142 International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 20. Determination of Forage Yield Performance of Some Promising Bitter Vetch (Vicia ervilia (L.) Willd.) Lines in Kızıltepe Ecological Conditions and Evaluations Using GGE Biplot Analysis Method Mehmet Salih Sayar 1, Yavuz Han 2, Halil Karahan 3 1 Dicle University, Bismil Vocational School, Department of Crop and Animal Production, Diyarbakır, Turkey 2 GAP International Agricultural Research and Training Center, Diyarbakır, Turkey 3 Çağıl Village, Kızıltepe, Mardin, Turkey Corresponding Author: msalihsayar@hotmail.com Abstract: This study was conducted to determine forage yield performance of some promising bitter vetch (Vicia ervilia (L.) Willd.) lines in ecological conditions of Kızıltepe Plain, which is one of the hottest and driest places the Southeast of Turkey. The promising lines were found superior as a result of conducted a series field trials in Rangeland Management and Forage Crops Breeding Department of GAP International Agricultural Research and Training Center (GAP IARTC) in Diyarbakır, Turkey. The experiments were performed according to randomized blocks design with three replications during the 2007-8 and 2009-10 growing seasons with winter sowings. According to the average of two years, the investigated traits were ranged as follow; day numbers to 50% flowering 145.5-148.7 days; natural plant height 31.23-36.43 cm; main stem height 36.07-40.45 cm; main stem numbers per plant 1.90-2.67 stems plant -1 ; main stem thickness 2.08-2.48 mm; fresh forage yield 937-1362 kg da -1 and dry matter yield 269.4-362.7 kg da -1. GGE Biplot analysis showed that the investigated eight traits mainly made up three groups. The first group comprised fresh forage yield, dry matter yield, main stem height and natural plant height traits, although second and third groups included days to 50% flowering and main stem thickness traits respectively. It was concluded that IFVE 248-SEL 2785 (1) and IFVE 2698-SEL 2798 (3) promising lines should be preferred, when forage yield aimed due to the lines superiorty in terms of first group traits for ecological conditions of Kızıltepe Plain, Mardin, Turkey. Keywords: Bitter vetch (Vicia ervilia (L.) Willd.), genotype year interaction,gge biplot analysis, Kızıltepe Plain, forage yield, yield components Kızıltepe ekolojik koşullarında bazı ümitvar burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarının ot verim performanslarının belirlenmesi ve GGE Biplot analiz yöntemi ile değerlendirilmesi Özet: Bu araştırma, Diyarbakır GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü, Çayır Mera ve Yem Bitkileri Birimince yürütülen yem bitkileri ıslah çalışmalarında öne çıkan burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarının, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin en sıcak ve kurak yerlerinden biri olan Kızıltepe ovası koşullarındaki ot verim performanslarının saptanması amacıyla 2007-2008 ve 2009-10 ekim sezonlarında yürütülmüştür. Araştırmada denemeler tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı ve kışlık olarak yürütülmüştür. Araştırmada iki yıllık ortalamalara göre; %50 çiçeklenme gün sayısı 145.5-148.7 gün, doğal bitki boyu 31.23-36.43 cm, ana sap uzunluğu 36.07-40.45 cm, ana sap sayısı 1.90-2.67 adet, ana sap kalınlığı 2.08-2.48 mm, yeşil ot verimi 937-1362 kg/da ve kuru ot verimi 269.4-362.7 kg/da arasında değişim göstermiştir. GGE Biplot analiz yöntemine göre yapılan analizlerde; araştırmada incelenen özelliklerden yeşil ot verimi, kuru ot verimi, ana sap uzunluğu ve doğal bitki boyu özellikleri aynı grupta yer alarak, I. Grubu oluştururken, ana sap sayısı, çiçeklenme gün sayısı ve ana sap kalınlığı özellikleri ayrı ayrı gruplarda yer almıştır. Araştırma sonucuna göre Kızıltepe koşullarında ot amaçlı yapılacak burçak yetiştiriciliğinde, I. Gruptaki özellikler bakımından üstün bulunan IFVE 248-SEL 2785 (1) ve IFVE 2698-SEL 2798 (3) hatlarının tercih edilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.), Genotip yıl interaksiyonu, GGE Biplot analizi, Kızıltepe Ovası, Ot verimi, Verim unsurları Giriş Tek yıllık baklagil yem bitkisi olan ve genelde tohumlarından faydalanmak amacıyla yetiştiriciliği yapılan burçak bitkisi, ülkemizde kuzey doğu bölgesi hariç tüm bölgelerin doğal floralarında rastlanılmaktadır (Davis, 1969). Anadolu nun çeşitli yerlerinde yapılan kazılarda burçak tarımının M.Ö. 7000 yıllarına kadar uzanmakta olduğu bildirilmektedir (Ekiz, 1988). Burçak tohumları, değerli bir kesif yem kaynağı olup, özellikle damızlık boğaların beslenmesinde kullanılmaktadır (Sağlamtimur ve ark., 1998).
International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 143 Burçak, kurağa dayanıklılığı nedeni ile Anadolu nun değişik yörelerinde özellikle tane yemi olarak yetiştirilmektedir (Serin ve ark., 1997). Kanaatkar bir bitki olan burçak, diğer kültür bitkilerinin ekonomik olarak tarımının yapılamadığı alanlarda kireç yönünden fakir topraklarda, taşlı, yamaç alanlarda yetiştirilebilmektedir (Ayan ve ark., 2006). Geleneksel yem bitkilerimizden biri olmasına rağmen henüz tescil edilmiş iyi vasıflı bir burçak çeşidimiz yoktur. Yetiştiriciliğinin yapıldığı bölgelerde çiftçilerin elinde yerel çeşit niteliğindeki popülasyonlar kullanılmakta ve bitkinin tarımı tamamen geleneksel yöntemlerle yürütülmektedir (Çomaklı ve ark., 1999). Bir baklagil yem bitkisi olması nedeniyle burçağın münavebe sistemi içerisinde yer almasıyla Türkiye hayvancılığının ihtiyaç duyduğu kaliteli hayvan yemi karşılamada katkı sağladığı gibi, aynı zamanda toprağa azot bağlayarak toprak yapısının iyileşmesine de katkı yapmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde son yıllarda devlet tarafından yapılan yem bitkisi desteklemelerine paralel olarak ot amaçlı burçak ekim alanlarında önemli artışlar gözlemlenmiştir. Bölgede burçak bitkinsin ot amaçlı ekimlerde tercih edilmesinin nedeni olarak, bu baklagil yem bitkisi türü tarımı konusunda bölge çiftçilerinin tecrübe sahibi olması ve diğer yem bitkisi türlerine göre daha rahat bir şekilde tohumluk temin etmeleri gösterilebilir. Sayar ve ark. (2010) nın Türkiye İstatistik Kurumu 2008 yılı verilerini esas alarak yaptıkları değerlendirmeye göre; bölgede 96.809 da alanda burçak bitkisinin ekimi mevcut olup, bu ekim alanından 11.863 ton kuru ota denk gelen miktarda yeşil ve kuru ot üretimi gerçekleşmektedir. Bu değerlere göre; Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye burçak ekim alanın (189.371 da) %51.12 sine, ot üretiminin ise (40.142 ton kuru ot) %29.55 ine sahiptir. Alan bakımından Türkiye burçak ekim alanın %51.12 sine sahip olan bölgenin, ot üretiminin ancak %29.55 ine denk gelecek miktarda üretim yapabilmesinin en önemli nedenlerinin başında hiç şüphesiz ki ot verim kapasitesi düşük olan genotiplerin tohumluk olarak kullanılması gelmektedir. Bu nedenle bölge koşullarında ot verim potansiyeli bakımından üstün burçak genotiplerini saptamak ve bunlardan çeşit geliştirerek bölge çiftçisinin kullanımına sunmak büyük önem arz etmektedir. Biplot analiz yöntemi ilk defa Gabriel (1971) tarafından kullanıldıktan sonra, iktisat, işletme, sosyoloji, tıp, ekoloji ve genetik gibi bir çok bilim dalında kullanılmıştır (Yan ve Tinker, 2006). Son zamanlarda bitki ıslahı konusunda da pek çok bilim adamı GGE (Genotype Genotype- Environment) Biplot analiz yöntemi ve grafiğini kullanmışlardır (Yan ve ark., 2000; Yan, 2001; Yan, 2002; Kaya ve ark., 2006; İlker ve ark., 2009; Fırıncıoğlu ve ark., 2012; Kendal, 2013; Tekdal ve ark. 2014). Bu analiz yönteminin araştırıcılar tarafından yaygın bir şekilde tercih edilmesinin en önemli nedenleri arasında, genotiplerin birden fazla özelliğinin grafiksel olarak bu analiz yönteminde gösterilebilmesi, gerek genotip ve gerekse özellikler arasındaki ilişkileri görsel olarak karşılaştırmaya olanak sağlaması gösterilebilir. Bu araştırma, Diyarbakır GAP Uluslar arası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğünde, ICARDA dan (Uluslararası Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırmalar Merkezi Halep / Suriye) temin edilen burçak genotipleriyle yapılan ıslah çalışmaları sonucunda ümitvar görülen 6 burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hattıyla birlikte, biri doğal floradan toplanan, diğeri ise yerel popülasyon olan toplam 8 burçak genotipinin Güneydoğu Anadolu Bölgesinin en sıcak ve en az yağış alan kesimlerinden biri olan ve büyük bir tarımsal potansiyele sahip Kızıltepe ovası koşullarındaki ot verim performanslarının belirlemek amacıyla 2007-08 ve 2009-10 ekim sezonlarında iki yıl süreyle yürütülmüştür. Ayrıca Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarının incelenen bütün özellikleri dikkate alındığında genotip yıl interaksiyonları ile incelenen özelliklerin genotiplerle olan ilişkisi GGE Biplot analiz yöntemi kullanılarak farklı şekillerle ortaya konulmuş ve değerlendirilmiştir.
144 International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey Materyal ve Metot Araştırma Yeri ve Kullanılan Bitki Materyali Bu çalışma Mardin ili Kızıltepe ilçesi, Çağıl köyü (37 o 07 N, 40 o 40 E ve rakım 495 m) çiftçi tarlasında 2007-08 ve 2009-10 ekim sezonlarında yağışa dayalı şartlarda kışlık olarak yürütülmüştür. Araştırmanın yürütüldüğü arazi uzun yıllardan beri Diyarbakır GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü (GAP UTAEM) tarafından, bir çok bitki türü için genotiplerin yüksek sıcaklık ve düşük yağış koşullarındaki performanslarının test edildiği deneme istasyonu olarak kullanılmaktadır. Araştırmada, GAP UTAEM de yürütülen ıslah çalışmalarında öne çıkan ICARDA (Uluslararası Kurak Alanlarda Tarımsal Araştırma Merkezi, Halep, Suriye) orjinli 6 burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hattı (IFVE 248-SEL 2785, IFVE 973-SEL 2795, IFVE 2698-SEL 2798, IFVE 2920-SEL 2801, IFVE 3977-SEL 2802 ve IFVE 3351-SEL 2804) ile GAP UTAEM e ait, bölgenin doğal florasından toplanılan D-357 hattı ve yerel popülasyon olan D- 42 genotipleri materyal olarak kullanılmıştır. Araştırma Alanının Toprak ve İklim Özellikleri Araştırma alanı düz ve taşsız birinci sınıf tarım arazisidir. Yapılan toprak analiz sonucuna göre; araştırma yeri topraklarının killi-tınlı bünyede, kırmızı-kahve renginde, organik maddece fakir (%1.22), tuz oranı düşük (0.05%) ve yüksek kalsiyum (19.24) oranına bağlı olarak alkali karakterde (ph 7.83) olduğu belirlenmiştir. Ayrıca Araştırma alanı topraklarında elverişli fosfor (P 2 O 5 ), miktarı 9.04 kg/da potasyum miktarı (K 2 O) ise 35 kg/da olarak saptanmıştır. Karasal iklimin hüküm sürdüğü deneme alanında, yazlar çok sıcak ve kurak geçerken, kışlar ise GAP bölgesinin diğer illerine göre daha ılık fakat az yağışlı geçmektedir. Kızıltepe Ovasında düşen yağışın çok önemli bir kısmı (%80) Kasım-Mayıs arası dönemde düşmektedir. Deneme yerinde denenmenin yürütüldüğü 2007-08 ve 2009-10 ekim sezonları ile uzun yıllar ortalamasına ait aylık toplam yağış, ortalama sıcaklık ve ortalama nisbi nem değerleri sırasıyla; Şekil 1, Şekil 2 ve Şekil 3 te grafikler halinde verilmiştir. İlgili şekillerdeki grafikler incelendiğinde 2007-08 yılının 2009-10 yılına göre daha az yağışlı ve nem oranın daha az olduğu görülmektedir. 2007-08 yılının kurak geçmesi nedeniyle bu yılda deneme alanı biri çiçeklenme dönemi, diğeri bakla bağlama döneminde olmak üzere deneme alanı 2 kez salma sulama yöntemiyle tarla kapasitesi seviyesinde sulanmıştır. Deneme Deseni ve İncelenen Özellikler Araştırmada denemeler tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ekim normu olarak 200 tohum/m 2 (Anonim, 2001) kullanılan denemelerin 1. yıldaki ekimi 17 Kasım 2007 tarihinde, ikinci yılda ise 27 Kasım 2009 tarihinde deneme mibzeri ile yapılmıştır. Deneme ekimlerinde her bir parsel uzunluğu 6 metre olan 6 sıradan oluşmuştur. Parseldeki sıra arası mesafe ise 20 cm olarak alınmıştır. Hasatta parsellerin alt ve üst kısımlarından 0.5 metre kenar tesiri olarak atıldıktan sonra parselin yarısı yeşil ve kuru ot verimlerini belirlemek amacıyla tam çiçeklenme döneminde hasat edilmiştir. Araştırmada incelenen özellikler Anonim (2001) de belirlenen yöntemlere göre belirlenmiştir. İstatistiki Analizler Araştırmada incelenen özelliklere ait iki yıllık veriler JMP 5.0.1 istatistik paket programında (SAS Institute 2002), birleşik analize tabi tutulmuş, ortalamalar arasındaki farklar ise LSD (%5) çoklu karşılaştırma testine göre yapılmıştır (Steel and Torrie 1980). GGE Biplot analiz ve grafikleri ise GENSTAT paket programı (VSN International, 2011) kullanılarak, Yan et al., (2001) Yan and Kang (2003) de belirtilen yöntemlere göre yapılmıştır.
International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 145 Yağış (mm) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2007-08 2009-10 Uzun Yıllar Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Aylar Şekil 1. Araştırmanın yürütüldüğü lokasyonda uzun yıllar ve denemelerin yürütüldüğü yıllara ait aylık toplam yağış miktarı (Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, 2010) 35 2007-08 2009-10 Uzun Yıllar Ortalama Sıcaklık ( o C) 30 25 20 15 10 5 0 Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Şekil 2. Araştırmanın yürütüldüğü lokasyonda uzun yıllar ve denemelerin yürütüldüğü yıllara ait aylık ortalama sıcaklık değerleri (Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, 2010) Aylar Oransal Nem (%) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2007-08 2009-10 Uzun Yıllar Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran The months Şekil 3. Araştırmanın yürütüldüğü lokasyonda uzun yıllar ve denemelerin yürütüldüğü yıllara ait aylık ortalama oransal nem değerleri (Diyarbakır Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, 2010) Bulgular ve Tartışma Araştırmada %50 çiçeklenme gün sayısı bakımından yıllar, genotipler ve genotip yıl interaksiyonu istatistiksel olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 1).
146 International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey Araştırmanın 2009-10 ekim sezonundaki %50 çiçeklenme gün sayısı 2007-08 ekim sezonuna göre daha yüksek olmuştur. Bunun nedeni olarak 2009-10 ekim sezonunda kış aylarındaki sıcaklık, oransal nem ve yağış değerlerinin daha yüksek olmasına bağlı olarak bu yılda kış aylarında da bitkilerin gelişmelerini devam ettirip daha erken çiçeklenmeleri gösterilebilir (Şekil 1,2,3 ve Çizelge 1). Araştırmada yıl genotip interaksiyonu incelendiğinde burçak genotiplerinde %50 çiçeklenme gün sayısının 143.3 gün ile 150.3 gün arasında değişim gösterdiği görülmektedir. Araştırmanın her iki yılında ve iki yıl ortalamasında en geç çiçeklenen D-42 genotipi olurken en erkenci genotipler IFVE 2920-SEL 2801 (4) ve IFVE 3351-SEL 2804 (6) hatları olmuştur. Sayar (2014) ın Çınar koşullarında burçakta saptamış olduğu 152.6 günlük %50 çiçeklenme gün sayısı bulgularımıza yakın bulunmuştur. Çizelge 1. Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) genotiplerinde %50 çiçeklenme gün sayısı, doğal bitki boyu ve ana sap uzunluğu değerleri + %50 Çiçeklenme Gün Sayısı Doğal bitki boyu (cm) Ana sap uzunluğu (cm) Genotipler 2007-08 2009-10 Ortalam 2007-2009- Ortala 2007-2009- Ortala a 08 10 ma 08 10 ma 1- IFVE 248-SEL 148. b- 144. 2785 3 c 3 f 146. 3 c 32.3 40.1 36.2 36.2 44.6 40.4 3 0 2 7 3 5 2- IFVE 973-SEL 147. d- 144. 2795 3 e 3 f 145. c- 28.6 33.8 31.2 34.6 38.2 36.4 8 d 7 0 3 0 7 3 3- IFVE 2698-SEL 147. c- 144. 2798 7 e 3 f 146. c- 35.6 37.2 36.4 37.7 42.5 40.1 0 d 0 7 3 7 3 5 4- IFVE 2920-SEL 148. b- 143. 2801 0 d 3 g 145. 7 d 29.8 36.5 33.2 32.2 39.9 36.0 3 7 0 3 0 7 5- IFVE 3977-SEL 148. 2802 7 b 143. 3 g 146. c- 33.1 33.8 33.4 35.8 38.3 37.0 0 d 3 3 8 7 0 8 6- IFVE 3351-SEL 147. d- 143. f- 145. 2804 3 e 7 g 5 d 30.6 34.6 32.6 35.8 37.6 36.7 7 7 7 7 7 7 7- D-357 150. 7 a 144. 3 f 147. 5 b 32.6 32.1 32.3 36.7 37.2 36.9 0 7 8 0 3 7 8- D-42 150. 3 a 147. 0 e 148. 7 a 34.4 35.4 34.9 37.2 38.3 37.8 7 7 7 7 3 0 Ortalama 148. 5 a 144. 32.1 b 3 6 b 35.4 8 a 35.8 2 b 39.6 1 a CV (%) 0.45 6.65 7.94 LSD (0.05) Yıllar 0.31** 1.93** 2.01** Genotipler 0.62** öd öd Genotip Yıl 0.88** öd öd + Aynı sütun içerisinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar, LSD (%5)'e göre farklı değildir * % 5 düzeyinde önemli; ** % 1 düzeyinde önemli; öd istatistiki olarak önemli değil. Araştırmada doğal bitki boyu ve ana sap uzunluğu özellikleri bakımından denemelerin yürütüldüğü yıllar arasında istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli farklılık saptanırken, genotipler ve genotip yıl interaksiyonu istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Araştırmanın 2009-10 ekim sezonunda burçak genotiplerinde saptanan doğal bitki boyu ve ana sap uzunluğu değerleri, 2007-08 değerlerinden daha yüksek bulunmuştur. Bu faklılığın nedeni olarak; 2007-08 yılında yaşanan şiddetli kuraklığa bağlı olarak bitkilerin yeterince boylanmamış olması gösterilebilir (Şekil 1 ve Çizelge 1). Araştırmada doğal bitki boyu ve ana sap özellikleri bakımından genotipler arasında ve genotip yıl interaksiyonun önemsiz olmakla beraber, doğal bitki boyu 28.67 cm ile 40.10 cm arasında değişim gösterirken, ana
International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 147 sap uzunluğu 32.23 cm ile 44.63 cm arasında değişim göstermiştir. Sayar (2014) ın burçakta saptamış olduğu doğal bitki boyu (33.8-37.5 cm) ve ana sap uzunluğu (42.27-42.70 cm) değerleri araştırma bulgularımızla tam uyum gösterirken, ayrıca Kızıltepe koşullarında burçak genotiplerinde saptamış olduğumuz bitki boyu ile ilişkili değerler; Ekiz ve Özköse (2005) nin (34.47 41.36 cm), Bakoğlu ve Kökten (2009) nin (31.23-33.17 cm) bildirdikleri burçakta bitki boyu değerleriyle tam uyum içerisindedir. Araştırmada burçak genotiplerinde ana sap sayısı özelliği bakımından yıllar ve genotip yıl interaksiyonu önemsiz bulunurken, genotiplerin iki yıllık ortalamaları arasında istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli farklılık saptanmıştır. İki yıllık ortalamalara göre aynı istatistiki grubu paylaşan, IFVE 973-SEL 2795 (2), IFVE 2698-SEL 2798 (3), IFVE 3351-SEL 2804 (6) ve D-357 (7) genotipleri en yüksek ana sap sayısına sahip genotipler olurken, en düşük ana sap sayısına sahip genotip IFVE 2920-SEL 2801 (4) hattı olmuştur. Kızıltepe ekolojik koşullarında burçakta 1.87-2.67 adet olarak saptamış olduğumuz ana sap sayısı değerleri bir çok araştırmacının burçakta saptadıkları ana sap sayısı değerleriyle uyumludur (Başbağ ve Gül, 2005; Mihailoviç ve ark., 2006; Bakoğlu ve Kökten, 2009; Sayar 2014). Araştırmada ana sap kalınlığı özelliği bakımından yıllar arasında 0.01 düzeyinde, iki yıllık genotip ortalamaları arasında ise 0.05 düzeyinde önemli farklılıklar saptanmıştır. Genotip yıl interaksiyonun önemsiz bulunması ise (P>0.05); yıllar arasında değişen çevre şartlarının genotiplerin ana sap kalınlığı bakımından oluşturduğu sıralamaya önemli derecede etki etmediğini göstermektedir. Denemenin 2009-10 yılında saptanan ana sap kalınlığı 2007-08 yılına göre daha yüksek bulunmuştur (Çizelge 2). Araştırmanın 2007-08 yılında yaşanan kuraklığın, sapların daha ince kalmalarına neden olduğu söylenebilir. Araştırmada iki yıllık ortalama değerlere göre; burçak genotiplerinde ana sap kalınlıkları 2.08 mm ile 2.48 mm arasında değişim gösterirken, D-42 (8), IFVE 3977-SEL 2802 (5), IFVE 2920-SEL 2801 IFVE 3351-SEL 2804 (6) ve IFVE 2698-SEL 2798 (3) nolu hatlar daha yüksek ana sap kalınlığına sahip olmuştur. En düşük ana sap kalınlığı ise IFVE 973-SEL 2795 (2) hattında saptanmıştır (Çizelge 2). Sayar (2014) ın (1.86-2.38 mm) burçakta saptamış olduğu ana sap kalınlığı araştırma bulgularımızla kısmen uyumlu bulunmuştur. Çizelge 2. Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) genotiplerinde ana sap sayısı ve ana sap kalınlığı değerleri + Ana sap sayısı (adet) Ana sap kalınlığı (mm) Genotipler 2007-08 2009-10 Ortalama 2007-08 2009-10 Ortalama 1- IFVE 248-SEL 2785 2.13 2.28 2.21 b-c 1.98 2.33 2.15 b-c 2- IFVE 973-SEL 2795 2.53 2.80 2.67 a 1.92 2.23 2.08 c 3- IFVE 2698-SEL 2798 2.47 2.47 2.47 a-b 2.20 2.34 2.27 a-c 4- IFVE 2920-SEL 2801 1.93 1.87 1.90 c 2.15 2.49 2.32 a-b 5- IFVE 3977-SEL 2802 2.20 2.20 2.20 b-c 2.28 2.59 2.44 a 6- IFVE 3351-SEL 2804 2.67 2.33 2.50 a-b 2.18 2.33 2.26 a-c 7- D-357 2.60 2.20 2.40 a-b 1.96 2.36 2.16 b-c 8- D-42 2.47 2.13 2.30 b 2.38 2.57 2.48 a Ortalama 2.38 2.29 2.13 b 2.40 a CV (%) 8.49 7.81 LSD (0.05) Yıllar öd 0.12** Genotipler 0.34** 0.234* Genotip Yıl öd öd + Aynı sütun içerisinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar, LSD (%5)'e göre farklı değildir * % 5 düzeyinde önemli; ** % 1 düzeyinde önemli; öd istatistiki olarak önemli değil.
148 International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey Çizelge 3. Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) genotiplerinde yeşil ot verimi ve kuru ot verimi değerleri + Yeşil ot verimi (kg/da) Kuru ot verimi (kg/da) Genotipler 2007-08 2009-10 Ortalama 2007-08 2009-10 Ortalama 1- IFVE 248-SEL 2785 842 e-f 1858 a 1350 a-b 265.2 e-g 460.2 a 362.7 a-b 2- IFVE 973-SEL 2795 770 f 1519 b-c 1145 c 242.4 f-g 415.2 a-b 328.8 b-c 3- IFVE 2698-SEL 2798 1128 d 1595 a-b 1362 a 381.4 b-c 384.1 b-c 382.8 a 4- IFVE 2920-SEL 2801 660 f 1537 b 1098 c-d 213.1 g 401.4 a-b 307.2 c-d 5- IFVE 3977-SEL 2802 675 f 1198 d 937 d 210.5 g 328.4 c-e 269.4 d 6- IFVE 3351-SEL 2804 1073 d-e 1268 c-d 1170 b-c 356.9 b-d 367.7 b-d 362.3 a-b 7- D-357 1087 d-e 1040 d-e 1063 c-d 348.2 b-d 298.5 d-f 323.4 b-c 8- D-42 1088 d-e 1267 c-d 1178 a-c 346.2 b-d 346.5 b-d 346.3 a-c Ortalama 915 b 1410 a 295.5 b 375.2 a CV (%) 13.66 12.91 LSD (0.05) Yıllar 100.18** 25.63** Genotipler 188.06** 51.25** Genotip Yıl 265.76** 72.51** + Aynı sütun içerisinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar, LSD (%5)'e göre farklı değildir * % 5 düzeyinde önemli; ** % 1 düzeyinde önemli; öd istatistiki olarak önemli değil. Araştırmada yeşil ot verimi ve kuru ot verimi bakımndan yıllar, genotipler ve genotip yıl interaksiyonu istatistiksel olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur (Çizelge 3). Araştırmanın 2009-10 ekim sezonunda elde edilen yeşil ot ve kuru ot verimleri 2007-08 yılına göre %50 cıvarında daha yüksek bulunmuştur. Bunun nedeni olarak; 2007-08 yılında tüm bölgeyi kapsayan şiddetli kuraklık gösterilebilir (Şekil 1,2,3 ve Çizelge 3). Çizelge 3 de burçak genotiplerinin yeşil ot verimi ve kuru ot verimi özellikleri bakımından genotip yıl interaksiyonları incelendiğinde; yeşil ot verimi yıllar ve genotipler arasında 660 kg/da ile 1858 kg/da arasında değişim gösterirken, kuru ot verimi ise 210.5 kg/da ile 460.2 kg/da arasında değişim göstermiştir. Kurak geçen 2007-08 ekim sezonunda IFVE 2698-SEL 2798 (3), IFVE 3351-SEL 2804 (6), D-357 (7) ve D-42 (8) genotipleri yeşil ot verimi ve kuru ot verimi bakımndan iyi performans gösterirken, 2009-10 ekim sezonunda ise IFVE 248-SEL 2785(1) ve IFVE 2698-SEL 2798 (3) hatları daha iyi performans göstermiştir (Şekil 4 ve Çizelge 3). Araştırmada Kızıltepe koşullarında burçak genotiplerinde saptamış olduğumuz yeşil ot ve kuru ot verimi değerleri bir çok araştırıcının bildirdiği bulgularla uyum içerisindedir (Başbağ ve Gül, 2005; Bakoğlu ve Kökten, 2009; Sayar, 2014). GGE biplot grafikleri ile genotiplerin ve incelenen özelliklerin değerlendirilmesi Araştırmada yıl ve genotip ilişkisi ile yılların birbiriyle olan ilişkisi Şekil 4 te incelendiğinde; yıl ve genotiplerin interaksiyon derecesini ifade eden PC1 (%63.94) ve PC2 (%36.06) toplamı %100 olarak tespit edilmiştir. GGE Biplot analizine göre tüm özellikler dikkate alınarak yapılan analizde 2007-08 ve 2009-10 yılları birbirlerinden istatistiki olarak farklı bulunmuştur (Şekil 4). Genotip yıl ilişkisi incelenen tüm özellikler bakımından değerlendirildiğinde, IFVE 2698-SEL 2798 (3), IFVE 3351-SEL 2804 (6), D-357 (7) ve D-42 (8) nolu genotiplerin performansları 2007-08 yetiştirme sezonunda daha iyi bulunurken, 2009-10 ekim sezonunda IFVE 248-SEL 2785 (1) hattı iyi performans göstermiştir. Ayrıca IFVE 973-SEL 2795 (2) ve IFVE 2920-SEL 2801 (4) nolu hatların performansları birbirlerine yakın bulunmuş, fakat bu iki hat ile beraber IFVE 3977-SEL 2802 (5) nolu hattın performansı her iki yetiştirme ile ilişkilendirilememiştir (Şekil 4).
International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 149 Araştırmada özellik ve genotip bakımından GGE Biplot grafikleri incelendiğinde; toplam varyasyonu veren, PCI (1. ana bileşen) (%46.55) ve PC2 (2. ana bileşen) (21.51) değerleri toplamının %68.06 olduğu görülmektedir (Şekil 5,6,7). %PC1 ve %PC2 değerleri toplamının yüksek olması GGE biplot grafiklerinde istenilen bir durum olup (Fırıncıoğlu ve ark., 2012) bu toplam yüzde değeri yüksek olduğunda araştırıcıların daha güvenli bir şekilde yorum yapabileceği Yan ve ark. (2007) tarafından bildirilmektedir. Çizelge 4. Burçak genotiplerinde ot verimi komponentleri arasındaki korelasyon katsayıları CGS DBB ASU ASS ASK YOV KOV CGS - DBB -0.2960* - ASU -0.3559* 0.8364** - ASS 0.1305 öd 0.1656 öd 0.2099 öd - - ASK 0.4296** 0.3163* 0.2091 öd -0.0235 öd - - YOV 0.5672** 0.6868** 0.7416** 0.1993 öd 0.2872* - KOV - 0.4089** 0.5888** 0.6404** 0.2928* 0.1720 öd 0.9338** - ÇGS: %50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün), DBB: Doğal Bitki Boyu (cm), ASU: Ana Sap Uzunluğu (cm), ASS: Ana Sap Sayısı (adet), ASK: Ana Sap Kalınlığı (mm) YOV: Yeşil Ot Verimi (kg/da), KOV:Kuru Ot Verimi (kg/da). Araştırmada Şekil 5 de genotip özellik ilişkisi incelendiğinde araştırmada incelenen özelliklerin dört farklı grup oluşturduğu görülmektedir. Yeşil ot verimi, kuru ot verimi, ana sap uzunluğu ve doğal bitki boyu özellikleri aynı grupta yer alarak I. Grubu oluşturmuşlardır. Bu özelliklerin aynı grupta yer almış olması aralarında önemli derecede olumlu ilişki olduğunu da göstermektedir (Şekil 5 ve Çizelge 4). Bu grupta yer alan özellikler bakımından IFVE 248-SEL 2785 (1) ve IFVE 2698-SEL 2798 (3) nolu hatlar öne çıkmıştır. %50 çiçeklenme gün sayısının yer aldığı II. Grupta is D-42 (8) genotipi yer almıştır. Ana sap kalınlığıyla ön plana çıkan III. grupta IFVE 2920-SEL 2801 (4) ve IFVE 3977-SEL 2802 (5) nolu genotipler yer almıştır. Son olarak IV. Grupta ise ana sap sayısı özelliği yer almış olup, bu grupta IFVE 973-SEL 2795 (2), IFVE 3351-SEL 2804 (6) ve D-357 (7) nolu genotipler yer almıştır.
150 International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey Şekil 4. Yılların GGE Biplot analiz yöntemi ile gruplandırılması ve genotiplerin yıllarla ilişkisi Şekil 5. Genotipler ve incelenen özellikler arasındaki ilişki ile incelenen özelliklerin oluşturduğu grupları gösteren GGE Biplot scatter plot grafiği ÇGS: %50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün), DBB: Doğal Bitki Boyu (cm), ASU: Ana Sap Uzunluğu (cm), ASS: Ana Sap Sayısı (adet), ASK: Ana Sap Kalınlığı (mm) YOV: Yeşil Ot Verimi (kg/da), KOV:Kuru Ot Verimi (kg/da). Şekil 6 ve Şekil 7 de incelenen özelliklerin ve genotiplerinin PC2 ye paralel olan stabilite çizgisine olan yakınlık ve uzaklık durumları özellik ve genotiplerin kararlılık durumlarını göstermektedir. Buna göre; en ideal özellik ana sap uzunluğu özelliği olurken, IFVE 973-SEL
International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 151 2795 (1) ve IFVE 2698-SEL 2798 (3) nolu genotipler stabilite çizgisine en yakın genotipler olarak dikkat çekici bulunmuştur. Bu iki hattın sahip olduğu özellikleri koruma kararlılıkları en yüksek olan genotipler olduğu söylenebilir. Şekil 6. Genotipler ve incelenen özellikler arasındaki ilişki ile bunların stabilte çizgisine olan uzaklık ve yakınlık durumlarını gösteren GGE Ranking biplot grafiği. ÇGS: %50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün), DBB: Doğal Bitki Boyu (cm), ASU: Ana Sap Uzunluğu (cm), ASS: Ana Sap Sayısı (adet), ASK: Ana Sap Kalınlığı (mm) YOV: Yeşil Ot Verimi (kg/da), KOV:Kuru Ot Verimi (kg/da). Şekil 7. Genotipler ve incelenen özellikler arasındaki ilişki ile bunların stabilite çizgisine olan uzaklık ve yakınlık durumlarını gösteren GGE comparison biplot grafiği. ÇGS: %50 Çiçeklenme Gün Sayısı (gün), DBB: Doğal Bitki Boyu (cm), ASU: Ana Sap Uzunluğu (cm), ASS: Ana Sap Sayısı (adet), ASK: Ana Sap Kalınlığı (mm) YOV: Yeşil Ot Verimi (kg/da), KOV:Kuru Ot Verimi (kg/da). Kaynaklar
152 International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey Anonim, 2001. Tarımsal Değerleri Ölçme Denemeleri Teknik Talimatı (Baklagil Yem Bitkileri). T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müd., Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müd., Ankara, 36 sayfa. Ayan, İ., Acar, Z., Başaran, U., Önal Aşçı, Ö.ve Mut H., (2006). Samsun ekolojik koşullarında bazı burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarının ot ve tohum verimlerinin belirlenmesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 21, 318-322. Bakoğlu, A. ve Kökten K. (2009). Elazığ koşullarında burçakta (Vicia ervilia (L.) Willd.) farklı sıra aralığının verim ve verim unsurları üzerine etkisi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 13(1): 7-12. Başbağ, M. ve Gül, İ. 2005. Diyarbakır koşullarında bazı burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarında verim ve verim unsurlarının belirlenmesi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9 (1): 1-7. Çomaklı, B., Menteşe, Ö., Koç, A., Bakoğlu, A., (1999). Burçak (Vicia ervilla (L.) Willd.) da verim ve verim unsurları üzerine sıra aralığı ve fosforun etkisi. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi. Cilt III Çayır Mera Yembitkileri Yemeklik Tane Baklagiller. 15-18 Kasım, 107-112. Adana. Davis, P.H. (1969). Flora of Turkey-3. Edinburgh University Press, Vol. 3, 600 sayfa. Gabriel, K.R. (1971). The biplot graphic display of matrices with application to principal component analysis. Biometrika 58: 453-467. Ekiz, H. (1988). Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarında bazı tarımsal özelliklerin karşılaştırılması. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:1098, Bilimsel Araştırma ve İnceleme No:596, Ankara, 13 sayfa. Fırıncıoğlu, H.K., Ünal, S., Pank, Z. and Beniwal, S.P.S. (2012). Growth and development of narbon vetch (Vicia narbonensis L.) genotypes in the semi-arid central Turkey. Spanish Journal of Agricultural Research 10(2): 430-442 İlker, E, Aykut Tonk, F., Çaylak, Ö., Tosun, M. and Özmen, İ. (2009). Assessment of genotype x environment interactions for grain yield in maize hybrids using AMMI and GGE biplot analyses. Turkish Journal of Field Crops, 14(2): 123-135. Kaya Y, Akcura M, Taner S (2006). GGE biplot analysis of multi environment yield trials in bread wheat. Turkish Journal of Agriculture and Forestry 30: 325-337. Kendal E (2013). Bazı makarnalık buğday çeşitlerinde genotip x çevre interaksiyonunun kalite ile verim özelliklerine etkisi. Doktora Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış), Hatay, s.187 Mihailoviç, V., Mikiç, A., Çupina, B, Katiç, S., Karagiç, D., Pataki, I and Eriç, P. (2006). Yield and forage yield components in winter vetch cultivars. Grassland Science in Europe, 11, 255-257. Özköse, A. ve Ekiz, H. (2005). Burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) ta ekim zamanının verim ve verim öğeleri üzerine etkisi. S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 19 (37):13-20. SAS Institute. (2002). JMP Statistics. Cary, NC, USA: SAS Institute, Inc. pp.707. Sağlamtimur, T., Tansı, V. ve Baytekin, H., (1998). Yembitkileri Yetiştirme. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Kitabı No:C-74, Adana, 238 sayfa. Serin, Y., Tan, M. ve Çelebi, H.B., (1997). Erzurum yöresine uygun burçak (Vicia ervilia (L.) Willd.) hatlarının belirlenmesi. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 6(2), 13-22. Sayar M.S., Anlarsal A.E., Başbağ M., (2010). Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Yem Bitkileri Tarımının Mevcut Durumu Sorunları ve Çözüm Önerileri. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 14 (2): 59-67. Sayar, M.S. (2014) Bazı tek yıllık baklagil yem bitkisi türlerinin Çınar ilçesi ekolojik koşullarında ot verim performansları ve ekim nöbetine girebilme olanaklarının belirlenmesi. Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 3(1): 19-28. Steel G D & Torrie J H (1980). Principles and Procedures of Statistics: A Biometrical Approach. 2. ed. New York: McGraw-Hill Publ. Company Tekdal, S., Kendal, E. ve Ayana Belgizar. 2014. İleri kademe makarnalık buğday hatlarının verim ve bazı kalite özelliklerinin Biplot analiz yöntemi ile değerlendirilmesi. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi. 1(3): 322-330. VSN International. (2011). GenStat for Windows 14th Edition. VSN International, Hemel Hempstead, UK. Web page: GenStat.co.uk. Yan, W., Hunt, L.A., Sheng, Q. and Szlavnics, Z. (2000). Cultivar evaluation and mega-environment investigation based on the GGE biplot. Crop Science 40: 597-605. Yan, W. (2001). GGE Biplot: A windows application for graphical analysis of multienvironment trial data and other types of twoway data. Agronomy Journal 93: 1111-1118 Yan, W., Cornelius, P.L., Crossa, J. and Hunt, L.A. (2001). Two types of GGE biplots for analysis of multienvironment trial data. Crop Science 41: 565-663 Yan, W. (2002). Singular value partitioning for biplot analysis of multi-environment trial data. Agronomy Journal 94: 990 996
International Mesopotamia Agriculture Congress / 22-25 September 2014 Diyarbakır - Turkey 153 Yan, W. and Kang, M.S. (2003). GGE Biplot Analysis: A Graphical Tool for Breeders, Geneticists, and Agronomists. CRC Press, Boca Raton, FL, pp.288. Yan, W. and Tinker N.A. (2006). Biplot analysis of multi-environment trial data: Principles and applications. Canadian Journal of Plant Science, 86: 623 645. Yan, W., Kang, M.S., Manjit, B., Woodsc, S. and Corneliusd, P.L. (2007). GGE Biplot vs. AMMI Analysis of Genotype-by-Environment Data. Crop Science 47( 2): 643-653.