GÜNEY VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDEN TOPLANAN BAZI KIRMIZI MERCİMEK

GÜNEY VE GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGELERİNDEN TOPLANAN BAZI KIRMIZI MERCİMEK (Lens culinaris MEDIK.) YEREL GENOTİPLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA * A Research On Determination Of Yield And Yield Components Of Local Genotypes Of Some Lentils (Lens culinaris Medik.) Selected From South And Southeast Anatolian Regions In Turkey Alihan ÇOKKIZGIN Tarla Bitkileri Anabilim Dalı A. Emin ANLARSAL Tarla Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışma Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinden toplanan mercimek yerel genotiplerinin bitkisel ve tarımsal özelliklerini belirlemek amacıyla, KSÜ, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Alanında 2004-2005 ve 2005-2006 yetiştirme dönemlerinde yürütülmüştür. Araştırmada 40 yerel genotip ve 3 tescilli çeşit (Kafkas, Seyran-96, Yerli Kırmızı) kullanılmıştır. Araştırmada, bitki boyu 31.3-44.0 cm, ilk bakla yüksekliği 18.8-27.1 cm, bitkideki tane sayısı 26.8-50.6 adet/bitki, tek bitki verimi 0.682-1.645 g/bitki, 100 tane ağırlığı 2.485-3.940 g, tane verimi 117.0-323.1 kg/da arasında değişim göstermiştir. Anahtar Kelimeler : Mercimek, Genotip, Varyasyon ve Korelasyon Katsayısı ABSTRACT This research conducted to determining botanical and agronomical characteristics on some local genotypes of lentil selected from South and Southeast Anatolian Regions during growing seasons of 2004-05 and 2005-06 in KSU, Faculty of Agriculture, Field Crops Department experimental area. In this research, 40 lentil local genotypes and 3 lentil cultivars (Kafkas, Seyran-96, Yerli Kırmızı) were used. On the research, plant height, first pod height, number of seed per plant, seed yield per plant, 100 seed weight, seed yield varied between 31.3-44.0 cm, 18.8-27.1 cm, 26.8-50.6 number per plant, 0.682-1.645 g, 2.485-3.940 g, 117.0-323.1 kg/da respectively. Key Words : Lentil, Genotype, Variation and Correlation Coefficient Giriş Besin değerleri yönünden oldukça zengin olan yemeklik tane baklagillerin bitkisel üretim içinde önemli bir yeri vardır. Yemeklik tane baklagillerin kuru taneleri; bileşiminde % 18-36 protein içermesinin yanında vitamin ve mineral maddelerce de zengin olup, mutlak gerekli aminoasitler yönünden tahıllara göre daha üstün * Doktora Tezi-PhD. Thesis 65

durumdadır. Dünyada, insan beslenmesindeki bitkisel proteinin % 22 si, karbonhidratların % 7 si; hayvan beslenmesindeki proteinlerin % 8 i ve karbonhidratların % 5 i yemeklik tane baklagillerden sağlanmaktadır (Wery ve ark, 1983). Bunun yanı sıra A, B, C ve D vitaminlerince, fosfor, demir ve potasyum elementlerince de zengindirler (Şehirali, 1988). Bir baklagil bitkisi olan mercimek köklerinde ortak yaşayan Rhizobium leguminosarum bakterileri sayesinde, havanın serbest azotunu toprağa bağlaması sonucu, kendisinden sonra ekilecek bitkiye azotça zengin bir toprak bırakmaktadır. Öte yandan köklerinde bulunan N, Ca, P, K gibi besin maddeleri de ayrışma sonucunda toprağın kök bölgesinde kalmaktadır (Sepetoğlu, 2002). Dünya da 2005 yılı mercimek ekim alanı 4 113 394 ha, üretimi 4 172 408 ton ve verimi ise 101.4 kg/da olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2006a). Mercimeğin en fazla üretim ve tüketim yeri, Akdeniz bölgesi ve Hindistan olup, Türkiye ekim alanı ve üretim bakımından dünyada Hindistan ve Kanada dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır (Anonim, 2006a). Ülkemizde yeşil mercimeğin tarımı 52, kırmızı mercimeğin ise 29 ilde yapılmaktadır. Yeşil mercimek İç Anadolu da daha çok yetiştirilmekte olup, en fazla ekim alanına sahip illerimiz Yozgat, Çorum, Konya, Ankara ve Aksaray dır. Güney Doğu Anadolu bölgemizde yaygın olan kırmızı mercimek, Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep, Adıyaman illerimizde yaygınlık göstermektedir (Çiftçi, 2004). Ülkemizde Mercimek 440 000 ha alanda ekilmekte olup, 555 000 ton üretim ve 126.1 kg/da verim değerine sahiptir (Anonim, 2006a). K.Maraş ta ise kırmızı mercimeğin, Pazarcık ilçesi başta olmak üzere 3 600 ha alanda tarımı yapılmaktadır, üretimi 5 000 ton verimi ise 138.9 kg/ha dır. Yeşil mercimeğin ise 2005 yılı tarım il müdürlüğü istatistiklerine göre tarımı yapılmamıştır (Anonim, 2006b). Ekonomik verimliliği arttırmak amacıyla yapılan ıslah çalışmalarının başarıya ulaşması en iyiyi seçmekle ortaya konabilir. Mercimekte de belli çevre koşullarında çeşit ya da bitki populasyonları içinde üstün verimli olanları seçmede bitki verimine olumlu etkide bulunan morfolojik ve fizyolojik özelliklerin (verim kriterlerinin) önceden belirlenmesi temel esas oluşturur. Bu araştırma, Kahramanmaraş yöresinde ilerde yapılacak kırmızı mercimekte çeşit geliştirme çalışmalarına temel olabilecek bazı bilgilerin elde edilmesi amacıyla yürütülmüştür. Bu amaç doğrultusunda, değişik illerimizden toplanan kırmızı mercimek yerel genotiplerinin bazı önemli morfolojik ve tarımsal özellikleri ile bu özellikler arası ilişkiler ile varyasyon katsayıları ortaya konulmuştur. Materyal ve Metot Materyal Bu araştırma 2004-2005 ve 2005-2006 yetiştirme dönemlerinde, Kahramanmaraş Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünün araştırma sahası olarak kullandığı Kahramanmaraş Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında yapılmıştır. 66

Araştırmada, Türkiye nin Güney ve Güneydoğu illerinden sağlanan 40 yerel genotip in yanı sıra, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünden sağlanan Kafkas ve Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünden sağlanan Seyran-96 ile Yerli Kırmızı tescilli çeşitleri materyal olarak kullanılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü yıl ve aylara ait bazı iklim değerleri göz önüne alındığında minimum sıcaklık açısından ilk yıl en düşük değer Aralık ayında (-5 0 C) en yüksek değer ise Haziran ayında (13.5 0 C), ikinci yılda düşük ve yüksek değerler sırasıyla Kasım (0.2 0 C) ve Haziran (20.5 0 C) aylarından elde edilmiştir. Maksimum sıcaklık değerlerinde ise 2004-2005 dönemindeki en yüksek ve en düşük değerler Haziran (35.8 0 C) ve Aralık (15.8 0 C) aylarında, 2005-2006 da ise Haziran (35.3 0 C) ve Ocak (7.7 0 C) aylarında gözlemlenmiştir. Ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde her iki yılda da en yüksek değerler Haziran ayında (sırasıyla 24.4 ve 27.4 0 C), en düşük değerler ise ilk yıl Aralık ayında (5.4 0 C), ikinci yıl Ocak ayında (3.8 0 C) saptanmıştır. En yüksek nispi nem değeri ilk yıl Kasım ayında (% 68), ikinci yıl Aralık ayında (% 76.2), en düşük nem değerleri ise yıl sırasıyla Haziran (% 52.7) ve Mayıs (% 55.0) aylarında tespit edilmiştir. En yağışlı dönem ilk yıl için Kasım (263.2 mm), ikinci yıl Şubat ayları (232.7 mm), en kurak dönemler ise 2004-2005 yılında Ekim ayı (1.4 mm), 2005-2006 yılında Haziran ayı (0.0 mm) olmuştur (Anonim, 2006c). Çizelge 1 den izlendiği gibi, araştırma yeri toprağı 2004 yılında, organik maddece ve azotça (N) fakir, fosfor (P 2 0 5 ) bakımından az, yarayışlı potasyum (K 2 O) bakımından zengin, hafif alkali, kireçce zengin, tınlı bünyeli olup, 2005 yılında ise organik maddece ve azotça (N) fakir, fosfor (P 2 0 5 ) bakımından az, yarayışlı potasyum (K 2 O) bakımından zengin, hafif alkali, kireçce zengin ve tınlı bünyelidir (Anonim, 2004; Anonim, 2005). Çizelge 1. Deneme yeri topraklarının fiziksel ve kimyasal özellikleri Organik Derinlik Azot Fosfor Potasyum Yıllar Madde ph (cm) (%) (kg/da) (kg/da) (%) Kireç (%) Bünyesi 2004 0-30 1.76 0.035 4.54 65.72 7.5 19.5 Tınlı 2005 0-30 1.25 0.028 4.70 41.30 7.6 21.8 Tınlı Metot Araştırma, iki yıl süre ile tesadüf blokları deneme desenine göre kurulmuştur. Ekimden önce parsellere markör çekilerek, sıra arası ve sıra üzeri aralıklar belirlendikten sonra, ekim 3-4 cm derinliğe, her parsel 6 sıra olacak şekilde, sıra arası 20 cm sabit tutularak 4 m uzunluğundaki sıralara m 2 deki bitki sayısı 325 olacak şekilde elle yapılmıştır. İlk yıl ekim sürekli yağış sebebiyle 14 Aralık 2004 te, ikinci yıl ise 13 Kasım 2005 te yapılmıştır. İlk yıl ekim sürekli yağış sebebiyle 14 Aralık 2004 te, ikinci yıl ise 13 Kasım 2005 te yapılmıştır. İlk yıl ekimden sonraki gün (15.12.2004) kar yağışı ve ardına don olayı görülürken, ikinci yılda ekim uygun hava şartlarında tavlı toprağa yapılmıştır. 2004-2005 yetiştirme döneminde bitki çıkışları 12.01.2005-67

18.01.2005 arasında gerçekleşirken, 2005-2006 döneminde çıkışlar 01.12.2005 ile 09.12.2005 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Parsel boyutları ekimde 4 x 1.2 = 4.8 m², hasatta kenar tesirleri atıldıktan sonra 2.4 m² dir. Ekimle birlikte toprakta eksik kalan miktarı karşılamak üzere, toprakta bulunan besin maddesi miktarı da göz önüne alınarak; DAP (18-46) gübresi 2.4 kg/da N ve 6 kg/da P 2 O 5 gelecek şekilde uygulanmıştır. Araştırma sonunda elde edilen verilere ait varyans analizi, tesadüf blokları deneme desenine göre MSTAT-C paket programı kullanılarak, ortalamaların karşılaştırılması ise Duncan (% 5) çoklu karşılaştırma testine göre yapılmıştır (Düzgüneş ve ark, 1987). Araştırma Bulguları Bitki Boyu (cm) Çizelge 2 den görüleceği üzere, iki yıllık ortalamaya göre en yüksek bitki boyu değerini 44 cm ile Kahramanmaraş / Yeniyapan populasyonu alırken, Diyarbakır / Merkez (41.9 cm) genotipi ile arasındaki fark önemsiz olmuştur. En düşük değeri ise 31.3 cm ile Sivas / Kangal genotipi almıştır. Anılan özellik bakımından Kafkas, Seyran-96 ve Yerli Kırmızı standart çeşitleri birbirine benzer olup son sıralarda yer almışlardır. Bitki boyu genetik yapıya ve çevre koşullarına bağlı olarak değişen bir özellik olup, diğer araştırıcılar tarafından da bulgularımıza paralel bulgulara rastlandığı bildirilmektedir (Erman, 1992; Alıcı, 1997). Çizelge 2. Mercimek yerel genotiplerinde bitki boyu (cm), ilk bakla yüksekliği (cm) ve bitkideki tane sayısına (adet) ilişkin iki yıllık ortalamalar ve gruplar* Genotipler Bitkideki Bitki İlk Bakla Tane Boyu Yüksekliği Sayısı Adıyaman / Besni - Alibey 35.6 d-h 22.4 c-g 35.1 a-d Adıyaman / Besni - Çakırhöyük 36.4 b-h 20.4 e-g 42.5 a-d Adıyaman / Besni - Kesmetepe 36.5 b-h 20.8 e-g 28.7 cd Adıyaman / Besni - Tekağaç (Yalankoz) 35.7 d-h 20.9 d-g 35.3 a-d Adıyaman / Besni - Üçgöz 33.9 f-h 20.3 fg 45.0 a-c Adıyaman / Kahta - Akıncılar 34.6 e-h 18.7 g 38.9 a-d Adıyaman / Kahta - Eskitaş 40.1 a-e 22.3 c-g 42.0 a-d Adıyaman / Kahta - Tekağaç/Bostanlı 34.8 e-h 20.7 e-g 29.2 b-d Adıyaman / Kahta - Tuğlu 37.6 b-g 21.5 c-g 30.9 b-d Adıyaman / Merkez - Doyran 40.7 a-d 24.6 a-e 33.1 b-d Adıyaman / Merkez - Kızılcapınar 36.6 b-h 21.0 d-g 35.7 a-d Adıyaman / Merkez - Turuş (Kuyulu) 38.9 a-g 21.6 c-g 44.1 a-d Adıyaman / Merkez - Uludam 38.8 a-g 23.2 b-f 36.2 a-d Adıyaman / Samsat - Gölpınar 37.1 b-g 21.1 d-g 37.2 a-d Adıyaman / Samsat - Ovacık 37.0 b-h 22.2 c-g 34.8 a-d Diyarbakır / Merkez 41.9 ab 25.0 a-d 38.0 a-d G.Antep / Nizip 35.9 b-g 22.2 c-g 43.4 a-d K.Maraş / Kürtül 36.7 b-h 21.8 c-g 36.0 a-d 68

K.Maraş / Merkez 35.8 d-h 21.8 c-g 37.9 a-d K.Maraş / Köseli 40.2 a-e 25.0 a-d 31.9 b-d K.Maraş / Pazarcık - Ahmet Bozdağ 40.6 a-d 25.4 a-c 33.5 a-d K.Maraş / Pazarcık - Büyüknacar 41.6 a-c 26.3 ab 37.2 a-d K.Maraş / Yukarı Pazarcık 37.7 b-g 22.6 b-g 26.8 d K.Maraş / Yeniyapan 44.0 a 27.1 a 29.2 b-d Kilis / Merkez 37.6 b-g 21.8 c-g 46.3 ab Malatya / İriağaç 35.3 d-h 20.8 e-g 28.8 cd Mardin / Merkez 38.4 b-g 23.2 b-f 30.4 b-d Sivas / Kangal 31.3 h 19.4 fg 28.8 cd Ş.Urfa / Hilvan - Mantarlı Sucuhan 34.8 e-h 20.1 fg 43.3 a-d Ş.Urfa / Merkez - Doğanlı 37.6 b-g 21.2 d-g 50.6 a Ş.Urfa / Merkez - Göktepe 34.7 e-h 18.8 g 42.9 a-d Ş.Urfa / Merkez - Karpuzlu 38.5 b-g 22.1 c-g 39.5 a-d Ş.Urfa / Merkez - Kepez 33.3 gh 18.5 g 35.2 a-d Ş.Urfa / Merkez - Köçok 35.2 d-h 20.5 e-g 37.5 a-d Ş.Urfa / Merkez - Peyamlı 36.1 c-h 20.2 fg 44.9 a-c Ş.Urfa / Merkez - Sımaklı 39.2 a-f 22.1 c-g 46.3 ab Ş.Urfa / Merkez - Uzunkar 34.8 e-h 19.2 fg 40.6 a-d Ş.Urfa / Merkez - Yuvacıklı 34.8 e-h 19.8 fg 31.9 b-d Ş.Urfa / Sarışeyh 34.1 f-h 21.2 d-g 31.9 b-d Şırnak / Silopi - Başaran 34.1 f-h 19.3 fg 40.4 a-d Kafkas 34.0 f-h 19.5 fg 35.5 a-d Seyran-96 33.8 f-h 18.4 g 44.8 a-c Yerli Kırmızı 36.4 b-h 20.6 e-g 43.1 a-d Ortalama 36.8 21.5 37.3 *Sütun içerisinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar Duncan % 5 e göre önemli değildir. İlk Bakla Yüksekliği (cm) Çizelge 2 ten izleneceği üzere, ortalamalar incelendiğinde bitki boyunda olduğu gibi ilk bakla yüksekliğinde de daha önce belirtilen nedenlerden dolayı ilk yıla ait ortalama değer (17.5 cm), ikinci yıla oranla (25.5 cm) önemli düzeyde daha düşük bulunmuştur. Yapılan çalışmalarda da bitki boyu ile ilk bakla yüksekliği arasında orantı olduğu ve artan bitki boyunda baklaların yüksekten oluştuğu bildirilmektedir (Encan, 2004; Koç, 2004). Yapılan bir çalışmada da yıl x çeşit interaksiyonunun önemsiz bulunduğu bildirilmektedir (Çokkızgın ve ark., 2005). Araştırmadan elde edilen ilk bakla yüksekliğine ait değerler Stoilova (1998) ile Türk ve ark. (1998) tarafından bildirilen değerlerle benzerlik gösterirken, Erman ve ark. (2005), tarafından saptanan değerlere göre daha yüksek bulunmuştur. Bitkideki Tane Sayısı (adet) Çizelge 2 den izlendiği gibi ele alınan genotiplerden en az tane sayısı saptanan Kahramanmaraş / Pazarcık - Yukarı Pazarcık (26.8 adet/bitki) populasyonu olmuştur. Standart çeşitlerden Seyran-96, 44.8 adet/bitki, Yerli Kırmızı ile Kafkas ise sırasıyla 43.1 ve 35.5 adet/bitki, tane sayısı değerleri ile aynı 69

grupta yer almışlardır. Anılan özellik bakımından çeşitler arasındaki farkın önemli bulunduğu Çölkesen ve ark. (2005), tarafından bildirilirken; Çokkızgın ve ark. (2005), çeşitler arasındaki farkın önemsiz olduğunu saptamışlardır. Ayrıca genotiplerin, farklı bitkide tane sayısı değerine sahip olabildiği bildirilmektedir (Koç, 2004). Dolu bakla sayısı ile bitkideki tane sayısı doğru orantılı olup, bakla sayısının fazla olduğu genotiplerin, yüksek oranda tane tutma gösterdiği söylenebilir. Konuyla ilgili olarak yapılan çalışmalarda bitkide tane sayısı ile bitkide bakla sayısı arasında olumlu ve önemli ilişki bulunduğu saptanmıştır (Encan 2004). Bitkideki tane sayısı çevre koşulları ile doğrudan etkileşim içinde olan bir özellik olup, lokasyonlara göre değişim gösterebildiği Çölkesen ve ark. (2005), tarafından bildirilmektedir. Tek Bitki Tane Verimi (g/bitki) Çizelge 3 ten de izleneceği gibi iki yılın birleştirildiği ortalamalara göre genotiplerden Şırnak / Silopi - Başaran (1.645 g/bitki) en fazla tek bitki verimi değerini alırken, bunu Seyran-96 ve Yerli Kırmızı çeşitleri izlemiş (sırasıyla 1.613 ve 1.424 g/bitki); Malatya / İriağaç (0.682 g/bitki) en düşük değere sahip olmuştur. Standart çeşitlerden Kafkas (0.974 g/bitki), araştırmadaki ortalama tek bitki verimi değeri olan 1.013 g ın altında kalırken, Seyran-96 (1.613 g/bitki) ve Yerli Kırmızı (1.424 g/bitki) çeşitleri ortalamanın üzerinde değerlere sahip olmuşlardır. Tek bitki veriminin genetik bir özellik olduğu ve ekolojik şartlara göre değişim gösterebildiği Erman (1992), Alıcı (1997) tarafından da bildirilmektedir. Bulgularımız Yılmaz ve ark. (1996) ve Koç (2004) ile uyum içerisindedir. Çizelge 3. Mercimek yerel genotiplerinde tek bitki verimi (g), 100 tane ağırlığı (g) ve tane verimine (kg/da) ilişkin iki yıllık ortalamalar ve gruplar* Genotipler Tek Bitki 100 Tane Tane Verimi Ağırlığı Verimi Adıyaman / Besni - Alibey 0.947 c-ı 2.807 c-f 124.9 gh Adıyaman / Besni - Çakırhöyük 1.045 c-ı 2.592 e-g 146.0 c-h Adıyaman / Besni - Kesmetepe 0.714 g-ı 2.523 fg 147.7 c-h Adıyaman / Besni - Tekağaç (Yalankoz) 0.885 d-ı 2.523 fg 155.9 c-h Adıyaman / Besni - Üçgöz 1.180 b-h 2.510 g 140.6 d-h Adıyaman / Kahta - Akıncılar 1.016 c-ı 2.502 g 146.3 c-h Adıyaman / Kahta - Eskitaş 1.166 b-ı 2.746 d-g 178.3 c-f Adıyaman / Kahta - Tekağaç/Bostanlı 0.778 g-ı 2.670 d-g 146.4 c-h Adıyaman / Kahta - Tuğlu 0.754 g-ı 2.560 fg 145.4 c-h Adıyaman / Merkez - Doyran 0.869 e-ı 2.895 cd 178.1 c-f Adıyaman / Merkez - Kızılcapınar 0.827 f-ı 2.491 g 150.7 c-h Adıyaman / Merkez - Turuş (Kuyulu) 1.057 c-ı 2.568 e-g 150.6 c-h Adıyaman / Merkez - Uludam 0.990 c-ı 2.681 d-g 124.1 gh Adıyaman / Samsat - Gölpınar 0.970 c-ı 2.700 d-g 159.3 c-h Adıyaman / Samsat - Ovacık 0.906 d-ı 2.737 d-g 134.0 f-h Diyarbakır / Merkez 0.903 d-ı 2.659 d-g 141.6 d-h G.Antep / Nizip 1.198 a-g 2.687 d-g 188.9 cd 70

K.Maraş / Kürtül 0.987 c-ı 2.719 d-g 150.9 c-h K.Maraş / Merkez 0.985 c-ı 2.581 e-g 164.2 c-h K.Maraş / Köseli 0.882 d-ı 2.853 c-e 149.4 c-h K.Maraş / Pazarcık - Ahmet Bozdağ 0.807 f-ı 2.551 fg 133.0 f-h K.Maraş / Pazarcık - Büyüknacar 0.935 d-ı 2.536 fg 151.9 c-h K.Maraş / Pazarcık - Yukarı Pazarcık 0.696 hı 2.611 d-g 155.3 c-h K.Maraş / Yeniyapan 0.835 f-ı 2.743 d-g 153.1 c-h Kilis / Merkez 1.293 a-f 2.774 d-g 190.7 c Malatya / İriağaç 0.682 ı 2.564 fg 131.0 f-h Mardin / Merkez 0.895 d-ı 3.040 bc 170.8 c-g Sivas / Kangal 0.729 g-ı 2.493 g 117.0 h Ş.Urfa / Hilvan - Mantarlı Sucuhan 1.168 b-ı 2.595 e-g 145.3 c-h Ş.Urfa / Merkez - Doğanlı 1.359 a-d 2.715 d-g 158.8 c-h Ş.Urfa / Merkez - Göktepe 1.041 c-ı 2.485 g 137.5 e-h Ş.Urfa / Merkez - Karpuzlu 1.087 c-ı 2.661 d-g 183.4 c-e Ş.Urfa / Merkez - Kepez 0.992 c-ı 2.619 d-g 147.1 c-h Ş.Urfa / Merkez - Köçok 0.928 d-ı 2.590 e-g 156.2 c-h Ş.Urfa / Merkez - Peyamlı 1.284 a-f 2.701 d-g 156.5 c-h Ş.Urfa / Merkez - Sımaklı 1.344 a-e 2.698 d-g 157.6 c-h Ş.Urfa / Merkez - Uzunkar 1.062 c-ı 2.621 d-g 154.9 c-h Ş.Urfa / Merkez - Yuvacıklı 0.855 f-ı 2.495 g 143.2 c-h Ş.Urfa / Sarışeyh 0.855 f-ı 2.658 d-g 163.5 c-h Şırnak / Silopi - Başaran 1.645 a 3.940 a 323.1 a Kafkas 0.974 c-ı 2.770 d-g 139.4 e-h Seyran-96 1.613 ab 3.136 b 251.0 b Yerli Kırmızı 1.424 a-c 2.720 d-g 149.0 c-h Ortalama 1.013 2.691 158.0 *Sütun içerisinde benzer harf grubu ile gösterilen ortalamalar Duncan % 5 e göre önemli değildir. 100 Tane Ağırlığı (g) Çizelge 3 ten de izlendiği üzere birleştirilmiş ortalamalardan Şırnak / Silopi - Başaran genotipi en yüksek 100 tane ağırlığı (3.940 g) değerlerini almıştır. İki yıllık ortalamaya göre standart çeşitler, Kafkas 2.770 g, Seyran-96 çeşidi 3.136 g ve Yerli Kırmızı ise 2.720 g 100 tane ağırlığı değerleri ile Şırnak / Silopi - Başaran genotipinden önemli düzeyde farklı bulunmuşlardır. En düşük değeri Ş.Urfa / Merkez - Göktepe genotipi (2.485 g) almış, ancak aynı istatistiksel grupta yer alan bir çok genotip saptanmıştır. Bulgularımız, Russell (1994), Şakar ve ark. (2001), Sakr ve ark. (2004), Koç (2004), Çölkesen ve ark. (2005), Erman ve ark. (2005) ile uyum içerisindedir. Alıcı (1997), 100 tane ağırlığının çeşit özelliği olmakla birlikte çevre şartlarından az da olsa etkilenme gösterdiğini bildirmektedir. 71

Tane Verimi (kg/da) Çizelge 3 ten izlendiği üzere Şırnak / Silopi - Başaran iki yıllık ortalama açısından 323.1 kg/da ile verimli genotip olmuştur. Standart çeşitlerden 251 kg/da ile Seyran-96 ilk sıralarda yer alırken, Kafkas 139.4 kg/da ve Yerli Kırmızı 149.0 kg/da ile son sıralarda yer almışlardır. Sivas / Kangal (117 kg/da) ise düşük verimli genotip olarak saptanmıştır. Bulgularımız Yılmaz ve ark. (1996) nın bulgularına oranla yüksek, ancak Alıcı (1997) ile benzerlik göstermektedir. Bu durum iklim ve toprak koşullarından kaynaklanmaktadır. Genotip ve genotip üzerine etki eden bir çok faktörün karşılıklı etkileşimi sonucu ortaya çıkan verim, kompleks bir yapıya sahiptir. Genetik faktörler dışında, yetiştirme tekniğine ve ekolojik koşullara göre de tane verimi farklılık gösterebilmektedir. Nitekim bu araştırmadan elde edilen tane verimi değerleri Erman (1992), Yılmaz ve ark. (1996), Sakr ve ark. (2004) tarafından elde edilenlere oranla yüksek bulunmuştur. Ancak, bulgularımız Russell (1994), Alıcı (1997), Koç (2004), Çokkızgın ve ark. (2005), Çölkesen ve ark. (2005), Erman ve ark. (2005) ile benzerlik göstermektedir. Çizelge 4 ten de izleneceği üzere özellikler arası ikili ilişkiler incelenmiştir. Bitki boyu ile olumlu ve önemli korelasyon (0.902**) gösteren özellik ilk bakla yüksekliği olarak saptanmıştır. Bulgularımız Şakar ve ark. (2001), Encan (2004) ile uyum içindedir. Çizelge 4. Mercimek genotiplerinin özellikler arası korelasyon katsayıları* 1 2 3 4 5 6 1 1.000 0.902** -0.063-0.149-0.004-0.077 2 0.902** 1.000-0.276-0.321* -0.019-0.162 3-0.063-0.276 1.000 0.839** 0.120ns 0.295* 4-0.149-0.321* 0.839** 1.000 0.560** 0.658** 5-0.004-0.019 0.120 0.560** 1.000 0.845** 6-0.077-0.162 0.295* 0.658** 0.845** 1.000 1. Bitki Boyu, 2. İlk Bakla Yüksekliği, 3. Bitkideki Tane Sayısı, 4. Tek Bitki Tane Verimi, 5. 100 Tane Ağırlığı, 6. Tane Verimi İlk bakla yüksekliği açısından korelasyon katsayıları incelendiğinde tek bitki tane verimi ile arasında olumsuz ancak önemli (-0.321*) ilişkiler bulunduğu diğer özellikler ile arasındaki korelasyon katsayılarının ise önemsiz olduğu Çizelge 4 ten görülmektedir. Bitkideki tane sayısı ile ilişkili karakterler incelendiğinde korelasyon katsayısı önemli bulunan özelliklerden tek bitki tane verimi (0.839**) ve dekara tane veriminin (0.295**) olumlu etki yaptığı saptanmıştır. Benzer durum Encan (2004) tarafından da bildirilmektedir. Tek bitki veriminin diğer özellikler ile ilişkisi incelendiğinde, anılan özellik ile ilk bakla yüksekliği (-0.321) arasında olumsuz ancak önemli, bitkide tane sayısı (0.839**), 100 tane ağırlığı (0.560**) ve tane verimi arasında ise olumlu ve önemli ilişkiler saptanmıştır. Benzer durum Erman (1992), Alıcı (1997) tarafından da bildirilmektedir. 72

100 tane ağırlığı ile önemli korelasyona sahip özelliklerden tek bitki tane verimi (0.560**) ve dekara tane veriminin (0.845**) her ikisi de olumlu etkide bulunmuştur. Geriye kalan özelliklerin 100 tane ağırlığı ile arasındaki korelasyon katsayıları önemsiz bulunmuştur. Bulgularımız Balyan ve ark. (1986) nın bulguları ile benzerlik göstermektedir. Tane verimi ile bitkideki tane sayısı (0.295**), tek bitki tane verimi (0.658**) ve 100 tane ağırlığı (0.845**) arasında olumlu ve önemli ilişkiler bulunmuştur. Bulgularımız Kumar ve ark. (1983), Alıcı (1997), Verma ve ark. (2004) nın bulguları ile uyum göstermiştir. Çizelge 5 ten izlendiği gibi, incelenen özelliklerden bitki boyu, ilk bakla yüksekliği ve bitkideki tane sayısına ait varyasyon katsayısı ortalamaları verilmiştir. Bitki boyu açısından en yüksek varyasyon Adıyaman / Kahta - Eskitaş genotipinde (% 18.16), en düşük varyasyon katsayısı ise Sivas / Kangal genotipinde (% 7.17) saptanmıştır. Bitki boyu açısından yüksek varyasyon gösteren yerel populasyonlarda seleksiyon yapılmasının yararlı olabileceği söylenebilir. Çizelge 5. Mercimek yerel genotiplerinde bitki boyu, ilk bakla yüksekliği ve bitkideki tane sayısına ilişkin iki yıllık varyasyon katsayısı ortalamaları (%) Genotipler Bitkideki İlk Bakla Bitki Boyu Tane Yüksekliği (VK %) Sayısı (VK %) (VK%) Adıyaman / Besni - Alibey 10,18 14,28 41,43 Adıyaman / Besni - Çakırhöyük 12,07 20,35 57,47 Adıyaman / Besni - Kesmetepe 13,98 23,29 45,54 Adıyaman / Besni - Tekağaç (Yalankoz) 12,29 20,33 67,25 Adıyaman / Besni - Üçgöz 12,70 15,70 46,37 Adıyaman / Kahta - Akıncılar 11,24 22,21 51,34 Adıyaman / Kahta - Eskitaş 18,16 18,27 55,56 Adıyaman / Kahta - Tekağaç/Bostanlı 9,07 13,70 49,77 Adıyaman / Kahta - Tuğlu 11,59 20,73 51,45 Adıyaman / Merkez - Doyran 10,53 13,70 58,09 Adıyaman / Merkez - Kızılcapınar 15,74 26,85 47,52 Adıyaman / Merkez - Turuş (Kuyulu) 7,88 15,39 62,60 Adıyaman / Merkez - Uludam 10,56 21,92 44,29 Adıyaman / Samsat - Gölpınar 12,69 14,90 45,53 Adıyaman / Samsat - Ovacık 12,74 17,72 33,80 Diyarbakır / Merkez 11,14 16,20 47,20 G.Antep / Nizip 13,07 17,34 48,49 K.Maraş / Kürtül 16,80 17,92 41,02 K.Maraş / Merkez 9,78 14,73 51,81 K.Maraş / Köseli 14,43 19,83 66,17 K.Maraş / Pazarcık - Ahmet Bozdağ 15,48 10,85 56,21 K.Maraş / Pazarcık - Büyüknacar 12,26 15,44 51,87 73

K.Maraş / Pazarcık - Yukarı Pazarcık 11,53 11,14 35,18 K.Maraş / Yeniyapan 16,46 21,63 44,21 Kilis / Merkez 16,11 15,69 47,77 Malatya / İriağaç 12,79 21,88 44,83 Mardin / Merkez 14,88 20,90 41,46 Sivas / Kangal 7,17 14,09 48,30 Ş.Urfa / Hilvan - Mantarlı Sucuhan 11,37 17,39 37,30 Ş.Urfa / Merkez - Doğanlı 10,08 20,11 44,80 Ş.Urfa / Merkez - Göktepe 7,51 14,69 52,21 Ş.Urfa / Merkez - Karpuzlu 9,74 18,18 50,51 Ş.Urfa / Merkez - Kepez 17,41 20,33 50,52 Ş.Urfa / Merkez - Köçok 9,51 16,69 43,66 Ş.Urfa / Merkez - Peyamlı 9,82 17,57 55,25 Ş.Urfa / Merkez - Sımaklı 9,27 16,90 41,14 Ş.Urfa / Merkez - Uzunkar 8,67 19,94 44,63 Ş.Urfa / Merkez - Yuvacıklı 13,01 19,42 44,23 Ş.Urfa / Sarışeyh 9,69 17,59 35,97 Şırnak / Silopi - Başaran 11,74 13,23 28,60 Kafkas 9,05 16,49 47,49 Seyran-96 13,18 23,04 38,58 Yerli Kırmızı 12,18 24,72 52,37 Ortalama 11,99 17,98 47,67 İlk bakla yüksekliği açısından en düşük varyasyon katsayısı değeri K.Maraş / Pazarcık - Ahmet Bozdağ genotipinde (% 10.85) en düşük varyasyon ise Adıyaman / Merkez - Kızılcapınar genotipinde (% 26.85) saptanmıştır. Elde edilen ortalama varyasyon katsayısı değerleri Şakar ve ark. (2001) tarafından bildirilen değere oranla düşük, Encan (2004) tarafından bildirilen varyasyon katsayısı değerlerine kıyasla daha yüksek bulunmuştur. Bitkideki tane sayısı açısından en yüksek varyasyon katsayısı Adıyaman / Besni - Tekağaç (Yalankoz) genotipinde (% 67.25), en düşük varyasyon ise Şırnak / Silopi Başaran genotipinde (% 28.60) saptanmıştır. Anılan özellik için yapılan seleksiyon çalışmalarında yüksek varyasyon gösteren populasyonların kullanılması yarar sağlayabilir. Kaynaklar ALICI, S., 1997. Harran Ovası Koşullarında Farklı Mercimek (Lens culinaris Medic.) Çeşitlerinin Morfolojik ve Tarımsal Karakterlerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Harran Üniv., Fen Bilimleri Ens., Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Yüksek lisans Tezi, Şanlıurfa, 40 s. ANONİM, 2004. Toprak Analiz Sonuçları. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü. ANONİM, 2005. Toprak Analiz Sonuçları. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bölümü. 74

ANONİM, 2006a. Food And Agriculture Organization Of The United Nations Statistical Database, http://faostat.fao.org. ANONİM, 2006b. İstatistik Veriler, Kahramanmaraş Tarım il Müdürlüğü, Proje ve İstatistik Şube Müdürlüğü. ANONİM, 2006c. Kahramanmaraş İlinin 2004, 2005 ve 2006 Yılları ile Uzun Yıllar Ortalamalarına Ait İklim Verileri. Kahramanmaraş Meteoroloji İstasyonu. BALYAN, H. S., SINGH, S., 1986. Character Association in Lentil. Lens Newsletter, 13 (1): 1-3. ÇİFTÇİ, C, Y., 2004. Dünyada ve Türkiye de Yemeklik Tane Baklagiller Tarımı. Ziraat Mühendisleri Odası, Teknik Yayınlar Dizisi, No:5, 197 s. ÇOKKIZGIN, A., ÇÖLKESEN, M., KAYHAN, K., AYGAN, M., 2005. Kahramanmaraş Koşullarında Değişik Kışlık Mercimek (Lens culinaris Medic.) Çeşitlerinde Verim ve Verim Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. Akdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 18 (2): 285-290. ÇÖLKESEN, M., ÇOKKIZGIN, A., TURAN, B. T., KAYHAN, K., 2005. Kahramanmaraş ve Şanlıurfa Koşullarında Değişik Kışlık Mercimek (Lens culinaris Medic.) Çeşitlerinde Verim ve Kalite Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. GAP IV. Tarım Kongresi, 21-23 Eylül, Şanlıurfa, s.826-833. DÜZGÜNEŞ, O., KESİCİ, T., KAVUNCU, O., GÜRBÜZ, F., 1987. Araştırma ve Deneme Metotları (İstatistik Metotları-II). Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları: 1021, Ders Kitabı: 295. Ankara, 381 s. ENCAN, G., 2004. Bazı (Lens culinaris Medik.) Mercimek Hatlarında Verim ve Verim Öğelerinin İncelenmesi Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 50s. ERMAN, M., 1992. Van Ekolojik Koşullarında Mercimeğin Çeşit ve Adaptasyon Özellikleri Üzerinde Araştırmalar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Van, 73 s. ERMAN, M., DEMİRHAN, H., TUNÇTÜRK, M., 2005. Siirt Ekolojik Koşullarında Kışlık Olarak Yetiştirilebilen Bazı Mercimek Çeşitlerinin Önemli Tarımsal ve Bitkisel Özelliklerinin Belirlenmesi. Türkiye IV. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül, Antalya, Cilt I, s. 237-240. KOÇ, M., 2004. Diyarbakır Koşullarında Bazı Kırmızı Mercimek (Lens culinaris Medik.) Çeşit ve Hatlarında Verim ve Verimle İlgili Özelliklerin Saptanması Üzerine Bir Araştırma. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana, 43 s. KUMAR, B., MEHRA, K.L., SAPRA, R.L. 1983. An Investigation on Correlation Pattern Among Yield Components in Lentil, Lens Newsletter, 10 (2): 10-12. RUSSELL, A. C., 1994. Cultivar Release, Rajah Lentil (Lens culinaris Medik.). New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science, 22:469-470. SAKR, B., SARKER, A., HASSAN, H. E., KADAH, N., KARIM, B. A., ERSKINE, W., 2004. Registration of Hamria Lentil. Crop Science 44 (3-4): 686-687. SEPETOĞLU, H. 2002. Yemeklik Dane Baklagiller Ders Kitabı Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, İzmir, 262 s. 75

STOILOVA, T., 1998. Evaluation of Lentil Germplasm for Morphological, Phenological and Disease Resistance. Part II-Workshop 3-Genetic Resources. Institute for Plant Genetic Resources, Sadova-Bulgaria, 4122. ŞAKAR, D., BİÇER B. T., 2001. Güneydoğu Anadolu Mercimeklerinde Önemli Bitkisel ve Tarımsal Özellikler Yönünden Farklılıklar. Türkiye 4. Tarla Bitkileri Kongresi, 17-21 Eylül, Tekirdağ s.309-313. ŞEHİRALİ, S. 1988. Yemeklik Dane Baklagiller. Ankara Uni. Zir. Fak. Yay: 1089. Ders Kitabı: 314. Ankara. TÜRK, Z., ATİKYILMAZ, N., 1998. Diyarbakır Ekolojik Koşullarında Yüksek Verimli Kırmızı Mercimek Çeşitlerinin Belirlenmesi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 3 (3-4): 67-72. VERMA, A. K., MATHO, R. N., BHATTACHARYA, A., 2004. Path Analysis in Lentil (Lens culinaris Medik). Journal of Research, Birsa Agricultural University, 16 (1): 135-138. WERY, J., GRINAC, P. 1983. Use of Legumes and the Importance in Technical Handbook on Symbio Fixation FAO. Rome, Italy. YILMAZ, N., KULAZ, H., ERMAN, M., 1996. Siirt Ekolojik Koşullarına Uyabilecek Mercimek (Lens culinaris Medic.) Çeşitlerinin Verim ve Adaptasyonu Üzerine Araştırmalar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 6 (2): 1-9. 76