ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Savaş YEŞİLGÜN ÇUKUROVA BÖLGESİNDE BAZI KIŞLIK NOHUT (Cicer arietinum L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN SAPTANMASI TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2006

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇUKUROVA BÖLGESİNDE BAZI KIŞLIK NOHUT (Cicer arietinum L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN SAPTANMASI Savaş YEŞİLGÜN YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI Bu tez 17/02/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza... İmza... İmza... Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Mustafa GÖK DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2005YL4 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS ÇUKUROVA BÖLGESİNDE BAZI KIŞLIK NOHUT (Cicer arietinum L.) HAT VE ÇEŞİTLERİNİN BİTKİSEL VE TARIMSAL ÖZELLİKLERİNİN SAPTANMASI Savaş YEŞİLGÜN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Yıl: 2006, Sayfa: 46 Jüri: Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Mustafa GÖK Çukurova bölgesine uygun bazı kışlık nohut hat ve çeşitlerinin tane verimi ve verimle ilgili özelliklerini saptamak amacıyla ele alınan bu araştırma 2004/ 2005 yılı yetiştirme döneminde 14 nohut çeşit ve hattı ile kıraç arazi koşullarında tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Bu araştırma koşullarında, kontrol çeşit İnci ile benzer ya da yüksek tane verimine sahip olan, orta iri taneli FLIP 99-34C, FLIP 00-39C, FLIP 01-54C ve FLIP 01-1C hatları bölge koşullarında ümitli görülmüştür. Diğer taraftan yapılan bu çalışmada tane verimi ile hasat indeksi arasında önemli ve olumlu; anılan özellik ile çiçeklenme süresi arasında ise önemli ve olumsuz ilişkiler saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Nohut, Çeşit, Verim, Korelasyon I

4 ABSTRACT MsC THESİS A DETERMİNİNG FEATURES VEGETABLE and AGRİCULTURAL of SOME WİNTER CHİCKPEA (Cicer arietinum L.) CULTİVARS and LİNES THAT CAN BE GROWN in CUKUROVA CONDİTİONS Savaş YEŞİLGÜN DEPARTMENT OF FIELD CROPS INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisior : Prof.Dr. Hasan GÜLCAN Year: 2006, Page: 46 Jury: Prof. Dr. Hasan GÜLCAN Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL Prof. Dr. Mustafa GÖK This experiment was carried out to determine seed yield and yield component of 14 winter chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars and lines that can be grown in Çukurova region. It was arranged in randomized bloks experiment desing with three replications under upland conditions. Under these experiment conditions, lines of FLIP 99-34C, FLIP 00-39C, FLIP 01-54C and FLIP 01-1C had high seed yield. On the other hand, possitive corelations were found between and seed yield and index of harvesting. But, there were no correlations between seed yield and other yield components. Key Words: Chickpea, Variety, Yield, Correlations II

5 TEŞEKKÜR Bana bu çalışma konusunu veren ve çalışmanın her safhasında bilgi, öneri ve deneyimlerini esirgemeyen saygı değer hocalarım Prof. Dr. Hasan GÜLCAN ve Prof. Dr. A. Emin ANLARSAL a; bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan Anabilim dalı başkanımız sayın Prof. Dr. İbrahim GENÇ e; Çalışmanın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen Zir. Yük. Müh. Tolga KARAKÖY e; Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünde geçirdiğim zaman içerisinde Analiz çalışmalarında yardımlarını esirgemeyen Ar. Gör. Sevda ALTINTAŞ, Ar. Gör. Cemal YÜCEL ve Ar. Gör. Gönül ÖZGENTÜRK e; Tezin yazımında destek olan Ar. Gör. Burhan KARA ya; Laboratuvar çalışmalarında yardımlarını esirgemeyen sevgili kuzenim Levent YEŞİLGÜN'e; Bugüne kadar ki tahsil hayatım boyunca maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen kıymetli annem ve babam a; Manevi desteklerini her zaman yüreğimde hissettiğim sevgili abim Engin e, kardeşlerim Eylem ve Zuhal a teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER Sayfa No: ÖZ. I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER IV ÇİZELGELER DİZİNİ..... VI 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 4 3. MATERYAL VE METOD Materyal Araştırma Yılı ve Yeri Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Toprak Özellikleri Metod Deneme Metodu İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Çiçeklenmeye Kadar Geçen Süre (gün) Bitki Boyu (cm) İlk Bakla Yüksekliği (cm) Ana Dal Sayısı (adet/ bitki) Yan Dal Sayısı (adet/ bitki) Bitkideki Dolu Bakla Sayısı (adet/ bitki) Bitkideki Boş Bakla Sayısı (adet/bitki) Bitkide Tane Sayısı (adet/bitki) Bitkide Tane Ağırlığı (g/bitki) Tane Ağırlığı Hasat İndeksi (%). 32 IV

7 4.12. Tane Verimi (kg/ da) Antraknoz Gözlemi İncelenen Özellikler Arası İlişkiler SONUÇ VE ÖNERİLER.. 39 KAYNAKLAR. 40 ÖZGEÇMİŞ.. 46 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa No: Çizelge 3.1.Çukurova Koşullarına Ait 2005 ve Uzun Yıllar Arasında Saptanan Bazı İklim Özellikleri Çizelge 3.2. Deneme Alanına İlişkin Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri. 16 Çizelge 4.1. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Çiçeklenme Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları 19 Çizelge 4.2. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Çiçeklenme Süresi (gün) Değerleri ve Oluşan Gruplar.. 20 Çizelge 4.3. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Bitki Boyuna (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 20 Çizelge 4.4. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Bitki Boyu (cm) Değerleri ve Oluşan Gruplar.. 21 Çizelge 4.5. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen İlk Bakla Yüksekliğine (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.6. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama İlk Bakla Yüksekliği (cm) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.7. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ana Dal Sayısına (adet/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge 4.8. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Ana Dal Sayısı (adet/bitki) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge 4.9. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Yan Dal Sayısına (adet/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları VI

9 Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Yan Dal Sayısı (adet/bitki) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Bitkide Dolu bakla Sayısına ( adet/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Bitkide Dolu Bakla Sayısı (adet/bitki) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Bitkide Boş bakla Sayısına (adet/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Bitkide Boş Bakla Sayısı ( adet/bitki) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen bitkide Tane Sayısına (adet/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 28 Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Bitkide Tane Sayısı (adet/bitki) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Bitkide Tane Ağırlığına (g/bitki) Ait Varyans Analiz Sonuçları. 30 Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Bitkide Tane Ağırlığı (g/bitki) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen 100 Tane Ağırlığına (g) Ait Varyans Analiz Sonuçları VII

10 Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama 100 Tane Ağırlığı (g) Değerleri ve Oluşan Gruplar 32 Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Hasat İndeksine (%) Ait Varyans Analiz Sonuçları 32 Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Hasat İndeksi (%) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Tane Verimine (kg/da) Ait Varyans Analiz Sonuçları Çizelge Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Tane Verimi (kg/da) Değerleri ve Oluşan Gruplar Çizelge Kıraç Arazi Koşullarında Nohut Hatlarında İncelenen Özellikler Arası İlişkiler. 38 VIII

11 1. GİRİŞ Savaş YEŞİLGÜN 1. GİRİŞ Nüfus artış hızı ile Dünya da önde gelen ülkelerden birisi olan Türkiye, yakın zamana kadar gıda üretimi kendi kendine yeten yedi ülkeden birisi iken, bugün yeterli ve dengeli beslenme sorunu ile karşı karşıya bulunmaktadır (Sağsöz, 1996). Günümüzde insan beslenmesi büyük ölçüde bitkilere bağlıdır. Yemeklik tane baklagiller içerdikleri yüksek oranda protein ve vitaminlerden dolayı insanların dengeli beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Protein oranı nohutta % 20.5, enerji olarak 360 kalori ve yağ içeriği de % 4.8 dir. Ayrıca proteinin sindirilebilirlik oranı bakımından da mercimekten sonra ikinci sırayı almaktadır (Şehirali,1988). Nohut tohumları temelde insan yiyeceği olarak üretilirler. Bu nedenle diğer yemeklik tane baklagil tohumlarından daha yüksek fiyata alıcı bulurlar. Ancak insan yiyeceği ve endüstri hammaddesi amacıyla piyasaya sürülen birçok üründe olduğu gibi arz ve talep dengesi, standart dışı gibi nedenlerle bunlarında hayvanlara yedirilmesi ekonomik bakımdan mümkün olabilmektedir. Bu nedenlerle yem değeri bakımından yapılan araştırma sayısı da azdır. Nohut insan beslenmesinde bileşiminde bulunan protein, yağ, vitamin, minarel madde ve enerji gücünün yüksek olması nedeniyle büyük öneme sahip bir baklagil bitkisidir. Nohut proteini özellikle isoleucine, leucine ve lysin gibi insan beslenmesi üzerinde büyük önemi bulunan aminoasitler yönünden zengindir (Şehirali, 1988). Ülkemizde yemeklik baklagiller arasında fasulye ve mercimekten sonra ekimi en fazla yapılan nohut kurak ve yarı kurak bölgelerin de bitkisidir. Tanelerinin proteince çok zengin olması (% 18-31) nohutun gıda değerini arttırmakla birlikte ayrıca sanayi hammaddesi olarak kullanılmasının sağlamaktadır. Bir baklagil bitkisi olan nohut, köklerindeki Rhizobium bakterileri vasıtasıyla dekara 8 kg saf azot bağladığını göstermektedir. Böylece nohut hem kendi ihtiyacı olan azotu, hem de kendinden sonraki bitkinin azot ihtiyacını karşılayabilmektedir (Şehirali, 1988). Nohutun geçit formları hayvan yemi olarak kullanılır. Nohutun sapları önemli bir yem rasyonu katkı maddesidir (Şehirali, 1988). 1

12 1. GİRİŞ Savaş YEŞİLGÜN Nohut, insan beslenmesinin yanı sıra, derin köklü olması ve köklerindeki nodoziteler yoluyla havanın serbest azotunu toprağa bağlaması açısından da önem göstermektedir. Ülkemizde 1980 li yıllarda uygulamaya konulan Nadas Alanlarının Daraltılması (NAD) projesi çalışmalarıyla özelikle nohut ve mercimeğin tahıllarla ekim nöbetine giren ve en fazla gelir sağlayan bitkiler olduğunun saptanmış olması sonucu, daraltılan nadas alanlarının %65-70 lik kısmını nohut ve mercimek ekilişi kaplamıştır(şehirali ve ark., 1995). Dünya da nohut ekimi alanın en fazla olduğu ülkelerin başında Hindistan, Pakistan, İran ve Türkiye gelmektedir. Verim bakımından ülkemiz ortalama kg/ da ile Dünya ortalama veriminin 26.2 kg/ da üzerindedir (FAO, 2004). Ülkemizde 1992 yılından itibaren nohut ekim alanları azalma eğilimindedir. Son yıllardaki istatistiklere göre ülkemizde ha nohut ekim alanı, ton üretimi bulunmaktadır (FAO, 2004). Ülkemizde yemeklik tane baklagiller içerisinde ihracatı en fazla olan nohutun ihracatının daha da arttırılması için dış Pazar isteklerine uygun standart irilikte çeşit geliştirmek, ayrıca makineli tarımı yaygınlaştırarak maliyeti düşürmek ve verimi arttırmak önem göstermektedir. Nohut ülkemizde genellikle ilkbaharda ekilmektedir. Ancak Çukurova gibi Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde soğuğa dayanıklı çeşitlerin kışlık olarak yapılan ekimlerinden yüksek verim elde edilebilmektedir (Engin, 1989; Singh ve ark., 1983). Çukurova bölgesinde geleneksel olarak yazlık ekilen nohut un tane verimi ortalama 90kg/da dolaylarında olup, Türkiye ortalamasından düşüktür. Bölgemizin iklimi nohutun kışlık olarak yetiştirilmesine uygun olmasına karşın yerli çeşitlerimiz soğuğa ve önemli bir hastalık olan Antraknoz a karşı duyarlı olması nedeniyle yazlık olarak yetiştirilmekte ve yağışlardan yeterince yararlanılamadığından verim düşmektedir. Öte yandan bölgemizde daha önce yürütülen çalışmalarda kışlık nohut çeşitlerinin ekiminde düşük sıcaklıklara ve Antraknoz a dayanıklı olan çeşitlerden kg/da arasında tane verimi elde edilmiştir (Engin,1989; Özdemir ve ark., 1996; Anlarsal ve ark., 1999). Kıyı bölgelerimizde kışlık nohut tarımının yaygınlaşması nohut üretimine önemli katkıda bulunacaktır. Yapılan araştırmalar ülke genelinde gerçekleşen üretim 2

13 1. GİRİŞ Savaş YEŞİLGÜN artışının, ekim alanındaki artıştan kaynaklandığını göstermektedir. Oysa yeni geliştirilmiş çeşitlerin tekniğine uygun yetiştirilmesiyle verimde önemli artışlar sağlanabilir. Birçok bitkide olduğu gibi nohut un da üretiminde temel amaç bol miktarda ve kaliteli tane ürünü elde etmektir. Bunu sağlayabilmek için mevcut ekolojik koşullarda optimum yetiştirme teknikleri uygulanarak verim potansiyeli yüksek çeşitler yetiştirilmelidir. Diğer kültür bitkilerinde olduğu gibi nohutta da verim gücünü arttırmaya yönelik ıslah çalışmalarında verimle ilişkili özelliklerin bilinmesi ileride yapılacak ıslah çalışmalarında zaman, işgücü ve masrafları yönünden önemli yararlar sağlayacaktır. Tüm kültür bitkilerinde olduğu gibi, nohutta da yetiştirileceği bölgeye uygun çeşitlerin saptanması, üretimin geliştirilmesinde ve kalitenin arttırılmasında önemli bir faktördür. Bu araştırma, Çukurova Bölgesinde kışlık olarak yetiştirilebilecek iri veya orta iri taneli, makineli hasada uygun, yüksek verimli ve Antraknoz dan etkilenmeyen yeni nohut hat ve çeşitlerinin saptanması amacıyla yürütülmüştür. Bu amaçla ICARDA orjinli bazı nohut hatlarında ve ticari çeşitlerde verim ve verim ile ilgili özellikler saptanmış ve bu özellikler arası ilişkiler incelenmiştir. 3

14 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Baluch ve Soomro (1970), 9 nohut kültür çeşidi ile yaptıkları çalışmada; tane verimi ile bitki boyu (çiçeklenme zamanındaki), bitkide bakla sayısı ve tane ağırlığı arasında güvenilir ve olumlu ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Sharma ve ark. (1970), 44 nohut çeşidinde yaptığı çalışmada; 100 tane ağırlığı, dal sayısı, meyve sayısı, bitki boyu ve bakla uzunluğunun tane verimi ile olumlu ilişki sergilediğini bildirmişlerdir. Singh (1971), nohutu da içine alan tüm baklagillerde; bitkide bakla sayısı, ikinci dal sayısı ve baklada tane sayısının en önemli verim unsurları olduğunu, verimi geliştirmede, bu karakterlerin dikkate alınarak seçim yapılmasının verim geliştirme çalışmalarının bu karakterler üzerinde yapılmasının verimi arttırmada daha etkili olacağını bildirmiştir. Joshi (1972), nohutun 20 hattı ve yedi verim unsuru ile yaptığı çalışmada; tane sayısı, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının verimle olumlu ilişkiye sahip olduğunu belirtmiştir. Phadnis ve ark.(1972), 45 nohut hattı üzerinde yaptıkları çalışmada; verimin bakla sayısı ve tane sayısı tarafından en fazla etkilendiğini, bitki boyu ile olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Sandhu ve Singh (1972), 60 hat ve 13 lokasyonda yaptıkları çalışmada; tane veriminin, bitkide birinci ve ikinci dal sayısı ve bakla sayısı ile olumlu ilişkiler verdiğini bildirmişlerdir. Kartiyar ve ark. (1981), yedi verim unsuru ile yaptıkları çalışmada; verim unsurlarının hatlar arasında geniş bir varyasyon gösterdiğini, tane verimi ile bitkide bakla sayısı, birincil dal sayısı ve ikincil dal sayısı arasında olumlu ilişki olduğunu ve çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının verime yüksek ve olumsuz etkide bulunduğunu bildirmişlerdir. Adhikari ve Pandey (1982), yılının kış yetiştirme döneminde, genetik olarak farklı 36 nohut hattında yaptıkları araştırmada; % 50 çiçeklenme zamanının gün, birincil dal sayısının adet, ikincil dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet, ilk bakla 4

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN yüksekliğinin cm, 100 tane ağırlığının g, bitkide tane veriminin g ve bitki boyunun cm değerleri arasında değiştiğini, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının nohutta verime büyük katkıları olduğunu, yan dal sayısı ve ilk bakla yüksekliği karakterlerinin yüksek fenotipik varyantsan dolayı yüksek çevresel etki altında olduğunu bildirmişlerdir. Salih (1982), yıllarında Hudeybiya da ve üç farklı lokasyonda toplam 10 nohut çeşidi ile yaptığı araştırmada; tane veriminin, çiçeklenme ve olgunlaşma zamanı ile olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmiştir. Singh ve ark.(1983), içinde Türkiye orjinli materyalinde bulunduğu 3267 nohut örneğini 29 özellik açısından incelemişler; bu özelliklerden çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı (58-94 gün), bitki boyu (15-50 cm), birincil dal sayısı ( adet), ikincil dal sayısı ( adet) ve üçüncül dal sayısı (0-12 adet) karakterlerinde geniş bir varyasyon olduğunu saptamışlar, özellikler arasındaki ilişkilerinde bölgelere göre farklılıklar gösterdiğini bildirmişlerdir. Islam ve ark. (1984), Bangledeş de 140 çeşit kabuli nohut un da, çiçeklenme süresi, bitki boyu, ana dal sayısı, 1000 tohum ağırlığı ve tane verimi gibi tarımsal özellikler üzerinde yaptıkları araştırma sonucunda, materyalden yüksek verimli hatları seçerken, bitki başına bakla sayısı ve yan dal sayısı fazla olan hatların seçilmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Ahmet ve ark.(1986), 120 nohut hattında, tohum verimi üzerine tarımsal karakterler ve bu karakterlerin katkıları arasındaki ilişkinin niteliğini ve derecesini belirlemek için yürüttükleri araştırmada bitki başına tohum verimi ile bakla sayısı ve dolu bakla sayısı arasında önemli ve olumlu, bitki boyu ile önemsiz bir ilişki bulunduğunu bildirmişlerdir. Kısmi korelasyon katsayısı sonucu, bitki başına bakla sayısının, nohutta verim ile en sıkı ilişkide olduğunu gösterdiğini, çoklu korelasyon katsayısı ekimden olgunlaşmaya kadar geçen gün sayısının uzunluğu ile tohum verimi ve bitki başına bakla sayısı arasında oldukça önemli ve olumlu olduğunu bildirmişlerdir. Tolukan ve Engin (1987), Çukurova şartlarında 24 nohut (Cicer arietinum 5

16 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN L.) çeşidinde en yüksek verimi sağlayan kışlık nohut çeşitlerinin saptanması amacıyla yapılan bu çalışmada, çeşitlerin tane verimleri arasında önemli farklılıklar bulunmadığını bildirmişlerdir. En düşük tane veriminin yerel çeşitten ( kg/da) elde edilmiş olması, diğer bütün çeşitlerin yerel çeşitten daha fazla verim vermeleri ve en yüksek verimin FLIP 84-48C çeşidinde ( kg/da) oldukça büyük bir rakama ulaşması, çeşitler arasındaki farkı açıkça gösterdiğini bildirmişlerdir. Khorgade ve ark. (1988), yıllarında, kış yetiştirme mevsiminde Pencap (Krishi Vidyapeeth Akola) da genetik olarak farklı 32 nohut genotipinde ekonomik karakterler üzerine çalışmışlardır. Bitki boyunun cm; % 50 çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının gün; bitkide dal sayısının adet; bitkide bakla sayısının adet ve bitki başına tane veriminin g arasında değiştiğini, ayrıca 100 tohum ağırlığı ve bitkide dal sayısının en önemli verim unsurları olduğunu bildirmişlerdir. Mishra ve ark. (1988), 117 nohut çeşidinde, verim ve verim unsurları arasındaki ilişkileri inceledikleri çalışmada tane veriminin, bitki başına ana dal sayısı, yan dal sayısı, bakla bağlama uzunluğu, bitki başına bakla sayısı, bitki başına biyolojik verim ve hasat indeksi ile olumlu ilişkiler gösterdiğini bildirmişlerdir. Şehirali (1988), bildirdiğine göre Van Der Maeson (1972), nohut ta genellikle çiçeklenme süresince yağış ve yüksek nemin, istenmeyen koşullar olduğunu, fazla yağmurun toprak havalanmasını azalttığından çiçeklenme ve özellikle meyve tutma üzerinde olumsuz etkisi olduğunu, yüksek sıcaklıkta dal sayısının azaldığını, toprak koşullarına bağlı olarak vegatatif gelişme süresince olan hafif yağışlar veya sulamanın, bitkinin istediği koşullar olduğunu bildirmektedir. Türkoğlu (1988), Yaptığı çalışmada tohum verimi ile yan dal sayısı, bakla sayısı, tohum sayısı arasında pozitif korelasyon saptanmıştır. En fazla tohum verimini sağlayan ILC 482 ( kg/da), X84 TH 332/ FLIP XFLIP XILC 3847 ( kg/da) ve X84 TH 19/ FLIP XILC 3622 ( kg/da) hatlarının yüksek verimleri, soğuğa ve antraknoza dayanıklılıkları nedeniyle kışlık 6

17 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN olarak yetiştirilmesi gerektiğini bildirmiştir. Engin (1989), nohutun Akdeniz ikliminde erken ilkbahar yerine kış başlarında ekildiğinde daha yüksek verim verdiğini, fakat kışın şiddetli soğuklar nedeniyle bitkilerde ölümler görüldüğünü, bu nedenle soğuğa dayanıklı çeşitlerin kullanılması durumunda ortalama kg/da verim alınabileceğini bildirmiştir. Hadjichristodoulou (1989), çiçeklenme zamanı, bitki boyu ve ilk bakla yüksekliğinin verimle olumlu ilişkili olduğunu belirtmiştir. Sindhu ve Prasad (1989), 6 ülkeden getirilen toplam 30 Cicer arietinum genotipinde; olgunlaşma zamanı, 100 tane ağırlığı, bitkide bakla sayısı, baklada tane sayısı ve hasat indeksinin tane verimi ile olumlu, ikincil dal sayısının ise genotipik seviyede verimle olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Eser ve ark. (1991), Osman Tosun Gen Bankası ve nohut tarımı yönünden önemli bilinen illerden toplanan 160 köylü çeşidi; ilk bakla yüksekliği ile bitki boyu arasında, 100 tane ağırlığı ile bitki tane verimi ve tane verimi arasında olumlu ve önemli ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Muhammed ve ark. (1991), yılında, 12 nohut genotipinde altı verim öğesi üzerinde çalışarak; tane verimi ile olgunlaşma zamanı arasında olumsuz ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Özdemir ve ark. (1992), Çukurova koşullarında kışlık ekimi uygun iri taneli nohut çeşitlerini tespit etmek amacıyla yürüttükleri bu araştırmada, bitki boyunun cm, ilk bakla yüksekliği cm ve 100 tohum ağırlığının g ve tane veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Mühür ve Anlarsal (1996), Çukurova bölgesinde, nohutta, farklı çeşit ve ekim zamanları ile yürüttüğü araştırmada, çıkış süresinin ekim zamanlarına göre değiştiğini Ekim ayında yapılan ekimlerde çeşitlere göre değişmekle birlikte, ortalama çıkış süresi 13 gün iken, Aralık ayında yapılan ekimlerde 26 günde çıkış sağlandığını, çiçeklenme süresinin ise 191 gün ile 137 gün arasında, tane veriminin ise kg/da arasında değiştiğini ve en yüksek tane veriminin Kasım ayında elde edildiğini bildirmişlerdir. 7

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN Özdemir ve ark. (1996), Çukurova koşullarında değişik ekim sıklığı uygulamasının üç nohut çeşidinde verim ve verim unsurları üzerine etkisini tespit etmek amacıyla yürüttükleri bu araştırmada, çeşitler arasında bitkideki bakla sayısının adet, tohum sayısının adet ve bitki başına tohum veriminin g, dekara tane verimini kg arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Özdemir (1996), yılında Adana da yaptığı çalışmada, birim alan tane veriminin; bitki başına tane verimi, bitkide bakla sayısı,,ikincil dal sayısı, biyolojik verim, hasat indeksi ve bitki boyu ile yüksek derecede olumlu, ancak 100 tohum ağırlığı ile olumsuz ilişki gösterdiğini, bitkide tane veriminin, dekara tane verimi üzerinde maksimum direk katkıda bulunduğunu, bunu ise bitki boyu, ikincil dal sayısı, bitkide tane sayısı ve hasat indeksi karakterlerinin izlediğini, tane verimi üzerine bitkide bakla sayısının direk olumsuz bir etkisi olduğunu, bitkide tane sayısının verim üzerine önemli bir korelasyon değeri ile olumlu direk etkiye sahip olduğunu bildirmişlerdir. Pooren ve Singh (1997), yıllarında 49 nohut genotipinde; bitkide bakla sayısı ve tane sayısının nohutta tane verimine en çok katkısı olan karakterler olduğunu bildirmişlerdir. Özveren (1998), Çukurova bölgesi koşullarında 3 nohut çeşidiyle 4 farklı ekim derinliğinin tane verimi ve verimle ilgili özelliklere etkisinin incelendiği araştırmada, çiçeklenme süresinin gün arasında, tane veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmektedir. Ağsakallı ve ark. (1999), yıllarında, Erzurum da 16 nohut hat ve çeşitlerinde; çıkış süresinin gün, çiçeklenme süresinin gün, bitki boyunun cm, olgunlaşma süresinin gün, bitkide dal sayısının adet, bitkide bakla sayısının adet, 100 tane ağırlığının g ve veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Çıkış süresi, bakla sayısı, çiçeklenme süresi ile olumlu ve önemli, 100 tane ağırlığı arasında olumlu ancak önemsiz ilişkiler bulunduğunu, bitkide bakla sayısının ise doğrudan etkisinin yüksek olduğunu, bu karakterleri çiçeklenme ve olgunlaşma sürelerinin izlediğini belirtmişlerdir. 8

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN Karasu ve ark. (1999), Bazı nohut hat ve çeşitlerinin Isparta ekolojik koşullarına adaptasyonunu belirlemek amacı ile yıllarında yapılan 2 yıllık denemede Eser-87, Akçin-91, Canıtez-87, Diyar-95, ILC-482, AK-7112, ICC-5566, Kırmızı nohut (ekotip), 4N-495/2, İspanyol Nohut ve Aziziye çeşit ve hatları kullanılmıştır. Gözlenen tüm özelliklerde çeşitler arası farklılıkların önemli olduğu saptanmıştır. Bitkide bakla sayısı ve ilk baklanın yerden yüksekliği dışında, diğer tüm özelliklerde yıllar arası faklılıklar görülmüştür. Tane verimi bakımından en yüksek değeri, İspanyol nohut (125.6 kg/da) ve Akçin-91 (123.2 kg/da) verirken, diğer çeşit ve hatlardan düşük tane verimi ( kg/da) elde edilmiştir. Khorgade ve ark. (1999), yıllarında Akola'da normal ve geç ekim koşullarında 30 farklı nohut genotipinde; tane verimi ile bitkide biyolojik verim, bitkide bakla sayısı, bitkide dal sayısı, hasat indeksi ve 100 tohum ağırlığı arasında önemli ve olumlu ancak olgunlaşma zamanı ve baklada tane sayısı ile önemli ancak olumsuz ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Anlarsal ve ark. (1999), ve yıllarında, Adana da kış yetiştirme döneminde 23 nohut hattında; çiçeklenme süresinin gün olgunlaşma süresinin gün, bitki boyunun cm, bitki başına toplam bakla sayısının adet, bitki başına tane sayısının adet, bitkide tane ağırlığının g, 100 tane ağırlığının g, tane veriminin kg/da değerleri arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Tane verimi ile bitki başına dolu bakla sayısı, tane sayısı, bitkide tane ağırlığı ve hasat indeksi arasında önemli ve olumlu bir ilişkinin görüldüğünü tane verimi ve 100 tane ağırlığı arasında önemli bir ilişki bulunmadığını belirtmişlerdir. Antraknoz gözlemlerinde, incelenen tüm hatların sadece üçünde 5 skala değerinde (orta dayanıklı) bir zarar tespit ettiklerini diğer hatlarda ise düşük bir zarar düzeyi (dayanıklı) belirlediklerini bildirmişlerdir. Rao(1999), 6 anaç ve bunlardan elde edilen 5 F 2 bitkisinde; bitki boyu, birincil dal sayısı, bakla taşıyan dal sayısı uzunluğu, bitki genişliği, bitkide bakla sayısı ve 100 tane ağırlığının bütün melezlerde tane verimi ile olumlu ilişki gösterdiğini bildirmiştir. Wahid ve Ahmed (1999 a), Quetta da, 10 exotic nohut genotipinde; bitki 9

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN boyu ve bitkide bakla sayısının tane verimi ile kuvvetli ve olumlu ilişki gösterdiğini, bakla sayısı karakterinin yüksek fenotip ve düşük genotipik varyantsan dolayı yüksek çevresel etki altında olduğunu bildirmişlerdir. Wahid ve Ahmed (1999 b), kış mevsiminde Quetta da 17 nohut hattında, tane veriminin; bitki boyu, bitkide bakla sayısı ve bitki verimi ile olumlu, ancak çiçeklenme zamanı, olgunlaşma zamanı, 100 tane ağırlığı ve hasat indeksi ile olumsuz ilişki gösterdiğini belirtmişlerdir. Sandhu ve Mangat (1999), bitkide verimin; birincil dal sayısı, bitkide bakla sayısı ve hasat indeksi ile önemli ve olumlu, ancak bitki boyu (ekimden 45 gün sonra) ve çiçeklenme zamanı ile olumsuz bir ilişki gösterdiğini, hasat indeksi ve 100 tane ağırlığının verim üzerine yüksek derecede etkili olduğunu bildirmişlerdir. Tripathi ve ark. (1999), Kanpur da 40 farklı nohut çeşidinde; bitki başına verimin; bitkide bakla sayısı, birincil dal sayısı ve 100 tane ağırlığı ile yüksek derecede ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. Tripathi (1999), Ambikapur da, yüksek yağışlı koşullar altında, 100 nohut genotipinde; incelenen tüm karakterlerin istatistiki olarak önemli olduğunu, bitki tane verimi ile bitkide bakla sayısı ve hasat indeksi arasında olumlu bir ilişki bulunduğunu bildirmiştir. Mart (2000), Çukurova bölgesinde iki yıl süre ile beş farklı lokasyonda 24 nohut çeşidi ile yürüttükleri denemede lokasyon ve çeşit ortalamalarına göre, çiçeklenme süresinin gün arasında değiştiğini ve en erken çiçeklenmenin Balcalı lokasyonunda saptandığını; Tane veriminin ise kg/da arasında değiştiğini bildirmektedir. Altınbaş ve Sepetoğlu (2003), Kışlık yetiştirme koşullarındaki performans ve adaptasyon yeteneklerini inceleyebilmek amacıyla 13 kabuli nohut hattı ve bir çeşit ile yapılan bu çalışmada tane verimi, 100 tane ağırlığı, bitkide bakla ve ikincil dal sayıları için bazı adaptasyon parametreleri tahminlenmiştir. Genotip x yıl interaksiyonları analizi genotip adaptasyonlarını belirlemede regresyon katsayılarının (b) ölçüt olabileceğini göstermiştir. Genotiplere ilişkin ortalama, b ve ekovalans (w 2 ) değerleri 100 tane ağırlığı, bitkide bakla ve ikincil dal sayıları bakımından yüksek 10

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN performanslı bazı hatlara karşın iyi bir adaptasyonun bulunmadığını, yüksek verim ve adaptasyon arasında yakın bir ilişki olup diğer özelliklere ilişkin stabilitenin tane verimini etkilemediğini bildirmişlerdir. Kalender ve ark. (2003), Deneme, Diyarbakır da 2000 yılı ilkbahar yetiştirme sezonunda, yağışa dayalı yetiştirme ve sulamanın 12 nohut çeşidinde bitkisel ve tarımsal özelliklere etkisini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Sulama uygulaması verim ve verim unsurlarında önemli artışlar ortaya çıkarmıştır. Sulama ile çiçeklenme zamanı % , olgunlaşma zamanı % , bitki boyu % , birincil dal sayısı % , ikincil dal sayısı % , bakla sayısı % , toplam biyolojik verim % ve birim alan tane veriminin ise % oranında arttığını bildirmişlerdir. Silim ve Saxena (2003 a), Akdeniz bölgesinde yazlık olarak ekilen nohut un nem e olan tepkisi sulanan parsellerde ortalama tane verimi 98.4 kg/da, ikinci yıl kg/da, üçüncü yılda ise 187 kg/da olarak elde edilmiştir. Tane verimi ile sulama arasında çeşitlerin tepkisi önemli bulunmuştur. Sulanmadan yapılan denemede çeşitler arasında istatistikel olarak önemli ilişki bulunmamıştır. Çalışma sonunda nohut çeşitlerinin geniş adaptasyonu kabiliyeti üzerine kök derinliğinin ve günün erken saatlerindeki yüksek yaprak su potansiyeline sahip özelliklerin etkisi olduğunu bildirmişlerdir. Silim ve Saxena (2003 b), Akdeniz bölgesinde yazlık nohut adaptasyonu kuraklığının verime olan etkisi araştırılmıştır. Çalışma sonunda tane verimi ile; bitki kütle birimi, yüksek verim potansiyeli ve hasat indeksi arasında yüksek ilişki olduğunu bildirmişlerdir. Bu kuraklıktan dolayı erken çiçeklenme ve düşük sap verimi elde edilmiştir. Bakla, tohum sayısı ve tohum ağırlığı ile tane verimi arasında yağışlı şartlarda önemli ilişki olduğunu saptamışlardır. Türk ve Koç (2003 a), 2000 yılında Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü deneme alanında; 25 nohut çeşit/ hattı materyal olarak kullanılmıştır. Çalışmada, kuru şartlarda yetiştirilen nohutların bitki boyu cm, ilk bakla yüksekliği cm, 1000 tane ağırlığı g, tane verimi ise kg/da arasında, sulu şartlarda yetiştirilen nohutların bitki boyu cm, ilk bakla yüksekliği cm, 1000 tane ağırlığı g, tane verimi ise 11

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN kg/da arasında değiştiğini saptamışlardır. Türk ve Koç (2003 b), yetiştirme sezonunda Ceylanpınar da yürütülen bu çalışmada çeşit, sulama, ekim zamanı ve yabancı ot faktörlerinin nohut verim ve verim unsurları üzerine etkileri incelenmiş ve sonuç olarak nohutta verimi sınırlayan en önemli etkenin çeşit olduğu, bunu sırasıyla ekim zamanı, sulama ve yabancı ot un takip ettiğini bildirmişlerdir. Özgün ve ark. (2003), Farklı ekim zamanlarının Gökçe nohut çeşidinde verim ve verim öğelerini belirlemek amacıyla 2002 yılında yürütülen bu çalışmada, dekara verim kg/da, sap verimi kg/da ve biyolojik verim kg/da arasında değişmiştir. Ekim zamanları geciktikçe; bitki boyu, bitkide bakla sayısı, tane sayısı, toplam biyolojik verim ile birim alan tane veriminin azaldığı belirtmişlerdir. Özdemir ve Karadavut (2003), Kuzeybatı Türkiye de iki yıl süre ılıman iklim koşullarında 21 genotiple kışlık ve yazlık nohut ekimlerinde; bitki boyu, bitkide dal sayısı, bitkide bakla sayısı, 100 tane ağırlığının arttığını ve sonuçta tane veriminin de daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Bununla birlikte kışlık ekimlerde hasada kadar geçen süre, 100 tane ağırlığı ve çiçeklenmeye kadar geçen sürenin tane verimine etkisi önemli bulunmuştur. Özçelik ve Bozoğlu (2004), yıllarında tescili yapılmış nohut çeşitlerinin verim ve bazı özelliklerini, bunlar arasındaki ilişkileri ve özelliklerin kalıtım derecelerini belirlemek amacıyla yapılan bu çalışmada; verim ile bitki boyu, bitkide bakla ve bitkide tane sayısı arasında olumlu ve çok önemli ilişki bulunduğu, kalıtım değerlerinin ise 1000 tane ağırlığında % 79, bitkide bakla sayısında % 63, bitkide tane sayısında % 62 bitki boyunda % 58 ve tane veriminde ise % 49 olduğunu bildirmişlerdir. Biçer ve Anlarsal (2004), Tarafından Diyarbakır koşullarında yıllarında ilkbahar yetiştirme mevsiminde yerel nohut çeşitlerinin önemli bitkisel ve tarımsal özelliklerini belirlemek amacıyla yürütülen bu çalışmada, çıkış süresi gün, m 2 deki bitki sayısı adet, % 50 çiçeklenme gün sayısı gün, bitki genişliği cm, olgunlaşma gün sayısı gün, bitki boyu cm, bitkide ana dal sayısı adet, bitkide yan dal sayısı 12

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş YEŞİLGÜN adet, bitkide bakla sayısı adet, bitkide tane sayısı adet, bitki tane verimi g, 100 tane ağırlığı g ve tane verimi kg/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. 13

24 3. MATERYAL VE METOD Savaş YEŞİLGÜN 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Araştırmada materyal olarak, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma alanında daha önce yapılan çalışmalarda ümitli görülen ve ICARDA dan sağlanan 9 nohut hattı ile İnci, İzmir-92 ve Aydın-92 kontrol çeşit olmak üzere 5 ticari çeşit kullanılmıştır. Bu araştırmada; FLIP 01-48C, FLIP 01-4C, FLIP 01-51C, FLIP 01-54C, FLIP 01-1C, FLIP 00-39C, FLIP 01-34C, FLIP 01-44C, FLIP 99-34C hatları; Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsünde geliştirilen İzmir-92, Aydın-92, Cevdet Bey; Güney Doğu Tarımsal Araştırma Enstitüsünde geliştirilen Diyar-95 ve Çukurova Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen İnci çeşitleri ele alınmıştır Araştırma Yılı ve Yeri Bu araştırma, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesinin Tarla Bitkileri Bölümü araştırma alanında, kıraç arazi koşullarını temsil eden deneme alanında 2004/2005 yetiştirme mevsiminde bir yıl süre ile yürütülmüştür Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri İklim Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü Aralık 2004 Haziran 2005 aylarını kapsayan iklim verileri ve aynı döneme ait Adana ili uzun yıllar iklim değerleri çizelge 3.1 de verilmiştir. 14

25 3. MATERYAL VE METOD Savaş YEŞİLGÜN Çizelge /2005 Yılı ve Uzun Yıllara İlişkin Bazı İklim Özellikleri SICAKLIK Aylar Max Min Ort. Nispi Yıllar ( 0 C) ( 0 C) ( 0 C Nem (%) Aralık UzunYıllar Ocak UzunYıllar Şubat UzunYıllar Mart UzunYıllar Nisan UzunYıllar Mayıs UzunYıllar Haziran UzunYıllar Kaynak: Toplam Yağış (mm) Çizelge 3.1 den izleneceği üzere denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük ortalama sıcaklık C ile Aralık ve Şubat aylarında; en yüksek ortalama sıcaklık C ile Haziran ayında saptanmıştır. Uzun yıllar ortalama sıcaklık değerine bakıldığında ise en düşük ortalama sıcaklığın C ile Şubat ayında, en yüksek ortalama sıcaklığın ise C ile Haziran ayında saptandığı gözlenmiştir. Deneme süresince gerçekleşen yağışa bakıldığında; en yüksek toplam yağışın 82.8 mm ile Nisan ayında saptandığı görülmüştür. En düşük toplam yağış 20.8 mm ile Mart ayında elde edilmiştir. Uzun yıllar ortalama değerlerine bakıldığında toplam yağış miktarının en az 14.9 mm ile Haziran ayında, en çok mm ile Aralık ayında saptandığı görülmüştür. Nispi nem değerlerine bakıldığında ise denemenin yürütüldüğü dönemde en düşük nispi nem değeri % 61.8 ile Aralık ayında, en yüksek nispi nem değeri % 72.4 ile Haziran ayında kaydedilmiştir. Nispi nem değerleri bakımından uzun yıllar değerlerine bakıldığında en düşük nem % 64.7 ile Şubat ayında, en yüksek nispi nem % 67.3 ile Nisan ayında saptanmıştır. 15

26 3. MATERYAL VE METOD Savaş YEŞİLGÜN Toprak Özellikleri Deneme yeri topraklarının bazı özellikleri çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2. Kıraç koşullarda Deneme Alanına İlişkin Toprakların Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Derinlik (cm) PH Tuzluluk EC 25 0 C Mmhos/cm Kum (%) Silt (%) Kil (%) Tekstür CaCO 3 (%) Organik Madde (%) Kil Kil Kil Ort Kil *: Toprak Analizi Ç.Ü.Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi Bölüm laboratuvarında yapılmıştır. Çizelge 3.2 de görüleceği üzere, kıraç koşulları temsil eden topraklar konglomero üzerinde oluşmuş alfisollerdir. Bünyeleri profil boyunca kilidir. Yüzey ve profillerinde çeşitli derecelerde çakıl içermektedir. Kıraç koşulardan alt katmanlara inildikçe kireç miktarında önemli derecede artış izlenmektedir. Toprak PH sı arasında değişmektedir..deneme yerinin toprakları genellikle nötr özellik gösterir.tuz içeriği arasında değişmektedir. Organik madde içeriği ise, üst katmanlarda % 1.49, orta katmanlarda % 1.30 ve alt katmanlarda % 0.82 dir. Deneme yerinin tekstürü genellikle killi olmakla birlikte hafif eğimli drenajı ve strüktürü iyi süzek topraklardır. Kıraç koşullarda kum ve silt miktarı derinlere inildikçe artmış, kil miktarı ise azalmıştır Metod Deneme Metodu Araştırma; Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesinin kıraç araziyi temsil eden deneme alanında, 1 Aralık 2004 tarihinde tesadüf blokları deneme 16

27 3. MATERYAL VE METOD Savaş YEŞİLGÜN desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ekimler, her parsel 4 er sıra olmak üzere sıra arası 45 cm, sıra üzeri 7 cm olacak şekilde, 5 m uzunluğundaki sıralara yapılmıştır. Parseller arasında boşluk bırakılmamış ve her bloğun başı ve sonuna kenar tesiri gidermek için 1 er sıra İzmir-92 çeşidi ekilmiştir. Parsellerin boyutları 5x1.8=9 m 2 olarak belirlenmiştir. Ekimler, daha önce belirlenmiş olan markör izine elle yapılmış ve sonra üzerleri kapatılmıştır. Ekimle birlikte toprak için 3 kg saf N ve 7.6 kg P 2 O 5 gelecek şekilde gübresi kullanılmıştır. Ekimden sonra, yağışların 22 Aralıkta başlaması nedeniyle, çıkışlar çeşitlere göre 17 Ocak-23 Ocak tarihleri arasında gerçekleşmiştir. Çeşitlerin % 50 çiçeklenmeleri 05 Nisan- 19 Nisan 2005 tarihleri arasında saptanmıştır. Çeşitlerin hasat olgunlukları ise 07 Haziran- 10 Haziran 2005 tarihleri arasında değişmiştir. Tüm bitkilerin hasadı 24 Haziran 2005 tarihinde, parsel biçerdöveri ile yapılmıştır İncelenen Özellikler ve Yöntemleri Her parselin ortasındaki iki sıradan tesadüfi olarak seçilen 5 adet bitkiden ICARDA tarafından uluslararası baklagil denemelerinde uygulanan yöntemler doğrultusunda aşağıdaki özellikler incelenmiştir. 1. Çiçeklenmeye Kadar Geçen Süre (gün): Her parselin % 50 çiçeklendiği tarih kaydedilerek, çıkış tarihinden o güne kadar geçen gün sayısı olarak hesaplanmıştır. 2. Bitki Boyu (cm): Her parselden rasgele seçilen 5 bitkinin en üst noktası ile toprak yüzeyi arasındaki uzunluk ortalamaları alınarak bitki boyu (cm) değerleri bulunmuştur. 3. İlk Bakla Yüksekliği (cm): Her parselden rasgele seçilen aynı 5 adet bitkinin ilk oluşan baklası ile toprak yüzeyi arasındaki uzunluk ortalamaları alınarak ilk bakla yüksekliği değerleri bulunmuştur. 4. Ana Dal Sayısı (adet/bitki): Her parselden rasgele seçilen aynı 5 adet bitkideki birincil dallar sayılıp ortalamaları alınarak ana dal sayısı değerleri bulunmuştur. 17

28 3. MATERYAL VE METOD Savaş YEŞİLGÜN 5. Yan Dal Sayısı (adet/bitki): Her parselden rasgele seçilen aynı 5 adet bitkideki ikincil dallar sayılıp ortalamaları alınarak yan dal sayısı değerleri bulunmuştur. 6. Bitkideki Dolu Bakla Sayısı (adet/bitki): Her parselden seçilen aynı 5 adet bitkinin dolu bakla sayısı belirlenerek ve ortalamaları alınarak bitkide dolu bakla sayısı değerleri bulunmuştur. 7. Bitkideki Boş Bakla Sayısı (adet/bitki): Her parselden seçilen aynı 5 adet bitkinin boş bakla sayısı belirlendikten sonra ortalamaları alınarak bitkide boş bakla sayısı değerleri bulunmuştur. 8. Bitkide Tane Sayısı (adet/bitki): Her parselden seçilen aynı 5 adet bitkinin tane sayısı belirlendikten sonra ortalamaları alınarak bitkide tane sayısı değerleri bulunmuştur. 9. Bitkide Tane Ağırlığı (g/bitki): Her parselden seçilen 5 adet bitkinin taneleri temizlenip hassas terazide tartılarak ortalamaları alındıktan sonra bitkideki tane ağırlığı değerleri bulunmuştur Tane Ağırlığı (g): Her parselden elde edilen tanelerden 4 adet 100 erlik gruplar sayılıp tartıldıktan sonra ortalamaları alınarak 100 tane ağırlığı değerleri bulunmuştur. 11. Hasat İndeksi (%): Her parselden alınan tane veriminin toprak üstü aksamı verimine bölünerek hasat indeksi değerleri bulunmuştur. 12. Tane Verimi (kg/da): Her parselden elde edilen taneler tartılmış ve kg/da cinsinden hesaplanarak tane verimi değerleri bulunmuştur Verilerin Değerlendirilmesi Elde edilen verilerin değerlendirilmeleri, MSTAT-C istatistik paket programı kullanılarak tesadüf blokları deneme desenine göre yapılmıştır. Etkili farklılıkları görmek için F testi kullanılmıştır. Ortalama değerler arasındaki karşılaştırmalar Duncan (%5) testine göre yapılmıştır. Ayrıca özellikler arası ilişkileri ortaya koymak amacıyla basit korelasyon katsayıları (r) saptanmıştır. 18

29 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Savaş YEŞİLGÜN 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA 4.1. Çiçeklenmeye Kadar Geçen Süre (gün) Araştırmada elde edilen nohut hat ve çeşitlerin çiçeklenme süresine (gün) ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Çiçeklenme Süresine (gün) Ait Varyans Analiz Sonuçları. Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Kaynağı Derecesi Toplamı Ortalaması Tekerrür Hat (çeşit) ** Hata Genel ** : % 1 düzeyinde önemli Çiçeklenme süresi bakımından, incelenen hat ve çeşitler arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar oluşmuştur. Nohut hat ve çeşitlerin çiçeklenme süresi ortalama değerleri ve oluşan gruplar çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.2 de izlendiği gibi, en uzun çiçeklenmeye kadar geçen süre gün ile FLIP 01-54C hattında saptanmış; bunu önemsiz farkla, sırayla gün ve gün ile FLIP 01-44C hattı ve FLIP 01-34C hatları izlemiştir. Anılan özellik bakımından en kısa çiçeklenmeye kadar geçen süre gün ile FLIP 99.34C hattında saptanmıştır. Bu araştırmada elde edilen çiçeklenme süresine ilişkin değerler, Biçer ve Anlarsal (2004) ın değerleri ile benzerlik göstermesine karşın Özveren (1998), Mart (2000) ile Anlarsal ve ark.(1999) nın değerlerinden daha düşük bulunmuştur. 19

30 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Savaş YEŞİLGÜN Çizelge 4.2. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Çiçeklenme Süresi (gün) Değerleri ve Oluşan Gruplar * Hatlar Çiçeklenmeye Kadar Geçen Süre (gün) İzmir de Diyar ab Aydın cde Cevdet Bey bcd İnci cde FLIP 01-48C abc FLIP 01-4C abc FLIP 01-51C abc FLIP 01-54C a FLIP 01-1C abcd FLIP 00-39C ef FLIP 01-34C ab FLIP 01-44C ab FLIP 99-34C f Ortalama *: Benzer harf gruplarına ait ortalama değerler Duncan P 0.05 hata sınırları içerisinde farklı değildir. 4.2.Bitki Boyu (cm) Araştırmada elde edilen nohut hat ve çeşitlerin bitki boyuna ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelge 4.3. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Bitki Boyuna (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları. Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Kaynağı Derecesi Toplamı Ortalaması Tekerrür Hat (çeşit) ** Hata Genel ** : % 1 düzeyinde önemli Çizelge 4.3 de görüldüğü gibi bitki boyu bakımından; incelenen hat ve çeşitler arasında % 1 düzeyinde istatistiki açıdan farklılık olduğu saptanmıştır. Nohut hat ve çeşitlerin bitki boyuna ait ortalama değerleri ve oluşan gruplar çizelge 4.4 de verilmiştir. Çizelge 4.4 den görüldüğü gibi, en yüksek bitki boyunun Diyar-95 çeşidinde cm olarak bulunduğu, anılan özellik bakımından bunu sırasıyla, FLIP 01-54C 20

31 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Savaş YEŞİLGÜN hattının ve Cevdet Bey-98 çeşidinin izlediği, en düşük bitki boyuna ise İnci çeşidinde cm ile ulaşıldığı görülmektedir. Bu araştırmalardan elde edilen bitki boyları, Adhikari ve Pandey (1982), Singh ve ark. (1983), Khorgade ve ark. (1988) nın bildirdiği bitki boylarından yüksek olmasına karşın, Anlarsal ve ark. (1999) tarafından bildirilen bitki boyu değerlerine benzerlik göstermektedir. Bu araştırmada ele alınan çeşitlerin uzun boylu genotipler olması yanında, kış aylarının ılıman, özellikle nisan ayının yağışlı geçmesi nedeniyle bitkiler vejetatif büyüme eğilimi göstermişler, buna bağlı olarak ta bitki boyları uzun olmuştur. Çizelge 4.4. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama Bitki Boyu(cm) Değerleri ve Oluşan Gruplar * Hatlar Bitki Boyu (cm) İzmir cd Diyar a Aydın bcd Cevdet Bey ab İnci d FLIP 01-48C bcd FLIP 01-4C bcd FLIP 01-51C abc FLIP 01-54C ab FLIP 01-1C abc FLIP 00-39C bcd FLIP 01-34C bcd FLIP 01-44C bcd FLIP 99-34C d Ortalama *: Benzer harf gruplarına ait ortalama değerler Duncan P 0.05 hata sınırları içerisinde farklı değildir İlk Bakla Yüksekliği (cm) Araştırmada elde edilen nohut hat ve çeşitlerin ilk bakla yüksekliğine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5 de verilmiştir. 21

32 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Savaş YEŞİLGÜN Çizelge 4.5. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen İlk Bakla Yüksekliğine (cm) Ait Varyans Analiz Sonuçları. Varyasyon Serbestlik Kareler Kareler F Değeri Kaynağı Derecesi Toplamı Ortalaması Tekerrür Hat (çeşit) ** Hata Genel ** : % 1 düzeyinde önemli Çizelge 4.5 de görüldüğü gibi ilk bakla yüksekliği bakımından; incelenen hat ve çeşitler arasında % 1 düzeyinde önemli farklılıklar oluşmuştur. Nohut hat ve çeşitlerin ilk bakla yüksekliğine ait ortalama değerleri ve oluşan gruplar çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.6 da görüldüğü üzere, ilk bakla yüksekliği cm ile cm arasında değişmiştir. En yüksek değer Diyar- 95 çeşidinde saptanmış, bunu önemsiz farkla FLIP C hattı izlemiştir. En düşük değer ise İzmir-92 çeşidinde görülmüştür. Bu araştırmada elde edilen ilk bakla yüksekliği değerlerinin yüksek bulunması, bitki boyunun yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Bulgularımıza benzer şekilde, ilk bakla yüksekliği ile bitki boyu arasında olumlu bir ilişki olduğu, Tolukan ve Engin (1987) tarafından da bildirilmiştir. Aynı zamanda Özdemir ve ark. (1992) yaptıkları çalışmada bulgularımıza benzer sonuçlar ortaya koymuşlardır. Çizelge 4.6. Çukurova Koşullarında Değişik Nohut Hat ve Çeşitlerinden Elde Edilen Ortalama İlk Bakla Yüksekliği (cm) Değerleri ve Oluşan Gruplar * Hatlar İlk Bakla Yüksekliği (cm) İzmir d Diyar a Aydın cd Cevdet Bey ab İnci d FLIP 01-48C ab FLIP 01-4C bc FLIP 01-51C ab FLIP 01-54C ab FLIP 01-1C bc FLIP 00-39C bc FLIP 01-34C bc FLIP 01-44C bc FLIP 99-34C d Ortalama *: Benzer harf gruplarına ait ortalama değerler Duncan P 0.05 hata sınırları içerisinde farklı değildir. 22