125 000 ton olarak gerçekleşmiştir (Aksoy ve Şener, 1999). İthalat rakamları ülkemizde soya fasulyesine olan talebin boyutlarının ne denli büyük olduğunu göstermektedir. 26
Her yıl gittikçe artan soya ithalatını azaltabilmek için soya fasulyesini esas yetişme bölgelerinde üretmenin yolları aranmalıdır. Bu bakımdan çalışmamızın amacı, Güney Marmara Bölgesinde bulunan Bursa koşullarında soya yetiştirme olanaklarını araştırmak, bölgeye iyi adapte olan çeşitleri belirlemek ve üreticileri soya yetiştirmeye özendirmektir. MATERYAL ve YÖNTEM Araştırma 1998-2000 yılları arasında 3 yıl süreyle U.Ü. Mustafakemalpaşa Meslek Yüksekokulu deneme tarlasında yapılmıştır. Araştırmada bitki materyali olarak Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, SAPEKSA, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü ve MAY Tohumculuk A.Ş. den sağlanan ATAEM-I, ATAEM-II, CORSOY, SA-88, HOGSTON-78, MİTCHELL, A- 3127 ve ETAE-8 çeşitleri kullanılmıştır. Araştırma yeri toprakları killi-tınlı bünyeli olup, hafif alkali-nötr reaksiyona sahiptir. Organik madde orta seviyede, fosfor ve potasyum bakımından ise zengindir (Anonim, 2000a). Deneme yıllarına ait iklim verilerine göre, üç yılda da denemeye giren ayların ortalama sıcaklıkları uzun yıllar ortalamasının 1-2 o C üzerinde seyretmiştir. 1998 ve 2000 yıllarında soya fasulyesinin yetişme döneminde kaydedilen yağış miktarı uzun yıllar ortalamasının üzerine çıktığı halde 1999 yılında çok düşük düzeyde kalmıştır. 2000 yılında ise yağışın büyük bir kısmı Nisan ayında düşmüştür (Anonim, 2000b). Araştırmaların tarla denemeleri 3 tekrarlamalı Tesadüf Blokları Deneme Desenine uygun olarak yürütülmüştür. Parsel alanı 12 m 2 olup, hasatta kenar tesirlerinin çıkartılmasıyla 9.6 m 2 ye düşürülmüştür. Üç yılda da denemelerin ekimi Nisan ayının 2. yarısında yapılmıştır. 4 sıradan oluşan her parselde sıra arası mesafesi 60 cm, parsel uzunluğu 5 m alınmıştır. Ekim elle yapılmış, 1. çapadan sonra sıra üzeri 5 cm olacak şekilde seyreltme yapılmıştır. Ekim öncesi 15kg/da %18-46 lık DAP gübresi uygulanmıştır. Bitkiler 8-10 cm olduğunda, çiçeklenme başlangıcında ve bakla dolma döneminde olmak üzere 3 defa sulama yapılmıştır. 3 yılda da hasat Ekim ayı içerisinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmada tane verimi yanında verimle ilişkili olan bitki boyu, ilk baklanın yerden yüksekliği, bitkide bakla sayısı, baklada tane sayısı, 100 tane ağırlığı ve bitki başına tane verimi değerlerinde ölçüm ve gözlemler yapılmıştır. Ölçüm ve gözlemler sonunda elde edilen veriler Tesadüf Blokları Deneme Desenine uygun tarzda önce teksel yıllar olarak daha sonra 3 yıllık birleştirilmiş veriler üzerinden varyans analizine tabi tutulmuştur. Tüm hesaplamalar bilgisayarda MINITAB ve MSTAT-C paket programları kullanılarak yapılmıştır. 27
ARAŞTIRMA SONUÇLARI ve TARTIŞMA Araştırmada çeşitlere ait her bir özellik için elde edilen verilere Tesadüf Blokları Deneme Desenine uygun tarzda varyans analizi uygulanarak çeşitler, yıllar ve yıl x çeşit interaksiyonlarının önemlilik testleri yapılmıştır. Ortalama değerler aşağıda incelenen her bir özellik için ayrı ayrı açıklanarak tartışılmıştır. 1.Bitki Boyu Bitki boyu bakımından çeşitler ve yıllar arasında önemli farklılıklar saptanmıştır. Çizelge I den de görüldüğü gibi çeşitlerin bitki boyu ortalamaları 77.3 cm ile 136.1 cm arasında değişmiştir. ETAE-8 çeşidinin diğer çeşitlere göre daha uzun boylu olduğu (136.1 cm), ATAEM-I (99.8 cm) ve MITCHELL (77.3 cm) çeşitlerinin ise en kısa boylu çeşitler olduğu belirlenmiştir. 2000 yılında ise bitki boyu ortalaması (144.2 cm) ilk iki yıla göre (94.3 cm ve 94.3 cm) daha yüksek bulunmuştur. Çeşitlerin bitki boyu değerleri arasında yıllara göre büyük farklılıkların olması yıl x çeşit interaksiyon etkisini önemli çıkarmıştır. Çizelge I. Araştırmada Kullanılan Soya Çeşitlerinde İncelenen Bitki Boyu ve İlk Baklanın Yerden Yüksekliğine İlişkin Ortalama Değerler ve İstatistiki Farklı Gruplar ÇEŞİTLER Bitki Boyu (cm) İlk Baklanın Yerden Yüksekliği (cm) 1998 1999 2000 Ort. 1998 1999 2000 Ort. ATAEM-I 78.7 d 87.4 c 133.2 c 99.8 d 20.7 d 14.5 e 22.1 a 19.1 d CORSOY 85.4 cd 88.3 c 161.1 a 111.6 c 21.8 bcd 16.5 de 21.4 a 19.9 cd SA-88 90.5 c 89.7 c 141.1 bc 107.1 c 25.0 abc 18.9 bc 20.7 a 21.5 bc HOGS.-78 87.0 c 85.6 c 149.6 abc 107.4 c 24.2 abc 17.3 cd 22.3 a 21.3 bc ATAEM-II 104.8 b 108.8 b 155.8ab 123.1 b 25.6 ab 20.2 ab 20.8 a 22.2 ab MITCHELL 70.6 e 63.7 d 97.5 d 77.3 e 21.5 cd 11.8 f 9.0 b 14.1 e A-3127 107.3 b 109.1 b 159.4 a 125.3 b 26.1 a 21.6 a 23.5 a 23.7 a ETAE-8 130.3 a 122.1 a 155.8 ab 136.1 a 26.6 a 21.7 a 22.5 a 23.6 a Yıl Ortalaması 94.3 b 94.3 b 144.2 a 23.9 a 17.8 c 20.3 b Ç. LSD (%5) Y. LSD (%5) YxÇ. LSD (%5) 7.9 7.7 18.1 Ç: Çeşitler Y: Yıllar Y x Ç: Yıl x Çeşit İnteraksiyonu 6.7 4.1 11.6 3.9 2.3 4.1 1.9 1.2 3.3 Atakişi (1978) bitki boyu ile tane veriminin negatif yönde ilişkili olduğunu saptamıştır. Bu nedenle uzun boy istenen bir özellik değildir. İşler ve 28
ark. (1997) nın Diyarbakır da, Yılmaz ve Efe(1998) nin Kahramanmaraş ta yaptıkları 2. ürün çalışmalarında bitki boyu değerlerinin 42 cm ile 73.6 cm arasında değiştiği görülmüştür. Edirne de ana ürün olarak soya fasulyesi çalışmalarında bitki boyunun çeşitlere göre 44 cm ile 58 cm arasında değiştiği belirlenmiştir (Anonim, 1985). 2. İlk Baklanın Yerden Yüksekliği İlk baklanın yerden yüksekliği çeşitlere ve yıllara göre önemli farklılıklar göstermiştir. Çizelge I den de izlenebildiği gibi ilk bakla yüksekliği ortalamaları 14.1 cm ile 23.7 cm arasında değişmiştir. A-3127 (23.7 cm), ETAE-8 (23.6 cm) ve ATAEM-II (22.2 cm) çeşitlerinin ilk bakla yüksekliği diğerlerine göre daha fazladır. İlk bakla yüksekliği en az olan çeşitler ise ATAEM-I (19.1 cm) ve MITCHELL (14.1 cm) dir. 1998 yılının ilk bakla yüksekliği ortalaması (23.9 cm), 1999 ve 2000 yıllarına göre (sırasıyla 17.8 cm ve 20.3 cm) daha yüksek olmuştur. Çeşitlerin ilk bakla yüksekliği yılları göre de büyük farklılıklar göstermiştir. Söz konusu bu değişim yıl x çeşit interaksiyonunu önemli çıkarmıştır. İlk baklanın yerden yüksekliğinin yüksek olması makinalı hasatta hasat kayıplarını azalttığı için önemli bir özelliktir. İncelenen literatürde soya çeşitlerinde ilk baklanın yerden yüksekliğinin 5.40-10.1 cm (Karaaslan ve ark., 1998), 6.2-10.1 cm (İşler ve ark., 1997), 3.63-4.83 cm (Karaaslan ve ark., 1999) ve 10.0-12.9 cm (Yılmaz, 1999) arasında değiştiği bildirilmiştir. Diğer çalışmalarla karşılaştırıldığında, araştırmada kullanılan çeşitlerin Bursa koşullarında ilk bakla yüksekliklerinin oldukça yüksek olduğu ve makinalı hasat açısından da uygun oldukları anlaşılmaktadır. 3. Bitki Başına Bakla Sayısı Bitkide bakla sayısı ortalamaları çeşitlere göre 39.8 adet ile 61.2 adet arasında değerler almıştır. MITCHELL ve ATAEM-II çeşitleri bu özellik bakımından en yüksek değerleri (sırasıyla 61.2 adet ve 60.8 adet) alırken, A- 3127 (41.7 adet), ETAE-8 (41.5 adet) ve SA-88 (39.8 adet) çeşitleri de en düşük değerlere sahip olmuştur. 1998 ve 2000 yıllarının değerleri 1999 yılına göre daha yüksek bulunmuştur. Söz konusu özellik bakımından önemli çıkan yıl x çeşit interaksiyonu çeşitlerin yıllara göre önemli farklılıklar gösterdiğini kanıtlamaktadır (Çizelge II). Bulgularımız, çalışmalarında bitki bakla sayısının 29.17-40.28 adet arasında değiştiğini ve SA-88 ve A-3217 çeşitlerinin en fazla bakla sayısına sahip olduğunu bildiren Yılmaz ve Efe (1998) nin bulguları ile paralellik göstermektedir. Elde ettiğimiz değerler ile diğer bazı araştırıcıların değerleri de uyum içerisindedir (İşler ve ark., 1997; Karaaslan ve ark., 1998 ve Karaaslan ve ark., 1999). 29
Çizelge II. Araştırmada Kullanılan Soya Çeşitlerinde İncelenen Bitkide Bakla Sayısı ve 100 Tane Ağırlığına İlişkin Ortalama Değerler ve İstatistiki Farklı Gruplar ÇEŞİTLER Bitkide Bakla Sayısı (adet/bitki) Baklada Tane Sayısı (adet/bakla) 1998 1999 2000 Ort. 1998 1999 2000 Ort. ATAEM-I 52.4 39.6 48.3 b 46.8 bc 1.80 cd 1.96 1.70 c 1.82 bcd CORSOY 62.5 44.9 50.1 b 52.5 ab 1.58 d 2.13 1.77 c 1.83 bd SA-88 38.4 39.9 41.1 b 39.8 c 2.23 a 1.88 2.31 a 2.14.a HOGS.-78 53.3 28.9 46.1 b 42.8 bc 1.86 bcd 1.91 1.98 bc 1.92 bcd ATAEM-II 54.5 44.9 83.1 a 60.8 a 1.91 bc 2.04 2.10 ab 2.02 ab MITCHELL 64.4 35.3 83.8 a 61.2 a 2.16 ab 1.94 1.83 bc 1.98 abc A-3127 48.7 27.2 49.1 b 41.7 c 1.76 cd 1.66 2.00 bc 1.81 cd ETAE-8 38.7 31.3 54.5 b 41.5 c 1.71 cd 1.73 1.83 bc 1.76 d Yıl Ort. 51.6 a 36.5 b 57.0 a 1.87 1.91 1.94 Ç. LSD (%5) Y. LSD (%5) YxÇ. LSD (%5) Ö.D Ö.D 16.9 Ç: Çeşitler Y: Yıllar Y x Ç: Yıl x Çeşit İnteraksiyonu 10.8 6.6 18.7 0.30 0.31 0.21 0.36 4. Baklada Tane Sayısı Baklada tane sayısı ortalamaları çeşitler arasında önemli değişim göstermiş olup, bu değerler 1.76 adet ile 2.14 adet arasında bulunmuştur. SA-88 (2.14 adet) ve ATAEM-II (2.02 adet) çeşitleri 2 adetten daha fazla tane oluştururken, diğer çeşitler ise bakla başına daha az sayıda tane oluşturmuştur. Baklada tane sayısı ortalamaları yıllara göre önemli düzeyde değişmemiştir (Çizelge II). Yapılan bazı çalışmalarda bakla başına tohum sayısının 2.6-2.8 adet (İşler ve ark., 1997), 2.1-3.5 adet (Yılmaz, 1999) arasında değiştiği saptanmıştır. Bizim denememizde kullanılan çeşitler nispeten daha az bakla başına tohum vermişlerdir. 5. 100 Tane Ağırlığı 100 tane ağırlığı ortalamaları bakımından çeşitler ve yıllar arasında önemli farklılıklar belirlenmiştir. 100 tane ağırlığı ortalamaları çeşitlere göre 17.6 g ile 19.4 g arasında değişmiştir. CORSOY (19.4 g) ve ATAEM-I (19.1 g) en yüksek, ETAE-8 (17.6 g) çeşidi ise en düşük 100 tane ağırlığı ortalamaları vermiştir. Ayrıca, 1998 (19.7 g) ve 1999 (18.6 g) yıllarında elde edilen 100 tane ağırlığı değerleri, 2000 (17.4 g) yılına göre daha yüksek bulunmuştur (Çizelge III). Arıoğlu ve ark. (1992), tohum iriliğinin genotiplere göre önemli derecede değişiklik gösterebilen bir özellik olduğunu vurgula- 30
mışlardır. Bazı çalışmalarda tohum iriliğinin göstergesi olan 100 tohum ağırlığı değerlerinin 12.97-15.81 g (İşler ve ark., 1997), 14.5-15.6 g (Yılmaz, 1999) ve 10.25-12.30 g (Yılmaz ve Efe, 1998) arasında değiştiği belirlenmiştir. Singh ve ark. (1985) Hindistan da yaptıkları çalışmada 100 tohum ağırlığının çeşitlere göre 7.49 g ile 19.75 g arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Bu sonuçlara göre araştırmada kullanılan çeşitlerin 100 tane ağırlıklarının oldukça yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Çizelge III. Araştırmada Kullanılan Soya Çeşitlerinde İncelenen Bitki Tane Verimi ve Dekara Tane Verimine İlişkin Ortalama Değerler ve İstatistiki Farklı Gruplar ÇEŞİTLER 100 Tane Ağırlığı (g) Bitki Tane Verimi (g/bitki) 1998 1999 2000 Ort. 1998 1999 2000 Ort. ATAEM-I 20.6 a 18.5 bc 18.2 19.1 ab 16.6 15.0 a 14.5 b 15.4 bc CORSOY 20.5 a 19.5 ab 18.2 19.4 a 18.8 15.3 a 14.1 b 16.1 ab SA-88 19.2 ab 19.6 ab 18.0 18.9 abc 15.0 13.7 ab 15.4 b 14.7 bcd HOGS.-78 17.9 b 20.6 a 16.8 18.5 bcd 14.3 9.9 bc 13.4 b 12.5 cd ATAEM-II 20.0 a 18.8 bc 17.0 18.6 abcd 16.6 15.1 a 24.8 a 18.8 a MITCHELL 20.6 a 17.0 d 16.7 18.1 de 19.0 12.1 abc 21.7 a 17.6 ab A-3127 19.6 ab 18.0 cd 16.9 18.2 cde 14.5 9.0 c 14.4 b 12.6 cd ETAE-8 19.0 ab 16.7 d 17.0 17.6 e 10.5 10.5 bc 14.8 b 11.9 d Yıl Ort. 19.7 a 18.6 b 17.4c 15.7 a 12.6 b 16.6 a Ç. LSD (%5) Y. LSD (%5) YxÇ LSD (%5) 1.67 - - 1.42 - - - - Ç: Çeşitler Y: Yıllar Y x Ç: Yıl x Çeşit İnteraksiyonu 0.81 0.49 1.41 - - 4.4 - - 4.7 - - 2.97 1.82 5.15 6. Bitki Başına Tane Verimi Araştırmada yer alan çeşitler bitki tane verimi bakımından önemli varyasyon göstermiştir. Bu değerler 11.9 g ile 18.8 g arasında değişirken ATAEM-II (18.8 g), MITCHELL (17.6 g) ve CORSOY (16.1 g) çeşitleri en yüksek, ETAE-8 çeşidi ise en düşük (11.9 g) değerleri vermişlerdir. Yıl ortalamaları arasındaki farklılıklar da önemli olup, 1998 (15.7 g) ve 2000 (16.6 g) yılları 1999 (12.6 g) yılına göre daha yüksek ortalama değerler vermişlerdir (Çizelge III). Bitki tane verimi bakımından çeşitlerin yıllara göre farklı tepki göstermesi yıl x çeşit interaksiyonunun önemli çıkmasına neden olmuştur. Hindistan da yapılan bir çalışmada bitki başına tane veriminin 2.336 g ile 4.486 g arasında değiştiği bildirilmiştir (Singh ve ark., 1985). Ülkemizde yapılan çalışmalarda ise bitki başına verim değerleri 11.0-17.8 g/bitki (İşler ve ark., 1997), 8.7-13.6 g/bitki (Yılmaz, 1999) olarak elde edilmiştir. Litera- 31
tür bulguları ile karşılaştırıldığında araştırmada kullanılan çeşitlerin bitki başına verim değerlerinin yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Çizelge IV. Araştırmada Kullanılan Soya Çeşitlerinde İncelenen Dekara Tane Verimine İlişkin Ortalama Değerler ve İstatistiki Farklı Gruplar ÇEŞİTLER Tane Verimi (Kg/da) 1998 1999 2000 Ort. ATAEM-I 267.7 a 176.8 173.1 205.9 a CORSOY 254.0 ab 164.6 172.1 196.9 ab SA-88 253.0 ab 194.9 184.3 210.7 a HOGS.-78 250.2 ab 171.3 154.8 192.1 ab ATAEM-II 231.4 ab 173.3 179.1 194.6 ab MITCHELL 181.5 cd 171.8 149.9 167.7 cd A-3127 220.8 bc 176.3 159.2 185.4 bc ETAE-8 170.4 d 178.5 150.5 166.5 d Yıl Ort. 228.6 a 175.9 b 165.4 b Ç. LSD (%5) Y. LSD (%5) YxÇ LSD (%5) 40.8 -- -- Ç: Çeşitler Y: Yıllar Y x Ç: Yıl x Çeşit İnteraksiyonu -- -- -- -- 18.7 11.5 32.4 7. Birim Alan Tane Verimi Tane verimi bakımından çeşitler arası farklılıklar sadece 1998 yılında ve 3 yılın birleştirilmiş değerlerinde önemli bulunmuştur. Üç yılın ortalama değerlerine göre çeşitlerin tane verimleri 166.5 kg/da ile 210.7 kg/da arasında değişmiştir. Sırasıyla SA-88 (210.7 kg/da), ATAEM-I (205.9 kg/da), CORSOY (196.9 kg/da), ATAEM-II (194.6 kg/da) ve HOGSTON- 78 (192.1 kg/da) çeşitleri en yüksek tane verimlerini oluşturmuşlardır. En düşük tane verimi ise 166.5 kg/da ile ETAE-8 çeşidinden elde edilmiştir. Yılların tane verimine etkisi de önemli bulunmuştur. 1998 yılında (228.6 kg/da) son iki yıla göre (sırasıyla 175.9 kg/da ve 165.4 kg/da) daha yüksek tane verimi ortalamaları elde edilmiştir (Çizelge IV). Tane verimi bakımından önemli olduğu belirlenen yıl x çeşit interaksiyonu çeşitlerin verim performanslarının yıllara göre değiştiğini göstermiştir. Söz konusu interaksiyon iklim koşullarının nispeten daha iyi olduğu 1. Deneme yılında çeşitler arasında belirgin farklılıkların olduğunu ve ATAEM-I, CORSOY, SA-88, HOGSTON-78, ATAEM-II ve A-3127 çeşitlerinin daha yüksek verim sağladığını; buna karşılık diğer iki yılda çeşitlerin verimleri arasında önemli bir farklılığın olmadığını göstermiştir. Yetişme sezonunda iklim koşullarının 32
olumsuz geçtiği 1999 ve 2000 yıllarında çeşitler gerçek performanslarını ortaya koyamadıkları için çeşitler arasında önemli bir farklılık da görülmemiştir. Çakmak (1989) Bursa koşullarında yaptığı bir araştırmada çeşitlerin tane verimlerinin 83 kg/da ile 127 kg/da arasında değiştiğini bildirmektedir. Dünyanın değişik bölgelerinde INTSOY programı çerçevesinde yapılan soya fasulyesi ana ürün çeşit denemelerinde tane verimlerinin 66.88 kg/da ile 454.26 kg/da arasında değiştiği belirlenmiştir (Retic ve Lehrer, 1978 ve Bilgin ve Nalic, 1980). Ülkemizde yapılan ikinci ürün soya fasulyesi denemelerinde ise tane verimlerinin 100.31 kg/da dan 376.8 kg/da a kadar çıktığı saptanmıştır. Ülkemizde yapılan 2. Ürün soya fasulyesi denemelerinin verim değerleri ile karşılaştırıldığında Bursa koşullarında soya fasulyesi denemesi çeşitlerinin biraz daha düşük verim sağladığı anlaşılmaktadır. SONUÇ Birinci deneme yılında elde edildiği gibi uygun çeşitleri kullanarak ana ürün olarak soya tarımında 250-260 kg/da tane verimi almak olası görülmektedir. Bu verim kapasitesi ise sulu koşullarda pek çok daha kazançlı ürün yetiştirme olanağına sahip olan bölgemiz için soya fasulyesinin rekabet şansını azaltmaktadır. Büyük bir ticari değere sahip olan soya fasulyesine alım garantisi getirilir ve iyi bir fiyat politikası uygulanırsa bölgede tutunma şansı artabilecektir. KAYNAKLAR Anonim, 1985. Soya Denemeleri Raporu. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Edirne. Anonim, 1999. Türkiye İstatistik Yıllığı. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Kurumu, Ankara. Anonim, 2000a. Toprak Analizi Sonuçları. Köy Hizmetleri 17. Bölge Müdürlüğü Laboratuar Kayıtları, Bursa. Anonim, 2000b. İklim Verileri. Meteoroloji İşleri Müdürlüğü İklim Kayıtları, Bursa. Aksoy, Ş. ve A. Şener, 1999. Yağlı Tohumlar ve Bitkisel Yağlar Durum ve Tahmini: 1997/98, Durum ve Tahmin:1999-2, Yayın No:18, Ankara. Arıoğlu, H.H., M. Arslan, ve N. İşler, 1992. Çukurova da İkinci Ürün Olarak Yetiştirilebilecek Bazı Yeni Soya Çeşitlerinin Tarımsal ve Bitkisel Özelliklerinin Belirlenmesi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 7(3);191-206. Arıoğlu, H., 1994. Yağ Bitkileri (Soya ve Yerfıstığı) Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Ders Kitabı No:35, s.1, Adana. 33
Atakişi, İ., 1978. Çukurova da ikinci ürün olarak yetiştirilebilecek soya çeşitlerinin önemli tarımsal ve kalite özellikleri üzerine araştırmalar. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No:126. Bilimsel İnceleme ve Araştırma Tezleri 20, s.54. Bilgin, Y. ve C. Nalic, 1980. International Soybean Variety Experiment. Eight Report of Results 1984 INTSOY, Series Number 29. College of Agiculture University of Illionis at Urbana Champing, p. 184-186, 1980. Çakmak, F., 1989. Bazı Soya [Glycine max (L.) Merr.] Çeşitlerinde Verim ve Agonomik Özellikler Arasında İlişkiler. Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, s.50, 1989. İşler, N., T. Söğüt, ve M.E. Çalışkan, 1997. Bazı Soya [Glycine max (L.) Merill] Çeşitlerinin Diyarbakır Bölgesi II. Ürün Koşullarındaki Ö- nemli Tarımsal ve Bitkisel Özelliklerinin Belirlenmesi. Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2(2): 81-90. Karaaslan, D., E. Boydak, ve M.A. Gür., 1998. Farklı Ekim Zamanlarının Bazı Soya [Glycine max (L.) Merill] Çeşitlerinde Verim ve Verim Komponentlerine Etkisi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2(4): 55-65, Şanlıurfa. Karaaslan, D., T. Söğüt, ve D. Şakar, D., 1999. Diyarbakır Sulu Koşullarında Bazı Soya Fasulyesi Çeşitlerinin İkinci Ürün Olarak Yetiştirilebilme Olanakları. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongesi, 15-18 Kasım 1999, Adana, Cilt II, 35-39. Retic, B. ve W. Lehrer, 1978. International Soybean Variety Experiment. Third Report of Results INTSOY Series Number 15. College of Agiculture University of Illionis at Urbana Champing. P.302-303. Singh, B.B., M.K. Shrivastava ve A. Lalchand, 1985. Relationship Among Leaf Chlorophyll, Bean Yield and Other Characters in Field Gown Soybean Cultivars. Photosynthetica, 19(2): 240-243. Turan, Z.M. ve Göksoy, A.T., 1998. Yağ Bitkileri. U.Ü. Ziraat Fakültesi Ders Notları No:80, s.224, Bursa. Yılmaz, H.A. ve L. Efe, 1998. Bazı Soya [Glycine max (L.) Merill] Çeşitlerinin Kahramanmaraş Koşullarında II. Ürün olarak Yetiştirilebilme Olanakları Türk. Yılmaz, H.A., 1999. Kahramanmaraş Ekolojisinde Farklı Ekim Sıklıklarının İki Soya [Glycine max (L.) Merill] Çeşidinde Verim ve Verim Unsurlarına Etkisi. Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 23: 223-232. 34