ODTÜ Gelişme Dergisi, 29 (3-4), 2002, 247-284 Türkiye özel sekör imalâ sanayiinde ekinlik ve oplam fakör verimliliği analizi Eruğrul Delikaş Ege Üniversiesi, İkisa Bölümü, 35040 İzmir Öze Bu çalışmada özel sekör imalâ sanayiinin 990-2000 dönemi performans düzeyi ölçülmekedir. Performans ölçümünde, illerin sekörel bazda eknik ekinlik ve oplam fakör verimliliği ve bileşenlerindeki değişmelerin ölçümü esas alınmışır. Teknik ekinliği ve oplam fakör verimliliğindeki değişmeleri ölçmede veri zarflama analizi-malmquis verimlilik endeksi yönemleri kullanılmışır. Elde edilen sonuçlara göre en yüksek performansa sahip al sekör kağı ve kağı ürünleri sanayii ve an az ekin sekör aş ve oprağa dayalı sanayiidir. En ekin olan sekörün yıllık oralama eknik ekinlik düzeyi 0.937 ve en az ekin sekörün yıllık oralama eknik ekinlik düzeyi 0.694 ür. Ekinlik düzeyi ve oplam fakör verimliliğindeki değişme endekslerine göre en yüksek performanslı illerin Marmara Bölgesi nde yer aldıkları ve en düşük performanslı illerin Ege Bölgesi ile İç Anadolu Bölgesi nde yer aldıkları görülmekedir.. Giriş Performansın doğal ölçümünü eknik ekinlik ve verimlilik oranları ifade eder. Genel olarak, birincisi en iyi üreim eknikleri kullanılarak elde edilen en yüksek çıkının fiilî çıkıya olan oranı ile ifade edilirken, ikincisi çıkının girdilere olan oranı şeklinde anımlanmakadır. Performans oransal bir kavram olup, daha büyük oran değerleri daha iyi performans anlamına gelmekedir. Firmanın veya endüsrinin performansını ölçmede ele alınan önemli krierlerden birisi ekonomik ekinlikir. Ekonomik ekinliğin ise iki unsura sahip olduğu varsayılır: ahsis ekinliği ve eknik ekinlik. Tahsis ekinliği; spesifik marjinal ürün değerini, onun marjinal maliyeine
248 Eruğrul DELİKTAŞ eşileyen iseklilik ve yeenek olarak anımlanırken, eknik ekinlik; ekonomik birimin veri girdi eknoloji sepeiyle mümkün olabilen en yüksek çıkıyı üremedeki kapasiesi ve isekliliği olarak anımlanmakadır. Firmanın veya endüsrinin performansını ölçmede ele alınan önemli krierlerden bir diğeri de oplam fakör verimliliğindeki değişmedir. Verimlilik söz konusu olduğunda üreim sürecinde yer alan üm fakörleri içeren oplam fakör verimliliği (TFV) akla gelmelidir. Verimliliğin diğer geleneksel ölçüleri emeğin verimliliği ve oprağın verimliliği gibi kısmî verimlilik ölçüleri olarak bilinirler. Kısmî verimlilik ölçüleri ayrı ele alındığında, oplam fakör verimliliği hakkında yanlış bilgiler verebilir. Bu nedenle, TFV ni ele almak ve ondaki değişmeyi ölçmeye çalışmak daha uarlı sonuçlar verir. Çünkü TFV deki değişme eknik ekinlikeki değişme ve eknolojik değişme olmak üzere iki kısma ayrılır. Teknik ekinlikeki ve eknolojideki değişmeler (ilerlemeler), firma düzeyinde yüksek ekonomik performans seviyelerine ulaşabilmenin ve böylece yüksek bir rekabe gücüne sahip olabilmenin de ana unsurunu oluşururlar. Bu bağlamda, ekinlikeki değişme, ulusal ekonominin küresel eknolojiyi uyarlayarak içselleşirebilmesi ve bunu oplam fakör verimliliğine akarmasının bir gösergesi olarak kabul edilmekedir (Rao ve Coelli, 998: 2). Öe yandan, bu ölçülerin sayısallaşırılması üç şekilde fayda sağlar: birincisi, benzer ekonomik birimler arasında karşılaşırma yapmayı ve karar vermeyi kolaylaşırır ve böylece nispî ekinlik ve verimlilik analizi yapılır. İkincisi, ekonomik birimler arasındaki ekinliklerdeki değişmelerin yönü ve büyüklüğü belirlenir. Böylece, bu değişime neden olan fakörlerin oraya konulması, gerek firma yöneicileri gerekse plânlamacılar açısından büyük önem arz eder. Üçüncüsü, bu analizler ekinliklerin ve böylece TFV nin armasında, poliika oluşumuna yol göserirler (Kalirajan ve Shand, 999: 60). Ekinlikeki ve oplam fakör verimliliğindeki değişmelerin ölçümüne ilişkin lieraürde farklı meodolojiler bulunmakadır. Bunlardan en yaygın olarak kullanılan iki yönem, Sokasik Üreim Sınır Analizi (Sochasic Producion Fronier Analysis) ve Veri Zarflama Analizi (Daa Envelopmen Analysis) yaklaşımlarıdır. Her iki yaklaşım da bazı işlemelerin kaynaklarını ekin olarak kullanmadıkları varsayımından yola çıkmakadır. Diğer bir ifadeyle, bir kısım işlemeler en iyi kullanım (bes echniques) eknolojisi arafından anımlanan üreim sınırının alında üreim yapmakadırlar. Bu yaklaşımlardan paramerik bir yönem olan sokasik sınır yaklaşımı ekonomerik yönemleri kullanırken, paramerik olmayan veri zarflama analizi (VZA) maemaiksel (doğrusal) programlama yönemlerini içermekedir. Ancak,
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 249 oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçmede, her iki yönem Malmquis verimlilik endeksini kullanmakadır. Son yıllarda paramerik ve paramerik olmayan bu yönemleri karşılaşırmalı olarak kullanan çeşili çalışmaların olduğu görülmekedir (Delikaş ve Balcılar, 2002; Wadud ve Whie, 2000; Reinhard ve diğerleri, 2000; Drake, 200; Sharma ve diğerleri, 997 ve Cooper ve diğerleri, 995). Bu çalışmada, eknik ekinlik ve oplam fakör verimliliğindeki değişmelerin ölçümünde veri zarflama analizi ve Malmquis verimlilik endeksi yönemleri kullanılmışır. Bu yönemler, özellikle son yıllarda çok çeşili endüsrilerde eknik ekinlik düzeyi ve oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçmede yaygın olarak kullanılmakadır. Bu endüsriler hasaneler, eczaneler, eğiim kurumları, sigoracılık, adliye (mahkemeler), çocuk bakımı, bankalar, kredi kurumları, elekrik üreimi ve dağıımı, imalâ sanayi, arım ve ulaşım gibi alanlardan oluşmakadır. 990 lı yıllarda çeşili alanlarda adı geçen yönemleri kullanan 67 çalışma olduğu espi edilmişir. 998-200 yılları arasında ise 47 ade çalışmada ilgili yönemlerin kullanıldığı ifade edilmekedir (Coelli ve Rao 200: 3). Malmquis oplam fakör verimliliği endeksinin bu kadar yaygınca kullanılmasının en önemli nedeni, bu endekseki değişmenin eknik ekinlikeki ve eknolojideki değişme endekslerine ayrışırılabilmesi ve bu meodolojinin girdi ve çıkı fiyalarına gerek duymamasıdır. Böylece ilgili yönemin avanajları ve yaygın olarak kullanımı dikkae alınarak, bu çalışmada 990-2000 dönemi Türkiye imalâ sanayiinde gerek isihdam gerekse yaraılan kama değer açısından önemli paya sahip 2 olan ora ve büyük ölçekli (0 ve daha fazla kişi çalışan) özel sekör imalâ sanayi al sekörlerinde (ISIC-2 dijili) eknik ekinlik, oplam fakör verimliliği ve bileşenlerindeki değişmeler ölçülmeye çalışılmakadır. Bu ölçümler, özel sekör imalâ sanayiinin üreim ekinliğini espi edebilmemizi sağlayacakır. İl bazında al sekörlerin ayrı ele alındığı bu çalışmada, ekinlik ve oplam fakör verimliliği endekslerinden harekele hem iller arası hem de sekörler arası performans karşılaşırması amaçlanmakadır. 2 Bu yönemin en önemli avanajı girdiler ve çıkılar arasındaki üreim ilişkisinin fonksiyonel formu üzerinde sınırlamalara yer vermemesidir. Dahası, VZA çoklu girdilere ve çoklu çıkılara aynı zamanda (eş anlı) uygulanabilmekedir. Başlıca dezavanajlardan birisi, VZA nın değişken seçimine ve veri haalarına oldukça duyarlı olmasıdır (Kalirajan ve Shand, 999: 67). Toplam imalâ sanayiinde çalışanların % 83 ü özel sekör imalâ sanayiinde çalışmakadır. Kamu sekörü imalâ sanayiinde çalışanların oranı % 7 dir. Yine aynı dönemde (990-2000) yaraılan oplam kama değer içinde özel sekörün payı % 78.72 iken kamunun payı % 2.28 dir.
250 Eruğrul DELİKTAŞ Çalışma oplam beş bölümden oluşmakadır. İkinci bölümde eorik model ve modelin işleyişine, üçüncü bölümde veri kaynakları ve değişkenlere, dördüncü bölümde ampirik bulgulara ve beşinci bölümde sonuçlara yer verilmekedir. 2. Yönem Türkiye özel sekör imalâ sanayiinde üreim ekinliğini ölçmek amacıyla çalışmada kullanılan, veri zarflama analizi ve Malmquis verimlik yönemlerine ilişkin eorik çerçeve aşağıdaki gibidir. 2.. Veri zarflama analizi (VZA) Veri zarflama analizi ilk olarak Charnes, Cooper ve Rhodes (978) arafından anıılmışır. Charnes ve diğerleri, üreim eknolojisi üzerine herhangi bir sınırlama koymaksızın en iyi praik sınırı (üreim eğrisini) oluşurmak için bu yönemi ileri sürmüşlerdir. VZA, merkezî eğilimlerden ziyade sınırlara (froniers) yönelen bir meodolojidir. Veri merkezine en iyi uyumu sağlayacak regresyon düzlemi (verileri oralayan) yerine, gözlemlenen uç verileri kavrayacak doğrusal manıklı bir yüzeyin oluşurulmasını içerir (Arnade, 994: 8). Bu meodoloji son yıllarda ayrınılı olarak Lovell (993), Ali ve Seiford (993), Charnes ve diğerleri (995), Seiford (996), Coelli ve diğerleri (998), Zaim ve Taşkın (997), Eruğrul ve Zaim (999) arafından çeşili çalışmalarda kullanılmışır. Veri zarflama analizi nin emel özelliği, onun genel olmasıdır. Her bir girdi ve çıkı için referans eknoloji düzeyleri, her bir girdi ve çıkı üzerindeki örnek gözlemlerin doğrusal birleşimleriyle anımlanır. VZA fonksiyonel form hakkında herhangi bir varsayım gerekirmez. Firmanın ekinliği üm karar verici diğer firmalara nispele ölçülür. Tüm karar verici birimler ise ekin sınırda veya onun alında yer alırlar. Veri zarflama analizi hem ölçeğe göre sabi geiri (CRS) hem de değişen geiri (VRS) varsayımı alında kullanılabilir. Yine, bu yönem hem veri girdi ile en fazla çıkıyı elde eme (oupu-oriened) hem de veri çıkıyı en az girdi ile elde eme (inpu-oriened) yaklaşımlarına göre ekinlik ölçümünü yapar. Bu yaklaşımlardan veri çıkıyı en az girdi kullanımı ile elde eme yaklaşımı, veri üreim mikarlarını azalmaksızın üreimde kullanılan girdi mikarlarının oransal olarak ne kadar azalılabileceğini belirlemeye çalışır. Öe yandan, veri girdi ile en fazla çıkıyı elde eme yaklaşımı ise veri girdi seini değişirmeksizin üreim mikarlarının oransal olarak ne kadar arırılabileceği üzerinde durur. Ancak, ölçeğe göre sabi geiri olduğunda her iki ölçüm aynı sonuçları verir (Coelli ve diğerleri, 998: 42).
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 25 Ekinliği ölçmede oran (rasyo) ekniğini kullanan VZA paramerik olmayan bir yönemdir. Bu yönemde, her bir firma veya endüsri için üm çıkıların üm girdilere olan oranı u y i / v x i elde edilir. Burada u, Mx çıkı ağırlıklarının vekörü iken, v, Kx girdi ağırlıklarının vekörüdür. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında opimum ağırlıklar aşağıdaki doğrusal programlama probleminin çözümüyle elde edilir: Max u,v (u y i /v x i ), Kısı, u y j /v x j, j =,2,..,N u, v 0 () Bu maksimizasyon problemi, üm ekinlik ölçülerinin birden küçük veya ona eşi olmasını sağlayan kısılayıcı şarlar alında i nci firma için ekinlik ölçüsünün maksimize edileceği u ve v için değerler bulmayı içerir. Bu oran formülasyonuna ilişkin bir sorun, sonsuz sayıda çözüm içermesidir. Bundan sakınmak için modele bir sınırlama konulur: yani, v x i =, Max µ,v (µ y i ), Kısı, v x i =, µ y j v x j 0 j =,2, N, µ, v 0, (2) Burada, u ve v den µ, v ye olan değişim noasyonu, bunun farklı bir doğrusal programlama problemi olduğunu belirmek için kullanılır. (2) formu, VZA nın doğrusal programlama probleminin çarpan biçimi olarak bilinir. Doğrusal programlamada dualie kullanılarak, bu problemin eşdeğer bir durumu da (envelopmen) şöyle ifade edilebilir: min λθ θ, kısı y i Yλ 0, θx i Xλ 0, λ 0, (3) Burada, θ skala (ölçek), λ ise Nx sabilerin vekörüdür. (3) formu çarpan (muliplier) formundan daha az (KM < N) sınırlamaları içerir ve genellikle ercih edilen formdur. θ nın elde edilen değeri i nci firmanın ekinlik değerini belirir ve θ şarını sağlar. Doğrusal programlama problemi örnekeki her bir firma için N defa çözümlenerek her firma için bir θ değeri elde edilir ve bu değer eknik ekinliği ifade eder. Yukarıda belirilen ölçeğe göre sabi geirili modelden harekele, Banker, Charnes ve Cooper (984) ölçeğe göre değişen geiri varsayımı
252 Eruğrul DELİKTAŞ alında eknik ekinliği ölçmek amacıyla aşağıdaki modeli gelişirmişlerdir (Coelli ve diğerleri 998: 50). min λθ θ, kısı y i Yλ 0, θx i - Xλ 0, N λ = λ 0, (4) Burada N, Nx vekörüdür. Bu yaklaşım kesişen düzlemlerin konveks bir alanını (zarfını) oluşurur. Bu alan veri nokalarını, sabi geirinin konikal alanından daha sıkı sarar ve böylece ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında elde edilen eknik ekinlik ekilerinden daha büyük veya onlara eşi değerleri verir. 2.2. Malmquis oplam fakör verimliliği endeksi Malmquis (953) arafından gelişirilen uzaklık (disance) fonksiyonlarına dayalı olarak ifade edilen bu endeks, her bir veri nokasının orak eknolojiye göre nispî uzaklık oranlarını hesaplayarak, iki veri nokası arasındaki oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçer. Uzaklık fonksiyonu kâr maksimizasyonu veya maliye minimizasyonu gibi herhangi bir davranışsal varsayımı gerekirmeksizin birden fazla çıkı ve girdinin söz konusu olduğu durumlarda üreim eknolojisini belirleyebilmekedir. Uzaklık fonksiyonları, hem girdi eksenli hem de çıkı eksenli uzaklık fonksiyonları olarak ele alınabilir. Girdi uzaklık fonksiyonu, çıkı vekörü veriyken, girdi vekörünün minimum oransal daralmasını dikkae alan üreim eknolojisini ifade eder. Çıkı uzaklık fonksiyonu, girdi vekörü veriyken, çıkı vekörünün maksimum oransal arışını dikkae alır. Çıkı uzaklık fonksiyonunda üreim eknolojisi, çıkı kümesi P(x) kullanılarak anımlanmakadır. Bu küme, x girdi vekörü kullanılarak üreilen y çıkı vekörleri kümesini ifade emekedir. P(x) = {y: y yi üreebilecek x} (5) Çıkı uzaklık fonksiyonu, P(x) çıkı kümesine bağlı olarak anımlanmakadır. d 0 (x,y)=min{d : y/d P(x)} (6) Eğer y çıkı vekörü P(x) mümkün olabilen üreim kümesinin bir elemanı ise uzaklık fonksiyonu d 0 (x,y), birden küçük veya bire eşi bir değer olacakır. Uzaklık fonksiyonlarına dayalı olarak hesaplanan Malmquis (çıkıeksenli) oplam fakör verimliliği endeksi aşağıdaki gibidir. Bu endekse baz yılı ve bir sonraki yılı ifade emekedir.
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 253 m 0 (y, x, y, x ) = 2 0 0 0 0 ), ( ), ( ), ( ), ( x y d x y d x y d x y d (7) Denklem (7), ve dönemi endekslerinin geomerik oralamasıdır. Birincisi dönemi eknolojisini, ikincisi ise dönemi eknolojisini emsil eder. Bu denklemde ), 0 ( x y d, dönemi gözleminden dönemi eknolojiye olan uzaklığı emsil eder. Denklem (7) şu biçimde de ifade edilebilir: m 0 (y, x, y, x ) = 2 0 0 0 0 0 0 ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( x y d x y d x y d x y d x y d x y d (8) Denklem (8) de köşeli parenezin dışında yer alan oran, ve yılları arasındaki çıkı-eksenli eknik ekinlikeki değişmeyi ölçer. Ekinlikeki değişim; dönemindeki eknik ekinliğin, dönemindeki eknik ekinliğe olan oranıdır. Köşeli parenez içinde yer alan iki oranın geomerik oralaması, iki dönem arasındaki eknolojide (x ve x ) meydana gelen değişmeyi açıklar. Yani, oplam fakör verimliliği ve unsurlardaki değişmeler, Malmquis verimlilik endekslerinin geomerik oralaması olarak hesaplanırlar (Färe ve diğerleri, 994: 7). Malmquis oplam fakör verimliliği endeksinin eknik ekinlikeki değişmeye ve eknolojik değişmeye ayrışırılması, her iki fakörün oplam fakör verimliğine (TFV) olan kakısını belirlememize yardımcı olur. Böylece, denklem (8) i iki kısıma ayırdığımızda ekinlikeki değişmeyi ve eknolojik değişmeyi ayrı ayrı ölçebiliriz : Ekinlikeki Değişme = ), ( ), ( 0 0 x y d x y d (9) Teknolojik Değişme = 2 0 0 0 0 ), ( ), ( ), ( ), ( x y d x y d x y d x y d (0) Burada eknik ekinlikeki değişme, üreim sınırını yakalama ekisi (caching-up effec) olarak ifade edilirken, eknolojik değişme sınır ekisi (üreim sınırları eğrisinin kayması) olarak ifade edilmekedir (Mahadevan, 2002: 590). Öe yandan, eknik ekinlikeki değişme ile eknolojik değişmenin çarpımı oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi verir. M o, = ED x TED () M 0 endeksinin 'den büyük olması, oplam fakör verimliliğinin döneminden dönemine arığını veya büyüdüğünü, bu değerin 'den
254 Eruğrul DELİKTAŞ küçük olması, oplam fakör verimliliğinin döneminden dönemine azaldığını göserir. Malmquis oplam fakör verimliliği endeksinin (M 0 ) hesaplanmasında gerekli olan uzaklık fonksiyonlarını ahmin emek için en yaygın kullanılan yönem, veri zarflama analizidir. Bir panel veri sei olduğunda, VZA doğrusal programları kullanılarak gerekli uzaklıklar hesaplanabilir. Herhangi bir i nci firma için iki dönem arasındaki TFV deki değişmeyi ölçmede dör uzaklık fonksiyonu hesaplanmalıdır. Bu ise dör ade doğrusal programlama (DP) probleminin çözümünü gerekirir. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında gerekli olacak DP ler şunlardır: (Färe ve diğerleri, 994: 75, ve Coelli ve diğerleri 998: 226). [ ( y, x )] max d φ,λ φ, 0 = kısı -φ y Y λ ³ 0, i [ ( y, x )] max d φ,λ φ, 0 = xi - X λ ³ 0, λ 0, (2) kısı -φ y i Y λ ³ 0, xi - X λ ³ 0, λ ³ 0, (3) [ ( y, x )] max d φ,λ φ, 0 = kısı -φ y i Y λ ³ 0, xi - X λ ³ 0, λ ³ 0, (4) ve d [ ( y x )] max 0 = kısı -φ φ,λφ, y i Y λ ³ 0, xi - X λ ³ 0, λ ³ 0, (5) Yukarıda verilen dör ade DP problemi, örnekeki her bir firma için çözümlenmelidir. Eğer örneke 50 firma ve dör dönem var ise 500 ade DP çözülmelidir. Böylece, N sayıda firma ve T zaman dönemi olduğunda çözülmesi gereken DP sayısı = Nx(3T-2) dir.
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 255 Uzaklık fonksiyonları yaklaşımı, eknik ekinlikeki değişmenin ölçek ekinliği 3 ve pür eknik ekinlik kısımlarına ayrışırılmasıyla genişleilebilir. Bu ayrışırma, ek iki DP nin daha çözümünü gerekirir (sabi ve değişen geiriye ilişkin iki üreim nokası karşılaşırıldığında). Bu (2) ve (3) doğrusal programların her birisine (N λ = ) konvekslik sınırlamasının ilâvesiyle ekrarlanmasını içerir. Yani, bu iki uzaklık fonksiyonu ölçeğe göre sabi geiri eknolojisi yerine ölçeğe göre değişken geiriye göre hesaplanır. Bu durumda N firma ve T zaman dönemi için çözülmesi gereken DP sayısı = Nx(4T-2) olur. Böylece, VZA doğrusal programlama yönemleri kullanılarak ahmin edilen uzaklık fonksiyonlarına bağlı olarak, Malmquis verimlilik endeksleri (eknik ekinlikeki değişme, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliğindeki değişme) hesaplanabilir. 3. Değişkenlerin anımı ve veri kaynakları Özel sekör imalâ sanayii al sekörlerinin eknik ekinlik ve oplam fakör verimliliği analizinde, 0 ve daha fazla kişi çalışan imalâ sanayii işlemelerinin 990-2000 dönemi panel verileri kullanılmışır 4. Çalışma üm illeri kapsamakla birlike, incelenen al sekörler iibarıyla illerin sayısı farklılık gösermekedir. Gıda, içki ve üün sanayide 48 il; eksil, giyim ve deri sanayide 24 il ; orman ürünleri sanayide 3 il ; kağı ve kağı ürünleri sanayide 5 il ; kimya-perol ve kauçuk ürünleri sanayide 20 il ; aş ve oprağa dayalı sanayide 37 il ; meal ana sanayide 2 il ve meal eşya, makine ve eçhiza sanayide 28 il yer almakadır. Al sekörler iibarıyla il sayılarının farklılık gösermesinin nedeni, her faaliye kolunun üm illerde yer almaması veya bir ve iki işlemeye sahip olan sekörlere ilişkin verilerin mevcu olmamasıdır 5. Öe yandan, herhangi bir ilin ilçesi durumunda (Baman, Düzce, Iğdır, Karabük, Karaman, Kilis, Osmaniye, Şırnak, Yalova gibi) iken, 990 lı yıllarda il yapılan ilçelere ilişkin veriler, kendi orijinal il verilerine eklenerek veri seinde uyumlaşırma yapılmışır. 3 4 5 Ölçek ekinliği işlemenin uygun ölçeke üreim yapma başarısını gösermekedir. Ölçek ekinliği CRS ve VRS varsayımları alında elde edilen üreim sınırları arasındaki uzaklık ile ölçülür. Opimum üreim ölçeğinde bu iki sınır birbirine eğe olur ve ölçek ekinliği, VRS üreim sınırı üzerinde olan bir firmanın oralama ürününün, opimum ölçeke çalışan diğer firmanın oralama ürününe olan oranı şeklinde ifade edilir. Ölçek ekinliği = eknik ekinlik (CRS) /eknik ekinlik (VRS) dir. Kimya, perol, kauçuk ve plasik ürünleri sanayiinde faaliye göseren illere ai 990 yılı verileri elde edilemediği için, ekinlik ve TFV ölçümleri 99-2000 dönemi için yapılmışır. Özel sekörde bir ve iki işyerine ilişkin bilgiler 29 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin aıfa bulunduğu 53 Sayılı Kanun Gereği gizlilik ilkesine uymak amacıyla verilmemişir (DİE, Yıllık İmala Sanayi İsaisikleri). Bu nedenle verisi olmayan iller çalışma dışı bırakılmışır.
256 Eruğrul DELİKTAŞ Çalışmada yer alan illerin imalâ sanayilerine ilişkin veriler, Devle İsaisik Ensiüsü nden emin edilmişir. İllerin sekörel verileri iki dijili ISIC (Inernaional Sandard Indusrial Classificaion of all economic aciviies) imalâ sanayi al sekörlerine 6 ai çıkı (üreim), iş gücü, sermaye ve ara mal verileridir. Üreim verisi olarak al sekörlerin çıkı değerleri kullanılmışır. Bir işlemenin çıkısı mikar ya da değer cinsinden ölçülebilir. Çalışmada çıkı değişkeni olarak üreim değerleri oplamından yılbaşı sok (mamul ve yarımamul) değerlerinin çıkarılmasıyla elde edilen reel değerler kullanılmışır. Üreim fakörleri olarak iş gücü, sermaye ve aramal girdileri kullanılmışır. İş gücü girdisi üreimde çalışılan yıllık oplam saai içermekedir. Sermaye girdisi olarak, sermaye ve sabi varlıklar konusunda yeerli bilgiye ulaşılamadığından dolayı bunların yerine emsilî değişken 7 olan kurulu ekipmanların oplam beygir gücü kullanılmışır. Çünkü, sermaye yerine kullanılabilen emsilî değişkenler ile yapılan analizler sermaye değişkeni ile yapılan analizlerle benzer sonuçları vermekedir. Bu emsilî değişkenler: kurulu makinelerin oplam sayısı, kurulu ekipmanların oplam beygir gücü, amorismanlar ve sabi varlıkların değeridir (Taymaz ve Saaçi, 997: 464). Aramal girdisi, üreimde kullanılmak amacıyla saın alınan ham madde, yardımcı madde, ambalaj malzemesi, yakılar ve elekrik değerleri oplamına yılbaşı sok değerlerinin ilâve edilmesi ve yıl sonu sok değerlerinin çıkarılması ile elde edilen değerdir. Değer cinsinden olan çıkı ve aramal verileri, TEFE (987=00) ile reel hale dönüşürülmüşür. 4. Ampirik sonuçlar Veri zarflama ve Malmquis oplam fakör verimliliği endeksi yönemleri her al sekör için ayrı uygulanarak, illerin imalâ sanayi al sekörlerinde ilişkin eknik ekinlik ve eknik ekinlikeki değişme, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliğindeki değişme endeksleri hesaplanmışır. Bu endekslerin hesaplanmasında Coelli (996) arafından yazılan DEAP 2. bilgisayar programı kullanılmışır. Ekinlik ve oplam fakör verimliliği endekslerinin hesaplanmasında sekörlerin hem ölçeğe göre sabi geiri hem de değişen geiri alında 6 7 Bu al sekörler: (3) Gıda, üün ve içki sanayi; (32) Teksil, giyim ve deri sanayi; (33) Orman ürünleri ve mobilya sanayi (34) Kağı ve kağı ürünleri sanayi; (35) Kimya, perol, kauçuk ve plasik ürünleri sanayi; (36) Taş ve oprağa dayalı sanayi; (37) Meal ana sanayi; (38) Meal eşya, makine ve eçhiza sanayi. Taymaz ve Saaçi (997), sermayenin en iyi emsilî değişkeni olarak amorismanları kullanmışlardır.
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 257 üreim yapıkları varsayımı dikkae alınmışır. Bu iki varsayım alında elde edilen ekinlik endeksleri arasındaki ilişkiyi espi emek amacıyla Spearman korelasyon sınaması yapılmışır. Sınama sonuçlarına göre iki varsayım alında hesaplanan ekinlik değerleri arasında isaisiksel olarak anlamlı yüksek derece korelasyon olduğu görülmüşür. Gerek bu nedenle gerekse oplam fakör verimliği ölçümünde eknolojinin ölçeğe göre geiri özelliklerinin önem arzemesi nedeniyle 8 sekörlerin performansını karşılaşırmada, ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında elde edilen eknik ekinlik ve oplam fakör verimliliği endeksleri ercih edilmişir. Bu endeksler ve yorumları kısım 4. ve 4.2 de verilmekedir. 4.. Teknik ekinlik Teknik ekinlik endekslerinin (TE) hesaplanmasında doğrusal programlama eknikleri kulanılarak, sekörlere ilişkin girdi-çıkı gözlemlerinden üreim için ekin (referans) sınırlar oluşurulmuş ve sekörler bu ekin sınırlarla karşılaşırılmışır. Hesaplanan eknik ekinlik değerinin bire eşi olması o endüsri dalında am eknik ekinliği veya o sekörün am üreim sınırı üzerinde olduğunu ifade ederken, birden küçük olması ise ekinsizlik durumunu ifade emekedir. Diğer bir ifadeyle, ekinsizlik düzeyi = -TE dir. Teknik ekinlik veya ekinsizlik endeksi aynı zamanda, üreim fakörlerinin kullanım performanslarını da yansımakadır. Yani, ölçülen eknik ekinlik değeri ile am eknik ekinlik değeri arasındaki fark (- TE), üreim fakörlerinin ekinsiz kullanım oranlarını ifade emekedir. Bu endeksin den küçük olması, mevcu eknoloji alında veri girdilerle en yüksek çıkının üreilmediğini veya fiilî çıkının oransal olarak daha az girdilerle üreilebileceğini ve bu durum da üreim fakörlerinin oransal olarak aıl kaldığını da ifade emekedir. Üreim fakörlerinin daha büyük oranlarda aıl kalması o işleme için daha düşük performans anlamına gelmekedir. Tablo de iller iibarıyla al sekörlere ilişkin yıllık oralama eknik ekinlik endeksleri verilmekedir. 8 Ölçeğe göre değişken geiri varsayımı alında uzaklık fonksiyonlarını hesaplamadaki güçlük nedeniyle Malmquis oplam fakör verimliliği endeksi oplam fakör verimliliğindeki değişmeleri her zaman doğru ölçmeyebilir ve elde edilen endeksler ölçek ekinliğinden kaynaklanan TFV kazanç ve kayıplarını uygun biçimde yansımayabilir. Bu nedenle Malmquis TFV endeksinin hesaplanmasında kullanılan uzaklık fonksiyonlarını ahmin emek için eknoloji üzerine ölçeğe göre sabi geiri varsayımının empoze edilmesi önemlidir (Coelli ve diğerleri, 998: 224).
258 Eruğrul DELİKTAŞ Tablo İllerin Sekörel Bazda Oralama Yıllık Teknik Ekinlik Düzeyleri (990-2000) Sekör İl 3 32 33 34 35 36 37 38 Adana 0.978 0.749 0.840 0.908 0.720 0.809 0.929 Afyon 0.73 0.890 0.822 0.53 0.65 Aksaray 0.654 Amasya 0.797 0.455 Ankara 0.895 0.758 0.934 0.652 0.758 0.9 0.925 Analya 0.724 0.775 0.60 0.5 Aydın 0.687 0.86 0.645 0.783 Balıkesir 0.92 0.742 0.77 0.755 0.789 Barın 0.706 Bilecik 0.753 0.889 0.978 Bolu 0.826 0.945 0.824 0.837 0.977 Burdur 0.700 0.470 0.669 Bursa 0.888 0.947 0.94 0.746 0.80 0.920 Çanakkale 0.838 0.976 Çorum 0.72 0.587 0.88 0.777 Denizli 0.83 0.726 0.69 0.782 0.843 0.822 Edirne 0.805 0.758 0.53 Elazığ 0.850 0.63 0.65 Erzincan 0.75 Erzurum 0.724 Eskişehir 0.839 0.772 0.752 0.738 0.9 Gazianep 0.72 0.753 0.900 0.578 0.704 0.834 0.676 Giresun 0.908 Haay 0.667 0.836 0.688 0.998 0.683 İçel 0.743 0.770 0.938 0.84 0.75 İspara 0.799 0.75 0.929 İsanbul 0.965 0.73 0.887.000 0.872 0.752 0.964 0.906 İzmir 0.923 0.780 0.746 0.932 0.675 0.777 0.952 0.802 K.Maraş 0.664 0.730 0.686 Kasamonu 0.450 Kayseri 0.800 0.76 0.937 0.683 Kırklareli 0.859 0.766 0.982 0.994 0.886 Kırşehir 0.709 Kocaeli 0.938 0.932 0.897 0.925 0.977 0.988 Konya 0.87 0.658 0.785 0.806 0.668 Küahya 0.632 0.808 0.548 0.856 Malaya 0.74 0.765 Manisa 0.949 0.707 0.773 0.60 0.992 Muğla 0.832 0.728 Nevşehir 0.62 0.452 Ordu.000 Sakarya 0.779 0.792 0.685 0.746 0.905 Samsun 0.859 0.8 0.872 0.536 0.84 0.78 Sinop 0.469 Sivas 0.664 Şanlıurfa 0.679 Tekirdağ 0.954 0.808 0.983 0.509.000 Toka 0.775 0.469 Trabzon 0.748 0.577 0.59 0.896 0.807 Uşak 0.667 0.860 Yozga 0.665 Zonguldak 0.729 0.482 Oralama 0.79 0.780 0.863 0.937 0.755 0.694 0.905 0.824
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 259 İllerin sekörel yıllık oralama eknik ekinlik düzeyleri Tablo de verilmekedir. Tablo da yer alan her ile ilişkin ekinlik düzeyini ayrınılı olarak açıklamanın zorluğu göz önünde bulundurularak, sekörel bazda elde edilen yıllık oralama eknik ekinlik endekslerini belli bir kriere göre sınıflandırmanın yararlı olacağı düşünülmüşür. Bu açıdan illeri eknik ekinlik düzeylerine göre dör grupa sınıflamak mümkündür: Bunlar, 0.900 TE.000, olan birinci grup iller; 0.800 TE < 0.900 olan ikinci grup iller; 0.700 TE < 0.800 olan üçüncü grup iller ve TE < 0.700 olan dördüncü grup illerdir. Gıda, içki ve üün sanayiinde (3), 990-2000 döneminde üm iller için yıllık oralama eknik ekinlik 0.79 olarak ölçülmüşür. DİE arafından 987-992 dönemi için yapılan çalışmada bu oran 0.745 dir (DİE, 998) 9. Hesaplanan oralama eknik ekinlik endeksine göre (3) no lu sekörde ekinsizlik oranı - 0.79 = 0.209 veya %20.9 dur. Bu oran aynı zamanda ilgili sekörün kaynak kullanımındaki ekinsizlik derecesini de ifade emekedir. Tablo da görüldüğü gibi 3 no lu al sekörde faaliye göseren illerin %9 u birinci grupa, %23 ü ikinci grupa, %35 i üçüncü grupa ve %23 ü ise son grupa yer almakadır. Birinci grupa yer alan illerden Ordu nun oralama olarak am ekinliğe (.00) sahip ve Giresun en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. İkinci grupa Ankara nın en yüksek ekinliğe sahip ve Edirne nin en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. Üçüncü grupa, en yüksek oralama ekinliğe sahip il Kayseri ve en düşük ekinliğe sahip il Burdur dur. Son grupa yer alan iller arasında Aydın en yüksek ekinliğe ve Nevşehir en düşük ekinliğe sahip ildir. Teksil, deri ve giyim sanayiinde (32), yıllık oralama eknik ekinlik düzeyi 0.780 olarak ölçülmüşür. DİE nin çalışmasında (998) bu oran 0.788 dir. Hesaplanan oralama eknik ekinlik endeksine göre (32) no lu sekörde ekinsizlik oranı - 0.780 = 0.220 veya %22 dir. Bu oran, kaynakların ekin kullanımında (32) no lu sekörün (3) no lu seköre nispeen daha az başarılı olduğunu gösermekedir. İl bazında incelendiğinde, illerin %4 ünün birinci grupa, %25 inin ikinci grupa ve %7 inin üçüncü grupa yer aldığı görülmekedir. Birinci grupa yalnızca Bursa yer almaka olup sekördeki üm iller içinde en yüksek oralama eknik ekinliğe sahipir. İkinci grupa en yüksek oralama eknik ekinliğe sahip il Uşak ve en düşük ekinliğe sahip il Tekirdağ dır. Üçüncü grupa en yüksek oralama eknik ekinliğe sahip il İzmir ve en düşük ekinliğe sahip il Kayseri dir. 9 987-992 dönemi için ISIC-2,3 ve 4 dijili al sekörler iibarıyla yapılan bu çalışmada ekinlik ölçümünde diğer bir alernaif yönem olan Sokasic Sınır Analizi yaklaşımı kullanılmışır. Ayrıca, bu çalışma hem kamu hem de özel sekör imalâ sanayiini kapsamakadır.
260 Eruğrul DELİKTAŞ Orman ürünleri ve mobilya sanayiinde (33), üm iller için yıllık oralama eknik ekinlik düzeyi 0.863 olarak ölçülmüşür. DİE nin çalışmasında (998) bu oran 0.779 dur. Çalışmamızda hesaplanan oralama eknik ekinlik endeksine göre (33) no lu sekörde ekinsizlik oranı -0.863=0.37 veya %3.7 dir. Kaynakların ekin kullanımında (33) no lu sekörün hem (3) hem de (32) no lu sekörlere nispeen daha başarılı olduğu görülmekedir. İl bazında incelendiğinde, illerin %38 inin birinci grupa, %3 inin ikinci grupa ve %3 inin ise üçüncü grupa yer aldığı görülmekedir. Dördüncü grupa herhangi bir il yer almamakadır. Birinci grupa Tekirdağ ın en yüksek oralama eknik ekinliğe sahip olduğu ve Bursa nın en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. İkinci grupa en yüksek oralama eknik ekinliğe sahip Afyon ve en düşük ekinliğe sahip il Küahya dır. Üçüncü grupa en yüksek oralama eknik ekinliğe sahip il Sakarya ve en düşük ekinliğe sahip il de Muğla dır. Kağı ve kağı ürünleri sanayiinde (34), yıllık oralama eknik ekinlik düzeyi 0.937 olarak ölçülmüşür. DİE nin çalışmasında (998) bu endeks 0.779 dır. Hesaplanan oralama eknik ekinlik endeksine göre (34) no lu sekörde ekinsizlik oranı - 0.937 = 0.063 veya %6.3 ür. Kaynakların ekin kullanımında (34) no lu sekörün (3), (32) ve (33) no lu sekörlere nispeen daha başarılı olduğu görülmekedir. Öe yandan, bu sekördeki illerin amamının birinci grupa yer aldıkları görülmekedir. Kimya, perol, kauçuk ve plasik ürünleri sanayiinde (35), yıllık oralama eknik ekinlik 0 755 dir. DİE (998) arafından yapılan çalışmada bu endeks 0.877 olarak bulunmuşur. Hesaplanan oralama eknik ekinlik endeksine göre (35) no lu sekörde ekinsizlik oranı - 0.755 = 0.245 veya %24.5 ir. Bu oran, kaynakların ekin kullanımında (35) no lu sekörün (3), (32), (33) ve (34) no lu sekörlere nispeen daha başarısız olduğunu gösermekedir. Kimya, perol, kauçuk ve plasik ürünleri sanayiinde yer alan illerin oralama eknik ekinlikleri incelendiğinde, illerin %0 unun birinci grupa yer aldığı ve bunlardan Kırklareli nin ilk sırayı, İçel in ise ikinci sırayı aldığı görülmekedir. İllerin %25 inin ikinci grupa, %20 sinin üçüncü grupa ve %45 inin son grupa yer aldığı görülmekedir. İkinci grupa, Kocaeli en yüksek ekinliğe ve Afyon ise en düşük ekinliğe sahip ildir. Üçüncü grupa yer alan iller arasında Manisa en yüksek ekinliğe ve Balıkesir en düşük ekinliğe sahipir. Son grupa yer alan iller arasında Denizli nin en yüksek ekinliğe ve Trabzon un ise en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. Taş ve oprağa dayalı sanayide (36), yıllık oralama eknik ekinlik düzeyi 0.694 olarak ölçülmüşür. DİE nin çalışmasında (998) bu seköre ilişkin oralama eknik ekinlik 0.798 dir. Hesaplanan oralama eknik
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 26 ekinlik endeksine göre (36) no lu sekörde ekinsizlik oranı - 0.694 = 0.306 veya %30.6 dır. Kaynakların ekin kullanımında (36) no lu sekörün kendinden önce gelen sıra numaralı sekörlere nispeen daha başarısız olduğu görülmekedir. Ekinlik grupları açısından, illerin %8 i birinci grupa, %6 sı ikinci grupa, %27 si üçüncü grupa ve %49 u son grupa yer almakadır. Birinci grupa yer alan iller arasında Kırklareli en yüksek ekinliğe ve Kocaeli ise en düşük ekinliğe sahipir. İkinci grupa yer alan iller arasında Bilecik en yüksek ekinliğe ve Bursa ise en düşük ekinliğe sahipir. Üçüncü grupa yer alan iller arasında Konya en yüksek ekinliğe ve Gazianep en düşük ekinliğe sahipir. Son grup illerde, Haay ın en yüksek ve Kasamonu nun en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. Meal ana sanayiinde (37), yıllık oralama eknik ekinlik 0.905 olarak ölçülmüşür. DİE nin çalışmasında (998) de bu oran 0.783 dir. Hesaplanan oralama eknik ekinlik endeksine göre (37) no lu sekörde ekinsizlik oranı - 0.905 = 0.095 veya %9.5 ir. Kaynakların ekin kullanımında (37) no lu sekörün (34) no lu sekör hariç (3), (32), (33), ve (35) no lu sekörlere nispeen daha başarılı olduğu görülmekedir. Ekinlik gruplarına göre illerin %50 si birinci grupa ve %50 si de ikinci grupa yer almakadır. Diğer gruplarda yer alan il bulunmamakadır. Birinci grupa yer alan illerden Haay en yüksek ekinliğe ve Ankara en düşük ekinliğe sahipir. İkinci grupa yer alan illerden Trabzon un en yüksek ekinliğe ve Konya nın ise en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekdir. Meal eşya, makine ve eçhiza sanayiinde (38), yıllık oralama eknik ekinlik 0.824 olarak ölçülmüşür. DİE nin çalışmasında (998), bu oran 0.802 dir. Hesaplanan eknik ekinlik endeksine göre (37) no lu sekörde ekinsizlik oranı -0.824=0.76 veya %7.6 dır. Böylece, kaynakların ekin kullanımında (38) no lu sekörün (3), (32), (35), ve (36) no lu sekörlere nispeen daha başarılı faka, (33), (34) ve (37) no lu sekörlere nispeen başarısız olduğu görülmekedir. Bu sekörde illerin %39 u birinci grupa, %4 ü ikinci grupa, %8 i üçüncü grupa ve %29 u son grupa yer almakadır. Birinci grupa yer alan iller arasında Tekirdağ ın oralama olarak am ekinliğe ve Sakarya nın ise en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. Öe yandan, Kırklareli nin ikinci grupa yer alan iller arasında en yüksek ekinliğe ve İzmir in ise en düşük ekinliğe sahip olduğu görülmekedir. Üçüncü grupa yer alan iller arasında Balıkesir en yüksek ekinliğe ve Samsun ise en düşük ekinliğe sahip illerdir. Son grupa yer alan iller arasında Kasamonu en yüksek ekinliğe, Afyon ve Elazığ ise en düşük ekinliğe sahip illerdir.
262 Eruğrul DELİKTAŞ Sekörlerin 990-2000 dönemi yıllık oralama eknik ekinlik endeksleri Tablo 2 de verilmekedir. Tablo 2 Sekörlerin Yıllık Teknik Ekinlik Düzeyleri Sekör Yıl 3 32 33 34 35 36 37 38 990 0.825 0.846 0.99 0.906-0.74 0.92 0.76 99 0.83 0.86 0.895 0.854 0.84 0.686 0.804 0.808 992 0.84 0.768 0.886 0.953 0.849 0.78 0.908 0.798 993 0.8 0.80 0.74 0.896 0.820 0.777 0.9 0.873 994 0.688 0.84 0.896 0.969 0.75 0.74 0.935 0.84 995 0.759 0.68 0.757 0.986 0.825 0.494 0.936 0.846 996 0.790 0.70 0.844 0.94 0.78 0.78 0.952 0.847 997 0.768 0.747 0.883 0.935 0.77 0.772 0.930 0.854 998 0.800 0.845 0.896 0.883 0.746 0.740 0.946 0.857 999 0.804 0.875 0.882 0.965 0.497 0.695 0.933 0.843 2000 0.827 0.899 0.952 0.964 0.805 0.659 0.799 0.775 Oralama 0.79 0.780 0.863 0.937 0.755 0.694 0.905 0.824 Tablo 2 de belirildiği gibi al sekörlerin en yüksek yıllık oralama eknik ekinliken en düşük yıllık oralama eknik ekinliğe doğru sıralanışı (34), (37), (33), (38), (3), (32), (35) ve (36) şeklindedir. (34) no lu sekör nispî olarak en ekin al sekör konumunda iken (36) no lu sekörün an az ekin sekör olduğu görülmekedir. Bununla birlike, her sekörün yıllık oralama performansları farklılıklar gösermekedir. (3) no lu sekör 99 yılında en yüksek ekinlik düzeyini yakalarken, 994 yılında ekinlik düzeyi en düşük seviyeye gerilemişir. (32) no lu sekör 2000 yılında en yüksek eknik ekinliğe ulaşılırken, 995 yılında en düşük ekinlik düzeyine sahip olmuşur. (33) no lu sekör 2000 yılında nispeen en yüksek ekinliğe ulaşılırken, 995 yılında ekinlik düzeyi minimum olmuşur. (34) no lu sekörde ekinliğin en yüksek olduğu yıl 995 ve ekinliğin en düşük olduğu yıl 99 dir. (35) no lu sekörde, ekinliğin en yüksek olduğu yıl 992 ve ekinliğin en düşük olduğu yıl 999 dur. (36) no lu sekörde en yüksek ekinliğe 993 yılında ulaşılırken, 994 yılında en düşük ekinlik gerçekleşmişir. (37) no lu sekörde ekinliğin en yüksek olduğu yıl 996 ve ekinliğin en düşük olduğu yıl 2000 yılıdır. (38) no lu sekörde eknik ekinliğin en yüksek olduğu yıl 993 ve ekinliğin en düşük olduğu yıl 990 dur. Sonuç olarak, üm al sekörlerin 990-2000 döneminde eknik ekinlik
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 263 endeksleri den küçük olup, hiç bir al sekörün oralama olarak am ekinlik (full efficiency) düzeyini yakalayamadığı görülmekedir. 4.2. Toplam fakör verimliliğindeki değişme Toplam fakör verimliğindeki değişme (TFVD) endeksinin den büyük olması oplam fakör verimliğindeki arışı (büyümeyi) ve bu endeksin den küçük olması TFV ndeki azalmayı ifade emekedir. Yine oplam fakör verimliliği bileşenlerinden eknik ekinlikeki değişme (ED) ve eknolojik değişme (TED) endekslerinin den büyük olması eknik ekinlikeki ve eknolojideki ilerlemeyi ifade ederken, den küçük olmaları gerilemeyi ifade emekedir. Diğer bir ifadeyle, ED endeksinin den büyük olması işlemenin üreim sınırını yakalama ekisini (caching-up effec) ve TED endeksinin den büyük olması üreim sınırının yukarı kaymasını ifade emekedir. Öe yandan, ED ise kendi içerisinde pür (saf) ekinlikeki değişme (PED) ve ölçek ekinliğindeki değişme (SED) olmak üzere ikiye ayrışmakadır. Ölçek ekinliği işlemenin uygun ölçeke üreim yapma başarısını gösermekedir. Malmquis oplam fakör verimliliği endeksinin bu unsurlara ayrışması, oplam fakör verimliliğindeki arışın ana kaynaklarının espi edilmesinde önem arzemekedir. Al sekörler iibarıyla ölçülen ED, TED, PED, SED ve TFVD endeksleri şöyledir: 4.2.. Gıda, içki ve üün sanayii 990-2000 döneminde sekörün oplam özel sekör imalâ sanayi isihdamı içindeki payı % 6.97 ve yaraılan oplam kama değer içindeki payı % 4.6 dır. Seköre ilişkin performans endeksleri Tablo 3 de verilmekedir. Teknik ekinlikeki değişme endeksine göre sekörde yer alan illerin %46 sının yıllık oralama ekinliğinde ilerleme (caching-up effec) olduğu, %50 sinin ekinliğinde gerileme olduğu ve illerin %4 ünün eknik ekinliğinin ise değişmediği görülmekedir. Teknik ekinlike ilerleme sağlayanlar iller arasında Kırklareli (%4.2), Şanlıurfa (%4), Manisa (%3.7) ilk üç sırayı almakadır. Teknik ekinlike gerileme göseren iller arasında ilk üç sırayı Amasya (%5.3), İspara (%2.9) ve Uşak (%4.9) almakadır. Ekinlike değişme kaydemeyen iller İsanbul ve Ordu illeridir. Tablo de belirildiği gibi Ordu, üreim sınırını belirleyen referans bir ildir. Bu özelliğini dönem boyunca da korumakadır.
264 Eruğrul DELİKTAŞ Tablo 3 Gıda, İçki ve Tüün Sanayii İl Endeksleri İl ED TD PED SED TFVD Adana.006.023.000.006.029 Afyon.04.009.04.00.023 Aksaray 0.988.03 0.985.004.00 Amasya 0.947.03 0.939.009 0.960 Ankara.009.00.00.008.09 Analya.006.007.007 0.999.04 Aydın.04 0.997.03.00.0 Balıkesir 0.994.024 0.994.000.09 Bilecik 0.995.02 0.988.007.05 Bolu 0.99.020 0.99.000.0 Burdur 0.995.07 0.995.000.0 Bursa.00.0.000.00.022 Çanakkale 0.982.007 0.982.000 0.989 Çorum 0.993.00 0.993.000.003 Denizli 0.98.028 0.975.006.008 Edirne 0.997.006 0.994.003.003 Elazığ.004 0.996.002.003.000 Erzincan.02.002.00.003.05 Erzurum.02.03.09.002.034 Eskişehir 0.992.002 0.992.000 0.995 Gazianep 0.98.09 0.980.00.000 Giresun.007.09.007.000.027 Haay 0.995 0.998 0.995.000 0.993 İçel.02.009.020.00.03 İspara 0.97.06 0.970.002 0.987 İsanbul.000.037.000.000.037 İzmir.007 0.998.000.007.005 K.Maraş 0.984.00 0.989 0.995 0.994 Kayseri.06 0.999.03.003.06 Kırklareli.042.03.038.004.056 Kırşehir 0.979 0.994.000 0.979 0.973 Kocaeli.04.029.00.005.043 Konya.04.03.0.002.027 Küahya 0.999.003 0.953.049.002 Malaya 0.978.008 0.978.000 0.987 Manisa.037.022.03.006.060 Nevşehir 0.993.009 0.99.002.002 Ordu.000.038.000.000.038 Sakarya Şanlıurfa 0.999.040.00.008 0.996.000.004.040.009.048
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 265 Tablo 3 devam Sivas Tekirdağ.05.02.00.025.005.06.00.005.07.047 Toka 0.992.0 0.990.00.002 Trabzon.08 0.992.06.003.00 Uşak 0.95.05 0.983 0.967 0.965 Yozga 0.975.00.005 0.970 0.985 Zonguldak 0.977.04 0.965.02 0.99 Oralama.000.02 0.997.003.02 ED: Ekinlikeki değişme ; TD: eknolojik değişme ; PED: pür ekinlikeki değişme ; SED: Ölçek ekinliğindeki değişme; TFVD: Toplam fakör verimliliğindeki değişme Teknolojik değişme endeksine göre yıllık oralama eknolojik ilerleme %.2 olarak ölçülmüşür. İl bazında bakıldığında, illerin %85 inde dönem boyunca eknolojik ilerleme ve buna karşın, illerin %5 inde eknolojik gerileme olduğu gözlemlenmekedir. Teknolojik ilerleme sağlayan iller arasında Ordu (%3.8), İsanbul (%3.7) ve Kocaeli (%2.9) ilk üç sırayı almakadır. Teknolojik gerileme göseren iller arasında ilk üç sırayı Trabzon (%0.8), Kırşehir (%0.6) ve Elazığ (%0.4) almakdır. Toplam fakör verimliliğindeki değişme endeksine göre ilgili dönemin TFV nde ölçülen yıllık oralama büyüme %.2 dir. Bu büyümenin amamen eknolojik ilerlemeden kaynaklandığı görülmekedir. İl bazında değerlendirme yapıldığında, illerin %23 nün TFV nde azalma, %73 nün TFV nde büyüme olduğu ve %4 nün TFV nin sabi kaldığı görülmekedir. 990-2000 döneminde TFV nde yüksek arış olan ilk üç il; Manisa (%6), Kırklareli (%5.6), Samsun (%4.8) ve Şanlıurfa (%4.8) illeridir. Bu illerin TFV deki büyüme hem eknik ekinlikeki hem de eknolojideki ilerlemeden kaynaklanmakadır. TFV nde en fazla gerileme olan ilk üç il; Amasya (%4), Uşak (%3.5) ve Kırşehir (%2.7) illeridir. Öe yandan, Amasya ve Uşak eknolojik ilerleme sağlamalarına rağmen, eknik ekinlik düzeylerinde oraya çıkan daha büyük gerileme nedeniyle, bu illerin oplam fakör verimliliklerinde azalma olduğu görülmekedir. Gıda, içki ve üün sanayii oplam fakör verimliği endekslerinin yıllara göre değişimi Tablo 4 de verilmekedir. Tablo da görüldüğü gibi 990-2000 döneminde yıllık oralama eknik ekinlike herhangi bir değişme olmamışır. Bununla birlike bir kısım illerin ekinliğinde iyileşme ve bir kısmının ekinliğinde gerileme söz konusudur. Ancak bu iki hareke birbirinin ekisini oradan kaldırdığı için yıllık oralama ED endeksi.000 olarak ölçülmüşür. Öe yandan, ED endeksinin bileşenlerinden ölçek ekinliğindeki iyileşme olurken pür ekinlikeki gerileme olmuşur. Ancak, yine bu iki ekinlik birbirini
266 Eruğrul DELİKTAŞ Tablo 4 Gıda, İçki ve Tüün Sanayii Yıllık Endeksler Yıl ED TD PED SED TFVD 990/9.003.074 0.993.0.078 9/92 0.978.033 0.979 0.999.00 92/93 0.998.075.003 0.995.072 93/94 0.842.50 0.864 0.974 0.968 94/95.07 0.923.076.028.022 95/96.047 0.937.04.005 0.98 96/97 0.970.056.003 0.967.023 97/98.048 0.957 0.988.06.002 98/99.002 0.992 0.999.003 0.994 99/2000.026 0.948.038 0.988 0.973 Oralama.000.02 0.997.003.02 ekisiz hale geirerek oralama eknik ekinlike herhangi bir değişme olmamışır. (3) no lu sekörde eknik ekinlike ilerlemenin en yüksek olduğu yılın 995 ve ekinlikeki gerilemenin en yüksek olduğu yılın 994 olduğu görülmekedir. Diğer yandan, eknolojik ilerlemenin en yüksek olduğu yıl 993 ve eknolojik gerilemenin en fazla yıl 995 dir. Bu iki değişime bağlı olarak oplam fakör verimliliğinde en yüksek büyüme oranına 99 yılında ulaşılmışır.tfv nde en fazla gerilemenin oraya çıkığı yıl ise 994 yılıdır. Dönem oralaması iibarıyla gıda, içki ve üün sanayiinde oplam fakör verimliliği eknolojideki ilerlemeye bağlı olarak %.2 armışır. 4.2.2. Teksil, giyim ve deri sanayii Bu sekörün çalışma döneminde, oplam özel sekör imalâ sanayi isihdamı içindeki %32.36 ve oplam kama değer içindeki payı %20.73 dür. (32) no lu seköre ilişkin performans endeksleri iller iibarıyla Tablo 5 de verilmekedir. Teksil, giyim ve deri seköründe faaliye göseren illerin %58 inin yıllık oralama eknik ekinliklerinde ilerleme, %33 ünde gerileme olduğu ve %9 unun eknik ekinliğinin değişmediği görülmekedir. ED en çok ilerleme sağlayan iller arasında Manisa (%3.6), Denizli (%2.6) ve Analya (%2.5)-İspara (%2.5) ilk üç sırayı alırken eknik ekinlike gerileme göserenler arasında ilk üç sırayı Edirne (%.9), Balıkesir (%.2) ve Kırklareli (%.) almakadır. Değişme kaydemeyen iller Ankara ve Eskişehir dir.
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 267 Tablo 5 Teksil, Giyim ve Deri Sanayii İl Endeksleri İl ED TED PED SED TFVD Adana.004.038 0.994.00.043 Ankara.000.025.000.000.025 Analya.025 0.96.024.00 0.985 Aydin.00 0.986.0 0.998 0.995 Balikesir 0.988.000 0.988.000 0.988 Bursa 0.995 0.998 0.980.05 0.993 Denizli.026.038.025.00.065 Edirne 0.98.007.009 0.973 0.988 Eskişehir.000 0.992.000.000 0.992 Gazianep.006 0.989.004.002 0.995 Haay.09.009.03 0.989.029 İspara.025 0.994.027 0.998.08 İçel 0.995 0.952 0.996 0.999 0.947 İsanbul.00.004 0.992.08.04 İzmir.023.057.00.03.082 K.Maraş.006.008.022 0.984.04 Kayseri.06 0.988.000.06.003 Kirklareli 0.989 0.992 0.989.000 0.98 Malaya 0.999.02.0 0.988.020 Manisa.036.00.040 0.996.037 Muğla.006 0.96.003.003 0.966 Samsun 0.99 0.973 0.992 0.999 0.964 Tekirdağ.04 0.97.05 0.999 0.984 Uşak 0.995 0.954.000 0.995 0.949 Oralama.006 0.996.007.000.003 Teknolojik değişme endeksine göre ilgili dönemde eknolojik gerileme olduğu görülmekedir. Yıllık oralama eknolojik gerileme %0.4 olarak ölçülmüşür. Bu durum il bazında incelendiğinde, illerin %42 si dönem boyunca eknolojik ilerleme sağlarken, %54 ünün eknolojik gerileme göserdiği ve %4 nün ise mevcu durumunu koruduğu gözlemlenmekedir. Teknolojik ilerleme sağlayan iller arasında ilk üç sırayı İzmir (%5.7), Adana (%3.8)-Denizli (%3.8) ve Ankara (%2.5) almakadır. Teknolojik gerileme göserenler arasında ilk üç sırasıyı İçel (%4.8), Uşak (%4.6) ve Analya (%3.9)-Muğla (%3.9) almakadır.
268 Eruğrul DELİKTAŞ Toplam fakör verimliliğindeki değişme endeksine göre ilgili dönemde gerçekleşen yıllık oralama büyüme %0.3 ür. Bu büyümenin amamen eknik ekinlikeki ilerlemeden kaynaklandığı görülmekedir. İl bazında değerlendirme yapıldığında, illerin %46 sının TFV nde arış ve %54 nün TFV nde ise gerileme olduğu gözlemlenmekedir. TFV nde büyüme sağlayan iller arasındaki ilk üç sırayı İzmir (%8.2), Denizli (%6.5) ve Adana (%4.3) almakadır. Bu illerin TFV deki büyümenin kaynağını eknik ekinlikeki ve eknolojideki ilerleme oluşurmakadır. Öe yandan, TFV inde azalma olan iller arasındaki ilk üç sırayı Uşak (%5.), Samsun (%3.6) ve Muğla (%3.4) almakadır. Teksil, giyim ve deri seköründe oplam fakör verimliği endekslerinin yıllara göre değişimi Tablo 6 da verilmekedir. Tablo 6 Teksil, Giyim ve Deri Sanayii Yıllık Endeksler Yıl ED TED PED SED TFVD 990/9.08 0.997.02.006.05 9/92 0.882.5 0.933 0.946.05 92/93.046 0.990.03.033.036 93/94.09.066.047 0.974.087 94/95 0.835.2 0.956 0.873 0.928 95/96.039 0.936 0.987.052 0.973 96/97.048 0.924.049 0.998 0.968 97/98.37 0.933.02.4.06 98/99.045 0.885.038.007 0.925 99/2000.03.002.06.05.034 Oralama.006 0.996.007.000.003 Tablo da görüldüğü gibi, ilgili dönemde yıllık oralama eknik ekinlikeki ilerleme %0.6 dır. Bu ilerlemenin amamen pür ekinlikeki iyileşmeden kaynaklandığı görülmekedir. Ölçek ekinliğinde herhangi bir değişme olmamışır. Öe yandan, eknik ekinlikeki ilerlemenin en yüksek olduğu yıl 998 iken ekinlikeki gerilemenin en yüksek olduğu yıl 995 dir. Bu sekörde yıllık oralama eknolojik değişme 0.996 olarak bulunmuşur. Diğer bir ifadeyle, ilgili dönemde eknolojik gerileme % 0.4 ür. Teknolojik gerilemenin en yüksek olduğu yıl 999 ve eknolojik ilerlemenin en yüksek olduğu yıl ise 992 dir. Bu endekslere bağlı olarak, TFV inde en yüksek büyüme oranı 994 de gerçekleşirken en yüksek negaif büyüme 999 yılında olmuşur. Sonuç olarak, 990-2000
ODTÜ GELİŞME DERGİSİ 269 döneminde eksil, giyim ve deri sanayi oplam fakör verimliliği eknik ekinlikeki ilerlemeye bağlı olarak %0.3 armışır. 4.2.3. Orman ürünleri ve mobilya sanayii Orman ürünleri ve mobilya sekörünün 990-2000 döneminde oplam özel sekör imalâ sanayi isihdamı içindeki payı % 2.24 ve oplam kama değer içindeki payı %.67 dir. Özel imalâ sanayi içinde gerek isihdam gerekse kama değer açısından en küçük paya sahip olan bu seköre ilişkin performans endeksleri Tablo 7 de verilmekedir. Tablo 7 Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayii İl Endeksleri İl ED TD PED SED TFVD Adana 0.99.006 0.985.005 0.997 Ankara.0 0.999.00.000.009 Bolu 0.998.003.000 0.998.000 Bursa.000.03.000.000.03 Eskişehir.000.006 0.995.005.007 Ispara.000.003.000.000.003 İsanbul.000.000.000.000.000 İzmir.0.00.00.00.02 Kocaeli.03.009.0.002.022 Küahya 0.988.06.007 0.982.004 Muğla.009 0.997.000.009.005 Sakarya.034.74.024.00.23 Tekirdağ 0.997.039 0.997.000.036 Oralama.004.02.003.00.025 Bu al sekördeki illerin %38 inin eknik ekinliğinde ilerleme ve %3 nin eknik ekinliğinde gerileme olduğu görülmekedir. Öe yandan, illerin %3 nin eknik ekinliklerinde herhangi bir değişme olmadığı görülmekedir. Teknik ekinlike ilerleme sağlayan iller arasında ilk üç sırayı Sakarya (%3.4), Kocaeli (%.3) ve Ankara-İzmir (%.) almakadır. Teknik ekinliklerinde gerileme olanlar; Küahya (%.2), Bolu (%.2), Adana (%0.9) ve Tekirdağ (%0.3) illeridir. Değişme kaydemeyen iller ise Bursa, Eskişehir, İspara ve İsanbul dur. Teknolojik değişme endeksine göre yıllık oralama eknolojik ilerleme %2. olarak ölçülmüşür. İllerin %77 sinde dönem boyunca eknolojik ilerleme, %5.38 inde eknolojik gerileme olduğu ve
270 Eruğrul DELİKTAŞ %7.6 sının herhangi bir değişme olmadığı görülmekedir. Teknolojik ilerleme sağlayan ilk üç il; Sakarya (%7.4), Tekirdağ (%3.9) ve Bursa (%3.) illeridir. Teknolojik gerilemenin olduğu iller; Muğla (%0.3) ve Ankara (%0.) dır. Toplam fakör verimliliğindeki değişme endeksine göre ilgili dönemde gerçekleşen yıllık oralama büyüme %2.5 dir. Bu büyümenin hem eknik ekinlikeki ilerlemeden hem de eknolojik ilerlemeden kaynaklandığı görülmekedir. İl bazında incelendiğinde, illerin %77 sinin TFV nde büyüme, %7.6 sının TFV nde gerileme olduğu ve %5.4 nün TFV nde bir değişme olmadığı görülmekedir. TFV nde yüksek büyüme oranına ulaşan ilk üç il; Sakarya (%2.3), Tekirdağ (%3.6) ve Bursa (%3.) dır. Bursa ve Tekirdağ ın TFV ndeki büyüme eknik ekinlikeki ilerlemeden kaynaklanırken Sakarya nın TFV ndeki büyümenin hem eknik ekinlikeki hem de eknolojideki ilerlemeden kaynaklandığı görülmekedir. Orman ürünleri ve mobilya sanayiinde oplam fakör verimlilik endekslerinin yıllara göre değişimi Tablo 8 de verilmekedir. Tablo 8 Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayii Yıllık Endeksler Yıl ED TD PED SED TFVD 990/9 0.973.79 0.970.004.48 9/92 0.983.03.023 0.96 0.995 92/93 0.80.280 0.925 0.866.025 93/94.266 0.7.055.200 0.900 94/95 0.827.343 0.902 0.97. 95/96.36 0.846.097.036 0.962 96/97.052 0.996.030.02.047 97/98.04 0.949.022 0.992 0.962 98/99 0.98.095 0.953.030.075 99/2000.089 0.962.072.06.048 Oralama.004.02.003.00.025 990-2000 dönemi boyunca seköre ilişkin yıllık oralama eknik ekinlikeki ilerleme %0.4 ür. Bu ilerlemenin %0.3 ü pür ekinlikeki ilerlemeden %0. i de ölçek ekinliğindeki ilerlemeden kaynaklanmakadır. En yüksek ilerleme oranı 994 yılında gerçekleşirken en fazla gerileme 993 yılında oraya çıkmışır. Buna karşın, (33) no lu sekörde eknolojik ilerlemenin en yüksek olduğu yıl 995 ve eknolojik gerilemenin en yüksek olduğu yıl 996 olmuşur.