ARITMA ÇAMURLARININ FARKLI ORGANİK ATIKLAR İLE KOMPOSTLAŞTIRILMASINDA ph VE ELEKTRİKSEL İLETKENLİK DEĞİŞİMİ

ARITMA ÇAMURLARININ FARKLI ORGANİK ATIKLAR İLE KOMPOSTLAŞTIRILMASINDA ph VE ELEKTRİKSEL İLETKENLİK DEĞİŞİMİ Fevzi Şevik 1, İsmail Tosun 1, Kamil Ekinci 2 1 Süleyman Demirel Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Çünür, 32260, Isparta 2 Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarım Makinaları Bölümü, Çünür, 32260, Isparta Özet Toprakta bulunan ph ve tuzluluk değerleri bitki gelişimini ve ürün verimini etkilediğinden dolayı toprakta kullanılacak kompostta bu parametrelerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu çalışmada arıtma çamurlarının (AÇ) 3 faz pirina (3FP), sığır gübresi (SG) ve domates sapları (DS) ile aerobik olarak kompostlama süreci boyunca ph ve elektriksel iletkenlik değerleri izlenmiştir. Kompostlaştırma işlemi 32 gün süreyle 15 reaktörde yapılmış olup, kullanılan materyal türüne ve farklı FAS ve C/N oranlarına göre karışımlar beş farklı grupta hazırlanmıştır. I. grup, her bir ham materyalin ayrı reaktörlere DS ile karışımından; II. grup, AÇ+3FP+DS karışımlarından, III. grup 3FP+SG+ DS karışımlarından; IV. ve V. gruplar ise AÇ+SG+DS karışımlarından oluşmuştur. Tüm reaktörlerdeki karışımların ph değerleri ortalama olarak başlangıçta 7,66±1,23 iken, proses sonunda 8,51±0,21 seviyelerinde sonuçlanırken, elektriksel iletkenlik (EC) değerleri ise ortalama olarak başlangıçta 4,09±1,98 ds/m seviyelerinden proses sonunda ortalama 3,52±1,80 ds/m seviyelerine düşmüştür. 3FP ağırlıklı karışımlarda EC değerleri düşük seviyelerde gerçekleşmiştir. Elde edilen sonuçlar hem kompost kalite parametreleri açısından değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Arıtma çamuru, elektriksel iletkenlik, kompostlaştırma, organik atıklar, ph VARIATION OF ELECTRICAL CONDUCTIVITY AND ph DURING COMPOSTING OF SEWAGE SLUDGE WITH DIFFERENT WASTES Abstract The ph and electrical conductivity (EC) of compost which will be applied to the soil should be determined since these values in the soil affect plant growth and crop yields. In this study, ph and EC values were monitored throughout the composting of sewage sludge (AÇ) with 3-phase olive mill solid wastes (3FP), cattle manure (SG) and tomato stalk (DS). Composting process was performed for 32 days in fifteen reactors. Five different type of mixtures were prepared depending the materials used and free airspace (FAS) and Carbon/Nitrogen (C/N) ratios. The first group include each material separately with DS, the second group is composed of AÇ+3FP+DS, third group is consisted of 3FP+SG+DS, and the fourth and fifth groups included AÇ+SG+DS. While the ph of the mixture in the entire reactors at the beginning and end of experiments, 7.66 ± 1.23 and 8.51 ± 0.21 on average, respectively, the EC of the mixture in the entire reactors at the beginning and end of experiments, 4.09 ± 1.98 and 3.52 ± 1.80 ds / m on average, respectively. 3FP weighted mixtures were resulted in at low levels in the EC values. The results obtained were evaluated for the quality parameters of compost. Keywords: Sewage sludge, electrical conductivity, composting, organic waste, ph

1. GİRİŞ Zeytinyağı üretimi özellikle İspanya, İtalya, Yunanistan, Suriye, Türkiye ve Tunus gibi Akdeniz ülkelerinde önemli bir sosyo-ekonomik rol oynamaktadır. Dünyanın %95 inin zeytinyağı bu bölgede üretilmektedir (Aktas vd., 2001). Bununla beraber zeytinyağı üretimi ciddi çevresel problemlere neden olmaktadır. Kısa üretim sezonu içerisinde yüksek miktarda özellikle zeytin atığı, pirina atıksuyu (3 faz sistemlerde), 2 faz pirina atığı (2 faz sistemlerde) yan ürünler oluşmaktadır (Roig vd., 2006). Zeytinyağı üretiminde kullanılan üç fazlı sistemlerde, 1 ton zeytinden 200 kg yağ elde etmek için 500 600 kg pirina, 1000 1200 litre karasu açığa çıkmaktadır.üç fazlı sistemlerde ortaya çıkan karasu hem miktar olarak fazla olması hem de canlı yaşama fitotoksik etkide bulunması çevresel problemlere yol açmaktadır (Niaounakis ve Halvadakis, 2004; Azbar vd., 2004). Roig vd., (2006) tarafından yapılan çalışmada, iki fazlı ve üç fazlı zeytinyağı üretim atıklarının farklı metotlarla değerlendirilmesi yapılmış olup, önerilen prosesler en uygun yöntemin komposlaştırma işlemi olduğu, bu yöntemin diğer yöntemlere göre daha pratik ve ekonomik değerinin olduğu ve organik tarımda çok önemli rol oynayabileceği belirtilmiştir. Bunun yanında bu atıklarının hayvan gübreleri ile beraber kompotlaştırılmasının atıkların değerini artıracağını bildirmişlerdir. Kompostun başta gelen faydası toprak yapısını ve özelliğini iyileştirmesidir. Topraktaki boşluk hacmini arttırarak toprağın kolay havalanmasını ve kolay işlenmesini sağlar, toprağın su tutma kabiliyetini arttırarak kurak mevsimlerde tuzlanmayı önler. Kompost organik madde oluşturmak için mükemmel bir kaynaktır. Organik madde inşa etmekle kalmayıp aynı zamanda toprak ph sını dengeler ve nemin tutulmasına yardımcı olur. Kompost uygulamalarıyla toprak ıslahı, toprak agregasyonlarını artırmasından dolayı ph stabilizasyonunu ve yüksek infiltrasyon hızını artırır (Stamatiadis vd., 1999). Hayvansal atıklar toprağın organik madde, ph ve EC gibi kimyasal özellikleriyle etkilenmekte ve dolayısıyla topraktaki mikroorganizma faaliyetini de etkileyerek enzim aktivasyonunda da bazı değişiklikler meydana getirmektedir (Tok, 1993; Türker, 2008). Toprak mikroorganizmaları özellikle toprağa uygulanan hayvansal atıkların ayrışma ve parçalanmasında ve toprağa karışmasında önemli bir faktördür. Ancak mikroorganizma faaliyeti için de ortamdaki organik madde miktarı, ortamın ph ve EC si, enzimlerin durumu gibi faktörler önemlidir (Şartlan, 2013). Topraktaki tuzluluğu çeşitli şekillerde gidermek ya da azaltmak mümkündür. Bunlardan en yaygın ve etkin olanı arazide iyi bir drenaj şebekesi kurmak suretiyle toprağı yıkamaktır. Yalnız bu işlemde dikkat edilecek husus, yıkamada kullanılacak suyun milli ve tuzlu olmaması, özellikle sodyum tuzları içermemesidir (Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Teknik Talimatı). Literatürde pirinanın kompostlanması konusunda çalışmalar bulunmakla birlikte arıtma çamurları ve domates sapları ile birlikte kompostlama çalışmasına rastlanmamıştır. Çalışmanın amacı arıtma çamurlarının (AÇ), sığır gübresi (SG), 3 faz pirina (3FP) ve domates sapları (DS) ile farklı FAS ve C/N oranlarında hazırlanan karışımların kompostlaşma sürecinde ph ve EC değerlerinin değişimlerinin incelenmesidir. Elde edilecek kompost materyalinde bu değerlerin belirlenmesiyle, kompostun kullanım alanlarına ilişkin değerlendirmeler yapılabilecektir.

2. MATERYAL VE METOD 2.1. Kompostlaştırma Sistemi Kompostlaştırma çalışması 15 reaktörde 5 grup halinde yürütülmüş olup, karışımlar materyal türü, C/N ve FAS oranlarına göre hazırlanmıştır. I. Grup reaktörler, AÇ+DS, 3FP+DS ve SG+DS karışımlarından (FAS: 32, C/N: 12, 42, 23); II. grup reaktörler, AÇ+3FP+DS karışımlarından (FAS: 32, C/N: 20, 30, 40); III. grup reaktörler, 3FP+SG+ DS karışımlarından (FAS: 32, C/N: 23, 30, 40); IV. grup reaktörler, AÇ+SG+DS karışımlarından (C/N:15, FAS:27, 32, 37) ve V. grup reaktörler ise yine AÇ+SG+DS karışımlarından oluşmaktadır (C/N:20, FAS:27, 32, 37). Karışımların FAS ve C/N oranları Tablo 1'de verilmiştir. Kompostlamada kullanılacak materyallerin SM, C/N, FAS oranları belirlendikten sonra hedeflenen C/N ve FAS oranları için gerekli materyal miktarı Microsoft Office Excel programında Çözücü eklentisi yardımı ile hesaplanmıştır. Tablo 1. Kompostlaştırma için hazırlanan karışımlar ve başlangıç C/N ve FAS oranları Gruplar Karışımlar *AÇ+ DS 1. Grup (R1, R2, R3) 3FP+ DS SG+ DS 2. Grup (R4, R5, R6) 3. Grup (R7, R8, R9) 4. Grup (R10, R11, R12) 5. Grup (R13, R14, R15) AÇ+3FP+DS 3FP+SG+DS AÇ+SG+DS AÇ+SG+DS C/N 12 42 23 20 30 40 23 30 40 15 15 15 20 20 20 FAS (%) 32 32 32 32 32 32 32 32 32 27 32 37 27 32 37 AÇ (%) 68,9 32,7 12,4 1,5 42,5 38,2 33,6 14,3 10,1 5,5 3FP (%) 98,8 52,3 81,2 96,7 5,0 47,4 92,2 SG (%) 70,6 67,1 36,8 4,8 36,3 31,7 26,7 66,1 60,4 54,2 D (%) 31,1 1,2 29,4 15,0 6,4 1,8 27,9 15,8 3,1 21,2 30,0 39,7 19,6 29,5 40,4 (AÇ: Arıtma Çamuru, 3FP: 3 Faz Pirina, SG: Sığır Gübresi, DS: Domates sapları) Çalışmada kullanılan reaktörler paslanmaz çelikten imal edilmiş ve etkin iç hacmi 100 lt olarak tasarlanmıştır. Kompostlaştırma işlemi otomasyon sistemi tarafından kontrol edilmektedir. Reaktör içerisinde üç farklı noktadan sıcaklık ölçümü yapılmakta, sisteme hava kontrollü bir şekilde verilmekte ve çıkış gazları gaz analizörü ile tayin edilmekte olup tüm bu veriler otomasyon sistemi ile kaydedilmektedir. 32 gün süren kompostlaştırma süresince iki kez karıştırma işlemleri yapılmıştır. 2.1. Materyallerin Özellikleri Arıtma çamurlarının farklı materyallerle kompostlaştırılmasında SG, 3FP ve DS kullanılmıştır. AÇ Isparta Evsel Atıksu Arıtma Tesisinden, SG Isparta şehir merkezindeki bir çiftlikten, 3FP atığı Aydın ilinden ve DS ise Isparta şehir merkezine yakın seralardan temin edilmiştir. DS tüm karışımlarda boşluklu yapı oluşturmak için kullanılmıştır.

Kompostlaştırma işleminde kullanılan organik atıkların fiziksel ve kimyasal özellikleri Tablo 2 de verilmiştir. Kompostlamada kullanılan materyaller içinde ph değeri, en düşük AÇ'nda ve en yüksek SG'nde ölçülmüşken, EC değeri ise en düşük 3FP ve en yüksek DS'nda belirlenmiştir. Tablo 2. Organik atıkların fiziksel ve kimyasal özellikleri Parametre Arıtma 3 Faz Pirina Sığır Domates Çamuru Gübresi Sapları SM (%) 75,89 4,26 82,28 20,77 KM (%) 24,11 95,74 17,72 79,23 OM (%) 74,20 94,88 86,58 77,86 ph 6,05 6,73 8,55 7,92 EC (ds/m) 5,62 0,84 5,64 7,43 TC (%) 43,89 48,86 42,05 35,04 TN (%) 4,04 1,15 1,57 2,23 C/N 10,86 42,49 26,78 15,71 FAS (%) 6,50 30,00 17,50 55,50 2.3. Analiz Yöntemleri Kompostlaştırma işlemi esnasında alınan yaş numuneler ph ve elektriksel iletkenlik için 1:10 (dw:v) oranında saf su ile hazırlanarak orbital inkübatörde 180 dev/dk ile 20 dk çalkalanmıştır. 20 dk sonunda ph ölçümü WTW marka ph 720 model ph metre ile ve EC ölçümü ise WTW marka Multi 340i model iletkenlik ölçer ile yapılmıştır. Kuru ve öğütülmüş numunelerin karbon ve azot içeriğinin belirlenmesi için Elementar vario MACRO CUBE CN analizörü kullanılmıştır. Su muhtevası numunelerin etüvde 65 C de 3 gün bekletildikten sonra, organik madde muhtevası kuru numunelerin fırında 550 C de 4 saat yakılması sonrası tayin edilmiştir. Serbest hava boşluğu ise materyalin suya doygun halde iken boşluk kısımlarının su ile doldurulması esasına göre tayin edilmiştir (TMECC, 2002). 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1. Sıcaklık değişimleri Kompostlaştırma işlemi otomasyon sistemi tarafından kontrol edilmiştir. Reaktör içerisinde üç farklı noktadan sıcaklık ölçümü yapılmıştır. I. grup reaktörlerde (R1, R2, R3) sırasıyla AÇ+DS, 3FP+DS ve SG+DS karışımları ayrı ayrı kompostlaştırılmıştır. SG+DS karışımında merkez noktaları için üst sıcaklık olarak ayarlanan 60 C ye ulaşılırken, AÇ+DS ve 3FP+DS karışımlarında sırasıyla 47 ve 34 C'ye ulaşılabilmiştir. Diğer gruplarda ise reaktörlerin merkez noktalarında ulaşılan maksimum sıcaklıklar sırasıyla II. Grupta 59, 32, 43 C, III. Grupta 53, 60, 35 C ve aynı tür atıkların kullanıldığı IV. Grup ve V. Grupta ise 42, 64, 60, 47, 61, 60 C olarak kaydedilmiştir. Bu sonuçlara göre, arıtma çamuru ve 3FP atıklarının tek başına kompostlaştırılmasında sıcaklık gelişiminin yeterli olmadığı

farklı atıklar ile kompostlaştırılmasında ise sıcaklık değişiminin istenen seviyelere çıktığı görülmüştür. Tüm reaktörlerde stabilizasyon süresi yaklaşık 15 gün sürmüştür (Şevik, 2014). 3.2. ph Değişimleri ph değeri organik maddenin asitliği veya alkaliliğini göstermekte olup mikroorganizmaların büyümesi ve gelişimine etki etmektedir (Chowdhury vd., 2013). Numunelerde yapılan ph ölçümleri başlangıçta karışımdaki materyallerin karışım oranlarına göre 5,86-8,96 aralığında (ortalama 7,66±1,23) farklılık gösterirken, proses sonunda tüm reaktörlerde 8'in üzerinde ve stabil olarak (ortalama 8,51±0,21) gerçekleşmiştir (Şekil 1). Bazı reaktörlerde ph değeri başlangıç sürecinde CO 2 ve organik asitlerin oluşumundan dolayı (Sharma, 1997) düşmüş olmasına rağmen, proses süresince tekrar artmıştır. Optimum ph değeri 5,5-8,0 arasında olmakla birlikte 6,7-9,0 aralığında da mikrobiyal faaliyet devam etmektedir. Çoğu materyal bu ph aralığında olduğu için, ph değeri genellikle temel bir faktör değildir. Ancak amonyak kayıplarının kontrolü için önemli bir parametredir (Bernal vd., 2009). Kompostlaşmanın ilk haftalarında, organik azotun ayrışmasıyla amonyak oluşumu gerçekleşmekte, amonyağın çözünmesiyle amonyum oluşmakta olup bu durum ph değerlerinde yükselmeye yol açmaktadır (Sánchez-Monedero vd., 2001). Şekil 1. Kompostlaştırma süresince reaktörlerin başlangıç ve son ph ve EC değişimleri Kompostlaştırma süreci boyunca tüm karışımlarda yapılan ph analizleri Şekil 2a'da gösterilmiştir. I. Grupta başlangıçta en düşük ph'a sahip olan AÇ+DS karışımının ph'ı 5,86'dan 8,36'ya yükselirken, 3FP+DS karışımının ph'ı 6,86'dan 8,38'e yükselmiştir. SG+DS karışımında fazla bir değişiklik olmamıştır. II. Gruptaki karışımlarda, ağırlıklı olarak AÇ+3FP karışımı olduğundan dolayı başlangıçta ph 5,96-6,50 aralığında proses sonunda 8,16-8,53 aralığına yükselmiştir. III. Gruptaki karışımlarda (3FP+SG+DS) R7'den R9'a doğru 3FP artarken SG'nin azalması nedeniyle karışımların ph değerleri birbirini dengelemiştir. R9'da 3FP % 92 oranında bulunduğu için zamanla farklı bir değişim göstermekle birlikte her üç reaktörün bitiş ph değerleri 8,66-8,99 aralığında kalmıştır. IV. ve V. Gruptaki karışımlarda (AÇ+SG+DS), R10'da AÇ oranının fazla olmasından dolayı başlangıç ph değeri düşükken, diğer reaktörlerde karışımlar birbirini dengelemiştir.

3.3. EC Değişimleri Elektriksel iletkenlik kompost karışımlarında çözünebilir tuzların varlığını gösterir. EC değerleri zeytinyağı işleme atığının türü ve gözenekli malzeme kullanımına bağlı olarak değişiklik gösterir (Chowdhury vd., 2013). Yapılan çalışmada da EC değerleri, kompost reaktörlerindeki materyallerin türüne ve karışım oranlarına göre değişim göstermiş olup, tüm reaktörlerde ortalama EC değerleri başlangıçta 4,09±1,98 ds/m seviyelerinden proses sonunda 3,52±1,80 ds/m seviyelerine düşmüştür (Şekil 1). EC değerleri başlangıçta ve proses sonunda 3FP ağırlıklı reaktörlerde düşük seviyelerde iken AÇ+SG+DS karışımlarında ise yüksek seviyelerde gerçekleşmiştir. Normalde EC değerlerinin toplam kütledeki azalma sebebi ile kompostta konsantre hale gelmesinden dolayı proses sonunda yüksek değerlerde olması beklenir (Gigliotti vd., 2012). Ancak bazı durumlarda ortama su eklenmesinden dolayı kompostun yıkanma etkisinden kaynaklı olarak EC değerlerinin proses sonunda düşük gerçekleştiği görülmüştür (Paredes vd., 2002; Abid ve Sayadi, 2006; Hachicha vd., 2009; Makni vd., 2010). Proses boyunca ölçülen EC değerleri Şekil 2b'de gösterilmiştir. I. Grupta başlangıçta en düşük EC'ye sahip olan 3FP+DS karışımının EC değeri 0,69'dan 0,89'a kısmi bir yükseliş görülürken, AÇ+DS ile SG+DS karışımlarının EC değerleri sırasıyla 4,46'dan 3,92'ye, 4,86'dan 4,64'e düşme görülmüştür. II. Gruptaki karışımlarda, EC değerleri R4'ten R6'ya doğru 3FP'nın ağırlıklı olarak artışıyla ters orantılı olarak azalmış olup proses sonunda sırasıyla 2,53, 1,56 ve 0,73 ds/m olarak gerçekleşmiştir. III. Gruptaki karışımlarda (3FP+SG+DS) da II. gruba benzer şekilde 3FP'nın artışına bağlı olarak EC değerleri azalma eğilimi göstermiş ve proses sonunda R7'den R9'a doğru sırasıyla 4,55, 3,28 ve 1,03 ds/m olarak belirlenmiştir. IV. Gruptaki karışımlarda (AÇ+SG+DS), AÇ'nun oransal olarak SG'nden fazla olmasından dolayı EC değerleri R10'dan R12'ye doğru azalırken, V. Gruptaki karışımlarda ise SG'nin daha fazla olmasından dolayı EC değerleri R13'ten R15'e doğru artıştır. Kompostlaştırma sonunda tüm reaktörlerden elde edilen EC değerlerinin düşmesi dikkate alınarak başlangıç ve son EC değerleri arasında regresyon analizi yapılmıştır. Tüm karışımlarda regresyon denklemi EC bitiş =-0,0126+0,8647*EC başlangıç ve R 2 değeri 0,907 olarak bulunmuştur (Şekil 3). Grupların ve tüm reaktörlerin regresyon katsayıları ve R 2 değerleri Tablo 3'te verilmiştir. Gruplar incelendiğinde, ilk üç grupta ilişkinin yüksek olduğu, AÇ+SG karışımlarından oluşan IV. ve V. gruplarda ise diğer gruplara göre biraz daha düşük olduğu görülmüştür. Tablo 3. Başlangıç ve son EC değerlerinin regresyon katsayıları ve R 2 değerleri EC son = a+b*ec baş a b R 2 I. Grup 0,2749 0,8615 0,9910 II. Grup 0,2115 0,6234 0,9850 III. Grup -0,5434 1,1137 0,8567 IV. Grup -0,3266 0,9022 0,7299 V. Grup -6,6416 2,0026 0,7334 Tamamı -0,0126 0,8647 0,9072

(a) (b) Şekil 2. Kompostlaştırma süresince reaktörlerin ph ve EC değişimleri

Şekil 3. Tüm karışımların başlangıç ve son EC değerleri arasındaki ilişki 3.4. Elde Edilen Kompostun Kalite Değerlendirmesi 29.03.2014 tarih ve 28956 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan "Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral Gübreler ve Toprak Düzenleyiciler ile Mikrobiyal, Enzim İçerikli ve Organik Kaynaklı Diğer Ürünlerin Üretimi, İthalatı, İhracatı ve Piyasaya Arzına Dair Yönetmelik"in Ek 4 Toprak Düzenleyiciler/A-Organik Toprak Düzenleyiciler kısmında kompost ürünü (Organik kaynaklı evsel ve/veya endüstriyel kaynaklı atıkların aerobik veya anaerobik parçalanması sonucu elde edilen ürün) için EC değerinin en fazla 10 ds/m olması yer almaktadır. T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından çıkarılan, Toprak ve Arazi Sınıflaması Standartları Teknik Talimatına göre topraktaki tuzluluk, şiddetine göre EC değeri (ds/m) 0-4 arası tuzsuz, 4-8 arası hafif tuzlu, 8-16 arası orta tuzlu ve 16'nın üzeri ise şiddetli tuzlu olarak derecelendirilmektedir. Çalışma sonunda elde edilen kompostların tüm gruplarda yönetmelikte verilen EC değerlerini sağladığı belirlenmiştir. T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı'nın talimatnamesine göre ise, 3FP ağırlıklı olan II ve III. gruplarda ortalama EC değerinin 2,28 ds/m olduğundan "tuzsuz" sınıfında yer aldığı, AÇ+SG ağırlıklı olan IV ve V. gruplarda ortalama EC değerinin 4,95 ds/m olduğundan "hafif tuzlu" sınıfında değerlendirilmektedir. 03.08.2010 tarih ve 27661 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmeliğin 6. maddesinin 1/n bendinde "Toprağa uygulanacak stabilize arıtma çamurunun ph değeri 6.0-8.5 arasında olmalıdır." ifadesi yer almaktadır. Buna göre yürütülen çalışmada R1 rektörü AÇ+DS karışımından oluşmuş olup proses sonrası ph değeri 8,36 olduğundan yönetmelikte verilen sınır değerin altında kalmıştır. Tüm karışımlarda kullanılan materyal türü ve karışım oranına bağlı olarak değişen ph değerleri proses sonrasında ortalama 8,51±0,21 seviyelerinde gerçekleşmiştir.

4. SONUÇLAR Karışımların ph ve EC değerleri materyallerin türüne ve karışım oranlarına göre değişim göstermiştir. Tüm karışımlarda ph değerleri başlangıçta 5,86-8,96 aralığında (ortalama 7,66±1,23) değişirken, proses sonunda tüm reaktörlerde stabil hale gelmiş ve ortalama 8,51±0,21 olarak gerçekleşmiştir. EC değerleri ise tüm reaktörlerde kompostlaşma süresince azalmış olup ortalama olarak başlangıçta 4,09±1,98 ds/m seviyelerinden proses sonunda ortalama 3,52±1,80 ds/m seviyelerine düşmüştür. 3FP materyalinin EC değerinin düşük olması sebebiyle 3FP ağırlıklı karışımlarda, AÇ+SG+DS karışımlarındakinden daha düşük seviyelerde gerçekleşmiştir. Çalışma sonucunda elde edilen kompostların ph ve EC değerleri mevzuatta verilen üst sınırların altında kalmıştır. Bununla birlikte, tuzluluk sınıflamasına göre 3FP ağırlıklı olan karışımlar "tuzsuz" sınıfında yer alırken, AÇ+SG ağırlıklı karışımlar ise "hafif tuzlu" sınıfında yer almaktadır. Başlangıç ve son EC değerleri arasında yapılan regresyon analizinde yüksek bir ilişkinin olduğu belirlenmiş olup, tüm reaktörlerde R 2 değeri 0,907 olarak bulunmuştur. 5. TEŞEKKÜR Bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı, 3815-YL1-13 No`lu Proje ile desteklenmiştir. KAYNAKLAR Abid, N., Sayadi, S., Detrimental Effect of Olive Mill Wastewater on the Composting Process of Agricultural Wastes, Waste Management, 26, 1099-1107, 2006. Aktas, E.S., Imre, S., Ersoy, L., Characterization and Lime Treatment of Olive Mill Wastewater, Water Research, 35, 2336-2340, 2001. Azbar, N., Bayram, A., Filibeli, A., Muezzinoglu, A., Sengul, F., Ozer, A., A Review of Wastes Management Options in Olive Oil Production, Critical Reviews on Environmental Science and Technology, 34(3), 209 247, 2004. Bernal, M.P., Alburquerque, J.A., Moral, R., Composting of Animal Manures and Chemical Criteria for Compost Maturity Assessmen: A Review, Bioresource Technology, 100, 5444-5453, 2009. Chowdhury, A.K.Md.M.B., Akratos, C.S., Vayenas, D.V., Pavlou, S., Olive Mill Waste Composting: A Review, International Biodeterioration and Biodegradation, 85, 108-119, 2013. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik, Resmi Gazete Tarihi: 3 Ağustos 2010, Resmi Gazete Sayısı: 27661. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Toprak ve Arazi Sınıflaması Standartları Teknik Talimatı, Erişim tarihi: 12.06.2014, http://www.tarim.gov.tr/belgeler/mevzuat/talimatlar/toprakarazisiniflamasistandartlaritekniktalimativeilgilimevzuat_ yeni.pdf Gigliotti, G., Proietti, P., Said-Pullicino, D., Nasini, L., Pezzolla, D., Rosati, L., Porceddu, P.R., Co-composting of Olive Husks With High Moisture Contents: Organic Matter Dynamics and Compost Quality, International Biodeterioration and Biodegradation, 67, 8-14, 2012. Hachicha, S., Sallemi, F., Medhioub, K., Hachicha, R., Ammar, E., Biological Activity During Co-composting of Sludge Issued From the OMW Evaporation Ponds With Poultry Manured-Physicochemical Characterization of the Processed Organic Matter, Journal of Hazardous Materials, 162, 402-409. 2009. Makni, H., Ayed, L., Ben Khedher, M., Bakhrouf, A., Evaluation of the Maturity of Organic Waste Composts, Waste Management and Research, 28, 489, 2010. Niaounakis, M., Halvadakis, C.P., "Olive-Mill Waste Management: Literature Review and Patent Survey", Typothito- George Dardanos Publications, Athens, 960-402-123-0, 2004.

Paredes, C., Bernal, M.P., Cegarra, J., Roig, A., Bio-degradation of Olive Mill Wastewater Sludge by its Co-composting With Agricultural Wastes, Bioresource Technology, 85, 1-8, 2002. Roig, A., Cayuela, M.L., Sánchez-Monedero, M.A., An Overview on Olive Mill Wastes And Their Valorisation Methods, Waste Management, 26, 960-969, 2006. Sánchez-Monedero, M.A., Roig, A., Paredes, C., Bernal, M.P., Nitrogen Transformation During Organic Waste Composting by the Rutgers System and Its Effects on ph, EC, and Maturity of the Composting Mixtures, Bioresource Technology, 78, 301-308, 2001. Sharma, V.K., Canditelli, M., Fortuna, F., Cornacchia, G., Processing of Urban and Agro-Industrial Residues by Aerobic Composting: Review, Energy Conversion and Management, 38(5), 453-478, 1997. Stamatiadis, S., Werner, M., Buchanan, M., Field Assessment of Soil Quality as Affected by Compost and Fertilizer Application in a Broccoli Field (San Beni to County, California), Appl. Soil Ecol., 12, 217 225, 1999. Şartlan, H., Hayvansal Kompost ve Biyogaz Atıklarının Toprak Enzim Aktivitesine Etkisi, Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Tokat, 2013. Şevik, F., Arıtma Çamurlarının Farklı Katkı Malzemeleri İle Birlikte Kompostlaştırılabilirliğinin Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, 2014. Tarımda Kullanılan Organik, Organomineral Gübreler ve Toprak Düzenleyiciler İle Mikrobiyal, Enzim İçerikli ve Organik Kaynaklı Diğer Ürünlerin Üretimi, İthalatı, İhracatı ve Piyasaya Arzına Dair Yönetmelik, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Resmi Gazete Tarihi: 29.03.2014, Resmi Gazete Sayısı: 28956. TMECC, Test Methods For The Examination of Composting and Composts. ed., Wayne Thompson, The US Composting Council, US Government Printing Office, 2002. Tok, H.H., Toprak Biyolojisi, Zir. Fak. Yayını, Tekirdağ, 1993. Türker, M., VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES 2008, İstanbul, 2008.