Neogramşiyan Hegemonya Yaklaşımı Çerçevesinde Güç ve Global Finans: Pax Britannica daki Büyük Dönüşüm

Yayın ilkeleri, izinler ve abonelik hakkında ayrıntılı bilgi: E-mail: bilgi@uidergisi.com Web: www.uidergisi.com Neogramşiyan Hegemonya Yaklaşımı Çerçevesinde Güç ve Global Finans: Pax Britannica daki Büyük Dönüşüm Çınar Özen Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Bu makaleye atıf için: Özen, Çınar, Neogramşiyan Hegemonya Yaklaşımı Çerçevesinde Güç ve Global Finans: Pax Britannica daki Büyük Dönüşüm, Uluslararası İlişkiler, Cilt 2, Sayı 8 (Kış 2005-2006), s. 3-31. Bu makalenin tüm hakları Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği ne aittir. Önceden yazılı izin alınmadan hiç bir iletişim, kopyalama ya da yayın sistemi kullanılarak yeniden yayımlanamaz, çoğaltılamaz, dağıtılamaz, satılamaz veya herhangi bir şekilde kamunun ücretli/ücretsiz kullanımına sunulamaz. Akademik ve haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır. Aksi belirtilmediği sürece Uluslararası İlişkiler de yayınlanan yazılarda belirtilen fikirler yalnızca yazarına/yazarlarına aittir. UİK Derneğini, editörleri ve diğer yazarları bağlamaz. Uluslararası İlişkiler Konseyi Derneği Uluslararası İlişkiler Dergisi Söğütözü Cad. No. 43, TOBB-ETÜ Binası, Oda No. 364, 06560 Söğütözü ANKARA Tel: (312) 2924108 Faks: (312) 2924325 Web: www.uidergisi.com E- Posta: bilgi@uidergisi.com

Neogram iyan Hegemonya Yakla lml <;er~evesinde ve Global Pax Britannica'daki Buyuk Donu um (:marozen * 6ZET Finans endustrisinin globaue mesi olgusu 1980'li yillardan itibaren uluslararasl siyasal ekonomi literaturunde yogun olarak tartl~llmaktadlr. Finansal globalle~me olarak adlandlracagzmlz bu olgu 19. yy. son ~eyreginde Buyuk Britanya ekonomisine bagll olarak ortaya pkml tlr. f;all manm temel amacl 19. yy. son ~eyreginde Lnndra merkezli ortaya pkan bu finansal globalle$menin Neograln iyan bir perspektifle sunulmasldlr. Bu amaca yonelik olarak, hegemonya teorileri diizen merkezli hegemonya teori/eri ve gii~ merkezli hegemonya ieorileri eklinde iki ba /Zk altmda toplanacaktlr. Gii~ i~in hegemonya teorileri ~er~evesinde Neogram iyan Hegemonya Teorisl'ne ayn bir yer aynlml$tlr. Sonu~ olarak soz konusu ~all ma hegemonya teorilerini oncelikle diizen merkezli ve gii~ merkezli olarak ikili bir tasn!fe tabi tuttuktan sonra, Neogram iyan Hegemonya Teorisi ~er~evesinde finans sektoriiniin globalle me siirecini, diinya IWkimiyet miicadelesi i~inde row kapsammda apklamaya ~al! ml tlr. Anahtar Kelimeler: Neogram iyan Hegemonya Teorisi, Global Finans, Sermaye Birikimi, Diinya Diizeni, Altm Standardl Power and Global Finance in the Framework of Neo-Gramsdan Hegemony: The Great Transformation in Pax Britannica ABSTRACT The concept of financial globalization has been extensively debated in the international political economy literature since the 1980's. In fact financial globalization appeared in relation to the economy of Great Britain in the last quarter of the 19th century. In its essence, this research aims to present the fact of London centered financial globalization which appeared in the last quarter of the 19 th century with a Neo-Gramscian theoretical perspective. The study summarizes hegemony theories under the two the main headings of order-centered hegemony theories and power -centered hegemony theories. Within the framework of power-centered hegemony theories, a separate category has been given to the Neo-Gramscian theory of hegemony. In conclusion, this study aims to explain the evolution of financial sector globalization within the framework of the Neo-Gramscian theory of hegemony and its relation to the struggle for world dominance. Keywords: Neo-Gramscian Theory of Hegemony, Global Finance, Capital Accumulation, World Order, Gold Standard., Do<;.Dr.C;:mar 6ZEN, Gazi Universitesi, Ulusiararasl iligkiler Bbliimii. IJLUSIARARASlili~KilER, Cilt 2, Sayl 8, KI$ 2005-2006, s. 3-31. 3

UI. USlARft.RASlili$KilEIl / IIJTERNATIONALREUI nons kavraml uluslararasl i1i kilerin anla Ilmasmda <;ok onemli Gte yandan hegemonya ba hgl ve olgusu etrafmda geli tirilen <;ok saylda teorik apklama, bu kavramm a<;lklama gucunu zaylflatmaktadlr. Bu teorher gerc;ekte farkh hedeflere yonelmi ara hrmalann sonucunda ortaya ahlml lardlr. Bu teorilerin a<;lklamaya c;;ah hgl olgular ve iled surdukleri sonuc;;lar da <;ok farkh nitelikler ta lmaktadlr. Bu a<;ldan hegemonya kavramml temel alan bir c;;ah ma yap mad an once hegemonya teorilerini tasnif etmek ve yapllacak <;ah mada hegemonya ile neyin kastedildigini a<;lklamak bir zorunluluk haline gelmi tir. Bu c;;ah mada ana tarti ma konusu 19. yy. son <;eyreginde geli en Londra merkezli finans endustrisinin globalle mesi olgusunu Neogram iyan hegemonya yakla lml <;er<;evesinde ele almakhr. <;ah mada oncelikle hegemonya teorileri genel olarak tasnif edilmeye c;;ah llacakhr. Bu <;er<;;evede Neogram iyan hegemonya yakla~)1ml temel almacak ve Neogram iyan hegemonya yakla lmmda global finans olgusunun siyasi hedefleri a<;lklanmaya c;;ah llacakhr. Gramsci'nin tammlan ve analizinden yola <;lkan Neogram iyan hegemonya yakla~nml, uluslararasl ili kilerin sistemsel dinamiklerine yonelmi bir teoridir. Bu a<;ldan Neogram iyan Hegemonya Teorisi, Gramsci'nin hegemonya ile ilgili one surdugu goru ler anlamma gelmemektedir. Gramsci'nin analizleri ile yakmdan ilintili olmakla birlikte Neogram iyan Hegemonya Teorisi, bir uluslararasl ili kiler teorisi olarak ba ka yazarlar tarafmdan geli tirilmi ve ileri surulmu tur. Neogram iyan uluslararasl ili kiler teorisinin geli mesinde <;ok onemli bir katklya sahip olan Robert Cox da, bu baglamda unlii makalesi "Gramsci, Hegemony and International Relations"m hemen ba mda, Gramsci'nin hegemonya konusunda yaphgl c;;ok onemli analizleri uluslararasl ili kiler alamna uygulamaml olmasml buyuk bir hayretle kar~nladlgml belirtmektedir.l Neogram iyan Hegemonya Teorisinin finansal globalle me olgusunun siyasal hedefleri konusunda ileri surdugu temel varsaylmlarm incelenmesinde 19. yy. ozellikle son <;eyreginde Ingiltere'de ortaya <;lkan uluslararasl finansal geli meler tarihsel gozlem alam olarak se<;ilmi tir. Pax Britannica olarak adlandmlan Buyuk Britanya merkezli dunya duzeninde ya anan donu umun esaslan tarihsel bir gozlem alam olarak ele almml ttr. Bu donu um bir yandan ticaret ve koloni siyaseti ile dogrudan ilgilidir. Gte yandan bu donu umun ortaya <;lkardigl finansal bir olu um da soz konusudur. Burada <;ah manm ama<;lan dogrultusunda tieari donu um inceleme alammlza dilhil 1 Robert Cox, "Gramsci, Hegemony and International Relations: an Essay in Method", Millenium: TournaI of International Studies, Cilt 12, No 2, 1983, s. 162. 4

Neogram$iyan Hegemonya Yakla$lml (:er{:evesinde Gil{: ve Global Finans... edilmeyecektir. Buna kan;nhk Buyuk Britanya'nm ekonomik ve siyasal anlamda geli$tirdigi dunya duzeni i<;;inde finansm konumu ve bu alanda ya:;>anan degi:;>im gozlemlenecektir. <;ah:;>manm tarihsel gozlem alam He ilgili bolumunde temel bir zorlukla kar:;>11a nlml:;>tlr. Bu zorluk, finansal globaue:;>menin soz konusu tarihsel donemle ilgili olarak ol<;:iilmesi konusunda ortaya <;:lkml:;>tir. <;ah:;>ma ol<;um konusunda kar:;>11a:;>t1g1 zorlugu, bu tarihsel donemin Londra merkezli finansal endustrisinin kontrolunde geli:;>tirilen ve igletilen Altm Standard 1 mekanizmasmm finansal ve siyasal/ ekonomik ozellikleri He sonu<;:lanm one <;:lkartarak agmaya <:;ah:;>mlgtir. Bu se<;:imin yapllmasmda Altm Standardl'nm bu donemdeki ozelliklerinin Neogram:;>iyan hegemonya yaklaglmmm temel onermelerini teorik olarak dogrular nitelikte oldugu algllamasl onemli rol oynaml:;>hr. Aynca uluslararasl iligkiler alanma katkl yapmayl hedefleyen <;:ah:;>ma esas inceleme konusu olarak Neogram:;>iyan hegemonya yakla~;)lmmda finans endustrisi ve siyasal gu<; iligkisine aglrhk vermi:;>tir. Hiyerar ik Bir Diizen Olarak Hegemonya Hegemonya kavraml <;evresinde farkh teorik yaklaglmlar geli:;>tirilmi:;>tir. Bu yakla:;>lmlann <;lk1:;> noktasmda ni<;in hegemonya ve hegemon devletin amacl nedir sorulan yer allr. Soz konusu teorilerin yoneldikleri a<;lklamalar ve ulagt1klan sonw;lar birbirinden olduk<;a farkhdlr. Bu teorilerin ortak paydasl hegemonya ve hegemon anlayl:;>ldlr, ancak hegemon ve hegemonyaya a<;lklamalarmda yukledikleri fonksiyon tamamen farkhdlr. Hegemonyaya dayah teoriler, hegemonik duzeni tammlarken, bunun nzai ama hiyerargik bir uluslararasl duzen oldugu konusunda birlegmiglerdir. Bu hiyerarginin en tepesinde hegemon yer ahr. Hegemon, hiyerarginin alt slralannda yer alan diger devletlere kargl "kaba gu<;" ve "ikna" olmak uzere iki onemli ara<;la yaklagir. Hegemonyanm nzai olma niteliginden ottiru hegemonun daha <;ok ikna yontemine dayanmasl beklenir. Literaturde hegemonya a<;:lklamrken, "imparatorluk" (empire) olgusu ile de kan;;11agtmlmaktadlr. 2 Bu baglamda imparatorluk, nzai unsuru <;ok zaylf olan ve kaba guce daha <;:ok dayanan bir dunya duzeni olarak sunulmakta 3 ve bu gekilde 2 Robert Keohane, "The United States and the Postwar Order: Empire or Hegemony?", Journal of Peace Research, Cilt 28, No 4, 1991, s. 437-438; Michael E. Cox, "The Empire's Back in Town: Or America's Imperial Temptation-Again", Millenium: Journal of International Studies, Cilt 32, No 1,2003, s. 23; Michael E. Cox," Empire by Denial? Debating US Power", Security Dialogue, Cilt 35, No 2, Haziran 2004, s. 229-230. 3 Ikenberry'e gore imparatorluk ve emperyal dtizen, hiyerar:;;ik dtinya dtizenleri i~inde en u.,;ta yer alamdlr. Emperyal diizende zayjf birimlerin (weaker units) egemenligi o;:ok s1l11rhdll' 5

ULUSLARARASlili$KilER/llmRNA TlONALRELATIONS hegemonyanm hegemon dl;;mdaki devletlerce de kabul edilen me~ru olma iddiasl on plana C;lkanlmaktadlr. Bu ~ekilde sistemin diger devletleri tarafmdan benimsenen bir fonksiyonu oldugu ve bu fonksiyonun sistemin iyi i~leyi~i ic;in yerine getirildigi vurgulanmaya c;ah~llml;;hr. Hegemonyanm nzai bir diizen olmasl ve ikna yonteminin esas olmasl, hegemonyanm zorlama ve kaba giic; kullamlmadan kuruldugu anlamma da gelmez. Hegemonun mutlak iistiinliigune bagh olarak kurulan hegemonya bir kez kurulduktan soma, hegemon kaba giic; ve zorlama arac;lanm havw;-sopa dengesi ic;inde caydmcl bir unsur olarak elde bulundurmayl tercih eder. Hegemon, siirekli zora dayanan bir diizenin ekonomik ve siyasi olarak siirdiiriilebilir bir diizen olmadlgmm farkmdadlr. tki Farkh Hegemon ve Hegemonya AnlaYl l Hegemonya teorilerinin mutablk olduklan soz konusu teorik 6nermelerden soma farkhla;;manm ortaya C;lktlgl soruya gec;ebiliriz. Hegemon ve hegemonya neyi amac;lar? Bu soruya verilen cevaplara gore Hegemonya teorilerini iki ana ba~hkta toplayabiliriz. Bunlardan ilki "Diizen ic;in Hegemonya", ikincisi ise "Giie; ic;in Hegemonya" dlr. Diizen i~in Hegemonya AnlaYl l Diizene dayanan hegemonya g6rii~iinii savunan yakla;;lmlar uluslararasl sistemin anar~ik yaplslm on plana <;lkanrlar. Bu anar$ik yapl ic;inde kural koyucu ve diizenleyici bir siyasal merkez olmadan uluslararasl sistem istikrara kavu~amaz. Uluslararasl alanda yo gun ekonomik faaliyetlerin yiiriitiilebilmesi ic;in bir siyasal giiciin varhgl ~arttir. Bu merkezi siyasal giic;, uluslararasl sistemin c;e$itli konulanm koydugu kurallarla diizenleyecek ve bu kurallann i~leyi~ini g6zetecektir. Soz konusu merkezi siyasal giic; ve onun koydugu kurallara, kural tammaz devletlerin (free riders) varhgl nedeniyle ihtiyac; vardlr. Uluslararasl sistemin genel anar~ik yaplsmdan faydalanmaya c;ah$acak kural tammaz devletler, diger devletlerin kurallara uymasl ko~ullanm ortadan kaldmr. Bu tiir bir ortamda ekonomik faaliyetlerin geli$mesi beklenemez. Bu nedenle hegemon, kural tammaz benci! devletlere kan;n tek giivencedir. Gilpin bu olguyu, "Ae;lk bir diinya ekonomik diizeni kural tammaz devletlerin tehdidi altmdadlr" $eklinde Hade etmi$tir. Bu 6 ve I1zerlerindeki kontrol zor kullanma esasma dayanan bir hl1kl1m sl1rme ~eklinde ortaya <;:Ikar. Buna karg!llk hegemonik diizenlerde hiyerar~ik olmakla birlikte zaylf ve ikincil devletler (secondary) egemendir ve kontrol mekanizmalan daha zajlf ve daha gaynresmidir. G. John Ikenberry, After Victory:lnstitutions, Strategic Restraint, and the Rebuilding of Order after Major Wars, Princeton University Press, Princeton, 2001, s. 27.

Neogram~iyan Hegemonya Yakla~lml (:er(:evesinde Gil(: ve Global Finans... devletler Gilpin'e gore, sistemin "kolektif mall" (collective goods) olarak adlandmlan bu sistemik ortak yarar mekanizmalarmdan, bu malan istismar ederek faydalamrken r bu mekanizmalarm i<;;in tizerlerine dul?en sorumlulugu yerine getirmekten lar,4 Hegemon, liberal dunya ekonomik dtizeninin iyi i;;leyigi tammaz devletlerin istismanna kargi sistemi koruyacakhr. Realizmin temel varsaylmlarmdan yola <;;lkan bu hegemonya anlayl l, Neorealist sistem anlayl l ile btittinlegmigtir. "Dtizen i<;;in hegemonya" anlaylgmm olugumunda Waltz'un uluslararasl sistemin anargik yaplslyla ilgili a<;;lklamalan 5 ile Gilpin'in bu yapl i<;;indeki gti<;; daglllml, buyuk devletlerarasl rekabet ve dtinya duzeni ili kisi uzerine gozlemleri <;;ok etkili olmugtur. 6 Soz konusu Neorealist sistem anlayu;n ve dunya dtizeni yakla lml <;;er<;;evesinde Kindleberger "1929 BUyuk Buhram"m inceledigi The World in Depression baghkh kitabmda "Hegemonik istikrar Teorisi"ni iled stirmugttir. Hegemonik istikrar Teorisi, hegemonya teorileri arasmda "dtizen i<;;in hegemonya" anlaylgml en iyi temsil eden teoridir. Kindleberger'a gore 1929 buhram, iki sava arasl donemde uluslararasl ekonomik alam duzenleyen bir hegemon olmadlgl i<;;in ortaya <;;lkml;;tlr. Hegemonun kurallan ve zorlaylclhgl olmayan bu donem, devletleri ekonomik milliyet<;;ilige tegvik etmi;;tir. Ekonomik milliyet<;;ilik siyasal milliyet<;;ilik olarak da sistemde yayilml;; ve Bidnci Dtinya Sava;;l'na giden kogullar dogmugtur. Dolaylslyla Kindleberger, hegemonun uluslararasl sistemde oynadigi rown istikrar i<;;in ka<;;lmlmazhgmi vurgulamlghr. Hegemonun oynadlgl yaplcl rolun ortadan kalkmasl ile uluslararasl ekonomik dtizenin nasll dagildlgmi a<;;lklayan Kindeleberger, hegemonun dtizenleyici row ile "ekonomik ve siyasal istikrar" arasmdaki dogrudan iligkiyi vurgulamlgbr. 7 Kindleberger ve Hegemonik Istikrar Teorisinin, hegemonyamn amacl konusunda verdigi cevap, uiusiararasl sistemde devletler ban;; ve istikrar i<;;in bir hegemona ihtiya<;; duyarlar geklindedir. Bu a<;;ldan hegemonun row, sagiadigi kamusal fayda nedeniyle "herkesin" kabul ettigi bir roldtir. Hegemon, soz konusu kamusal iglevi yerine getirerek uiusiararasl sistemin igleyi;;i ic;in gart olan kamusal duzenin korunmasma onemli bir 4 Robert Gilpin, The International Political Economy of InternationalRelations, Princeton Univ. Press, New Jersey, 1987, s. 74. 5 Aynntlh bilgi i.;in bkz. Kenneth Waltz, Theory of International Politics, Addison-Wesley, Reading, 1979. 6 Robert Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge University Press, New York, 1981, s. 25-29. 7 Charles Kindleberger, The World in Depression 1929-39, University of California Press, Berkeley, 1973, s. 291-308. 7

ULUSLARARASIIIJ$KilEfl/IImRIMTtONAlRELATIONS bulunmaktadlr. DolaYlslyla hegemonyanm nzai olmasl dogasl istikrar Teorisi, Realist bir gelenege dayanmasma paralei Hobbezyen duzen anlayl mdan olduk<;a etkilenmi tir. Thomas Hobbes'a gore insanlar bencildir ve "duzen yarahcl bir gucun" eksikligi durumunda sava kas:mllmazdlf. Bu nedenle egemen bireyler, siyasal bir merkezi otorite yaratmak i\in siyasal iradelerini birle tirmek durumundadlrlar ve bu ~eklide Leviathan ya da egemen siyasal merkezi otorite dogacakttr. GorUldiigu gibi Hegemonik istikrar teorisinin onkabulleri He Hobbes'un a<;lklamalan arasmda biiyuk bir benzerlik vardlr. Hobbes'un Leviathan'I, Hegemonik istikrar Teorisi i<;inde, hegemona donii mii tiir.8 Kindleberger'un a<;hgl yoldan, ancak farkh bir ~ekilde ilerleyen bir ba ka yaklaf;nm, "Rejim Teorisi" dir. Rejim Teorisi de, duzen koyucuya duyulan ihtiya<; tespitinden hareket etmektedir. Devletlerarasl i birliginin geli ebilmesi i<;in bir diizen koyucuya ihtiya<; oldugu on kabulil Rejim teorisinde de mevcuttur. Dolaylslyla, Rejim Teorisinin de, "diizen i<;in hegemonya" ba hgl altmda degerlendirilmesi gerekir. I-<ejim Teorisi, Hegemonik istikrar teorisi ile iki ekilde farkhlaf,m. Bunlardan illd Rejim Teorisinin liberal bir gelenege dayanmasmdan kaynaklamr. Soz konusu liberal gelenek siyasal anlamda John Locke'un fikirlerinden olduk<;a etkilenmi~tir. Locke'a gore egemen siyasal merkezin otoritesi, bireysel ozgurluklere dayanan sivil toplum tarafmdan smlflandmlmahdlr. Bu kontrol bireysel ozgurliiklerin hakim oldugu bir alanm yarahlmaslyla saglanacakhr. Siyasal merkezin me ruiyeti de soz konusu "bireysel alanm" varhgl ve nzasma dayanacakbr. Locke'un onerdigi ve siyasal merkezi <;evreleyip kontrol altmda tutan ozel alan yerine uluslararasl ili~kiler teorileri i<;inde "uluslararasl rejimler" anlayl l giindeme gelmi tir. 9 Hegemon, kural koyma ve denetleme konusunda uluslararasl rejimlerin slmrlan He kontrol altma almmaya <;ah~llml~hr. Uluslararasl sistemin gereksindigi kurallar, devletlerin genel kabulilne dayanan "uluslararasl rejimler"ce saglanacakhr. Bu rejimler, ilgili uiuslararasl orgiltlerin orgiitsel yapisl is:inde i~leyecektir. Hegemonun soz konusu rejimlerin olu~turulrnasmda onernli rolil olrnakla birlikte, sistemin iiyeleri hegernondan esas olarak bu rejimlerin arkasma buyuk siyasal ve ekonornik giiciinii koyarak, 8 Bu konuyla ilgili degerlendirmeler i<;in bkz. Stephen Gill, "Knowledge, Politics, and Neo Liberal Political Economy", Richard Stubbs, Geoffrey R.D., Underhill (der.), Political Economy and the Changing Global Order, St Martin's Press, New York, 1994, s.77. 9 Ibid. 8

Neogram!?iyan Hegemonya Yakla lml C;err.;evesinde GUr.; ve Global Finans... rejimlerin i~leyi~ini kural tammaz devletlere kan;h gozetme gorevini yerine getirmesini beklemektedir.l0 Krasner bu ac;ldan, Rejim Teorisinin Realizm'in slmrlanm C;izdigini vurgulaml~hr. Krasner' e gore rejimler sistemdeki giic; daglhml c;erc;evesinde ve hegemonun talebi ve kabulii ile olu~turulmu$ olabilirler, ancak rejimler bir kez uluslararasl ilir;;kileri duzenleyici fonksiyonunu yerine getirmeye ba$ladlktan sonra, giic; daglllmmdaki degi~imi takip etmezler. Rejimlerin ilkeleri, kurallan ve surec;leri hegemonun oncelikjerini takip etmemeye ba$lar. Bu ~ekilde uluslararasl rejimler, hegemonun hareket alamm slmrlayan, hegemonun c;evresinde yer alan diger devletlerin C;lkarlanm da gozeten bir fonksiyon kazamr.ll Bu ac;ldan, Uluslararasl Rejim Teorisi, Neoliberal yakla~lmm ic;inde yer alir. Bir ba~ka deyi$le, Uluslararasl Rejim Teorisi Neoliberalizm'in hegemonya olgusuna yakla~lmmm temelini olu~turur. Soz konusu Neoliberal hegemonya yaklar;;lmmda, diizen ic;in hegemonya ~arthr, ancak hegemonun diizenleyicilik fonksiyonunun uluslararasl rejimler kanahyla gerc;ekle~tirilmesi gerekir anlaylr;;l mevcuttur. 12 Aynca hegemon siyasal otoritesini uluslararasl rejimlerin koydugu kurallarla slmrlandlracak ve bu r;;ekilde diger devletler nezdinde hegemonun otoritesinin me$ruiyeti artacakttr. Uluslararasl rejimlerin yaratttgi devletlerarasl kar$tlikh bagimhhk baglan da ban;; ve istikrann korunmasma buyiik katki saglayacaktlr. Rejim Teorisi, Hegemonik Istikrar Teorisi'nden bir ba~ka ozelligiyle de farkhla$lr. Buna gore rejim teorisi uiusiararasl giic; daglhml ac;ismdan daha oligopolistik bir yaplyl yansltmaktadlr. Hegemonik istikrar Teorisi'nde hegemon neredeyse giice bagh iistiinliik ac;lsmdan en yakm takipc;isinin bile c;ok otesinde tek ba;;ma giic; hiyeran;;isinin en tepesinde yer ahrken, rejim teorisinde hegemonun otoritesine meydan okuyan aktorler ortaya C;lkml;;hr. Keohane ve Nye Power and Interdependence ve After Hegemony baghkh kitaplannda bu tiir bir giic; dagilimmm yagandigi uiusiararasl sistemde hegemonun sistem ve ikincil devletlerle ili~kileri iizerinde durmaktadir. Hegemon giiciinii kaybetmekle birlikte ikincil devletlerin hegemonik diizene ihtiyaci devam etmektedir. Hegemon bu c;erc;evede ikna yontemlerine aglrhk vererek ikincil 10 Bu konuda bkz. Stephan Haggard, Berth A. Simmons, "Theories of International Regimes", International Organization, Cilt 41, No 3, Yaz 1987, s. 499-501; Friedrich Kratochwil, John Gerard Ruggie, "International Organization: a State of the Art on an Art of the State", International Organization, Cilt 40, No 4, Sonbahar 1986, 8.771-773. 11 Stephen Krasner, "Regimes and the Limits of Realism: Regimes as Autonomous Variables", International Organization, Cilt 36, No 2, Bahar 1982, s.499. 12 Susan Strange, "The Persistent Myth of Lost Hegemony", International Organization, Cilt 41, No 4, Sonbahar 1987, s.555. 9

ULUSLARARASIIIJ~!(llER / IIHERNA TlONALRElATIONS devletler iizerindeki kontroliinii devam ettirebilir. ikna yonteminin baf;>ansi, hegemonun hiyerar~ide alt slralarda yer alan diger devletler, ozellikle de "ikincil devletler"e de yarar saglayan bir diizen kurabilmesine baghdlr. Bu yarar esasmda ozellikle ikincil devletler hegemonun sistemin i~leyi~i ic;in iistlendigi yaplcl rolii kabul etmi~lerdir. Bu baglamda Keohane ve Nye uluslararasl rejimler ile kar~lhkh baglmhhgm bir ba~ka yoniine daha dikkat c;ekmektedir. 1970'li Yillarda Amerikan hegemonyasmm tartl~maya ac;lldlgl, Japonya ve Avrupa Ekonomik Toplulugu gibi aktorlerin uluslararasl ekonomik sistemin dengelerini sarstlgl bir donemde yazllan bu iki kitap, hegemonyamn rejimler agl ic;inde nasll i leyecegini ac;lklama yoniinde onemli katkl yapml~tlr. Bu iki yazara gore, hegemonun roliine sistemin i lemesi ic;in ihtiyac; vardlr. Aynca hegemon ac;lsmdan da rejimlerin yarathgl kan,nhkh baglmhhk asimetriktir ve bu asimetrinin giic;lii yanmda hegemon bulunmaktadlr13. Bu yakla lma gore hegemon devlet, rejimlerin asimetrisinden yararlanarak sistem iistiindeki hegemonik giiciinii devam ettirebilir. Bir ba~ka deyi~le rejimler herkesi baglar ama rejimlerin i leyi inin yarathgl fayda her devlet ic;in e~it degildir. Keohane ve Nye bu teoriye "Kompleks Kar~lhkh Baglmhhk" demi~tir14. DolaylSlyla Kompleks Kan;nhkh Baglmhhk Teorisi bir anlamda "diizen ic;in hegemonya" yakla~lmmdan, "gii<; ic;in hegemonya" yakla~lmma gec;i i de i aret etmektedir. Gii~ ic;in Hegemonya ve Diinya Diizeni Giie; ic;in hegemonya yakla~lmmda, hegemonya, hegemonun giiciinii maksimize etmesi ie;in bir arae;hr. Giie; ie;in hegemonya yakla lmmda, diizen ie;in hegemonya anlayl~mdan farkh olarak hegemon, diizen koyucu ve uluslararasl diizenin i~leyi~i ic;in onemli bir fonksiyon goren yan kamusal bir uluslararasl otorite olmaktan e;ok, kural koyma iistiinliigiinden faydalanarak giiciinii ekonomik faydaya donii~tiiren bir siyasal aktor konumundadlr. Hegemon, koydugu kurallar ve yaptmm giiciiyle diger aktorlerin ili~kilerini de biiyiik orand a belirleme giiciine sahiptir. Bu belirleme kapasitesi hegemonun giiciiniin kaynagldlr ancak hegemonun elde ettigi bu giicii, kurdugu sistemde kahcl bir giivence altma alma arayl~l soz konusu olacakhr. Sistem pare;alardan olu~an bir biitiindiir. Global sistemin pare;alan, alt-sistemler olarak da ortaya C;lkabilir. Sistemin Pare;alanl alt-sistemler arasmda diizenli bir ili ki vardlr. Bir yandan parc;alarm kendi arala- J:l Robert a.keohane, Joseph S. Nye, Power and Interdependence, New York, Harper Collins, 1989, s. 9, 14-17, 196,268-279. 14 Ibid. 10

Neogram~iyan Hegemonya Yakla!jlml C;err,;evesinde Gii9 ve Global Finans... rmda cite yandan pan;:alar ile biitiln arasmda etkilef;>im soz konusudur. Sistemin ic;:inde ortaya C;:lkan bu etkilef;>im agl sistemin yaplslm oluf;>turur. Sistem anlayu;a hegemonya He birlef;>tirildiginde, sistemin yaplsmm hegemon tarafmdan belirlenmesi ve etkilenmesi olgusu one C;:lkar. Susan Strange bu baglamda "yaplsal gilc;:" (structural power) kavramml ileri silrmilf;>tilr. Strange'e gore yaplsal gilc;: global siyasi ekonominin yaplslni belirleyen gilc;:tilr. Diger devletler, hegemon tarafmdan belirlenmi$ sistemik yap! ic;:inde faaliyet gostereceklerdir. Strange, sistemik yaplyl olu$turan dort ayn unsurdan soz eder. Bunlar gilvenlik, mal ve hizmet iiretimi, finans ve bilgi ilretimidir. Yaplsal gilc;:, bu dort alanda ilstilnliigilnil saglayarak sistemik yaplyl koruyabilir.l 5 Bu baglamda gilc;: ic;:in hegemonya yakla$lmmda, sistemik yaplyl kontrol ederek, "silrdilriilebilir gile;;"iln ko~ullanm da yaratmak milmkiindilr. Ikenberry bu olguyu "Zaferden Sonra" (After Victory) ba$hkh kitabmda net bir $ekilde ortaya koymu$tur. ABD'nin Sovyetler'in dagllmasl sonrasmda kar$l kar$lya geldigi sec;:enekleri tarh$mak amaclyla yazilan bu kitapta Ikenberry, zafer kazananlann, zaferden sonraki donem ie;;in see;;eneklerini incelemi$tir. Muzaffer devlet ile;; see;;enekle kar$l kan,nyadlr. Bunlardan ilki "hiikilm silrmek"tir (dominate). Hilkilm silren devlet, kazanc;:larm dagltiml ilzerine C;:lkabilecek uyu$mazhklan ve c;:ah$malan bastirmak ve bu silrec;:te kazanan statilsilnil hep korumak ie;;in maddi kaynaklarma ve imkanlarma dayanacakhr. Muzaffer devletin ikinci see;;enegi "evine donmek"tir (abandon). Bu durumda Ikenberry'nin deyimi ile muzaffer devlet ellerini sava~ sonrasl uyu~mazhklarla YlkaYlp evine donecektir. Son olarak muzaffer devlet "donil~tilrme" stratejisi (transform) izleyebilir. Donil~tilrme stratejisi izleyen muzaffer devletin amacl sava~ somasl ko~ullan kahcl bir dilzen ~ekline donil~tiirmektir. Diizenin kahcl olabilmesi ie;;in tilm devletlerin yeni dilzene nzai baghliklanm saglayabilmek gerekmektedir. Cile;; ie;;in hegemonya anlayi$l' da gerc;:ekte Ikenberry'nin vurgulamak istedigi, donil~tilrme stratejisi He ortaya e;;lkan "Yeni Dilzen"e dayamr 16. Hegemon gere;;ekte giic;: arayl~mdadlr, ancak gilcilniln dorugunda oldugu zaman bile, me~ruiyet esasmda silrdiiriilebilir bir sistemsel dilzenlemeye ihtiyac;: duyar. Ikenberry hegemon un, gilcilniin en iist noktasmda oldugu bir donemde daha fazla payla$lmci olmasmm hegemonun lehine yaratacagl sonue;;lan irdelerken, bunun gerc;:ekte uzun donemli kazanc;:lar ic;:in klsa donemli kazanc;:lardan vazgee;;ilmesi anlamma geldigini belirtmi$tir,17 Cile;; ie;;in hegemonyada, bilyilk gilc;:ler, 15 Susan Strange, "The Persistent Myth of Lost Hegemony", s. 565. 16 C. John Ikenberry, After Victory, s. 4. 17 Ibid, S. 5. II

ULUSLARARASliLI~KilER IIN1H{NA TlONALRElATIONS elde ettikleri giidi siirdiiriilebilir kllmak i<;;in hegemonya pe~indedir. gii<;;lerin siirdiiriilebilir gii<;; anlayl ll esas olarak uzun donemli sermaye birikimine dayamr. Soz konusu siirdiiriilebilirlik olgusu i<;;in giiciin" (jorce) "ikna ve me~ruiyet" (consent and legitimacy) kalkam ile dengelenmesi zorunludur.1 8 DolaYlslyla hegemon i<;;in uluslararasl toplumun benimseyecegi bir ekonomik ve siyasal diizen kurmak ve bu diizen i<;;inde sermayenin birikim merkezi olmak esastu. Bu noktadan sonra sermaye birikimi i<;;in yapllan miicadele iizerinde biraz daha fazla durmakta yarar vardlr. Hegemonun gii<;; arayl~l genel bir a<;;lklamadlr. Hegemon ic;in giic; nedir? Hegemon nasil gii<;;lii kahr? Hegemonik diinya diizeni hegemon i<;;in ne Hade eder ve neye yarar? Hegemonun gii<;; arayi lml ve hegemonik diinya diizeni olgusunu Neogram~iyan yazarlar sermaye birikimi ile a<;;lklamaktadlrlar. Marksist bir gelenekten gelen ve Gramsci'nin hegemonya anlayl~mdan yola <;;lkan Neogram~iyanlara gore diinya siyasetinde miicadele sermaye birikimi iizerinedir. Gramsci hegemonya'yl "giic;liiler koalisyonu"nun, kazan<;;lanm siirekli kllmak ic;in kurduklan bir "sosyal diizen" olarak tammlamaktadu. Gramsci'ye gore hegemon slmf, bu sosyal diizen araclhglyla kendisine tabi klldlgl gruplar iizerindeki hakimiyetini gii<;;lendirecektir.19 Bu hakimiyet slrasmda hegemon grup, hiikiimet otoritesini ele ge<;;irmeden de yonetici (dirigeant) olabilir. iktidara gelmeden once hegemonyaya yonelen bir etkinligin olabilecegi ve etkili yonetim uygulamak ic;in yalmzca iktidarm verdigi maddi giice giivenmemek gerektigini Gramsci ozellikle vurgulaml ltlr 20. Gram liyen hegemonya, bu ac;ldan yonetici olurken iktidara gelmeme durumunu da ifade etmektedir. Neogram~iyanlar, Gramsci'nin hegemonyayl, hegemon smlfm kurdugu bir sosyal diizen olarak ele almasmdan etkilenmi~ler ve bu yakla llml uluslararasl ili~kilerde diinya diizeni olgusuyla biitiinle ltirmi llerdir. Gramsci'nin ulus devlet diizeyinde gozlemledigi sosyal diizen, hegemon slmf ili lkisi, Neogram liyanlar tarafmdan uluslararasl sistem diizeyinde diinya diizeni ile hegemon devlet arasmda gozlemlenmektedir. Neogram liyanlara gore hegemon devlet, bir diinya diizeni kurmak ve bunu denetlemek amaclm takip etmektedir. Bu <;;erc;evede diinya iktidanm gerc;ekle ltirme ve uygulama zorlugu, diinyada 18 Craig N. Murphy, "Understanding IR:Understanding Gramsci", Review of International Studies, Cilt 24,1998, s. 417. 19 Daniel Egan, "The Limits of Internationalization: A Neo-Gramscian Analysis of the Multilateral Agreement on Investment", Critical Sociology, Cilt 27, No 3, 2001, s. 76-77. 20 Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri:Tarih, Politika, Felsefe ve Kiiltiir Sorunlan Uzerine Sefme Metinler, (ev. Kenan Somer, Onur Yaymlan, istanbul, 1986, s. 17. 12

Neogramfjiyan Hegemonya Yaklafllm1 Cer);evesinde Gil); ve Global Finans... yonetici (dirigeant) giic,: olma iddasmda bulunan bir devletin bunu sadece Gramr;;iyen bir hegemonya anlaylr;;ma dayanarak yapabilmesi sonucunu dogurmaktadlr. DolaYlslyla Neogramr;;iyan hegemonya yaklar;;lmlm benimseyen yazarlarm uluslararasl ilir;;kilerin temel dinamiklerini ac,:lklarken one c,:lkardlklan iki kavram vardlr. Bu kavramlar, "sermaye birikimi" ve "diinya diizeni" kavramlandlr. Bu iki kavram birbirleri ile baglanhh r;;ekilde ac,:lklanmaktadu. Diinya diizeni, uluslararasl sistemi kapsayan kurumsal bir olgudur. Bu olgu Neogramr;;iyanlar tarafmdan esas olarak global siyasal ve ekonomik sistemin belirleyiciligi alttnda tammlanmlr;;hr. f-iegemon, diinya dtizeni koyandlr. Diinya diizeni koymak ic,:in global ekonominin r;;ini belirlemek ve denetlemek gerekir. Randall Germain, diinya ekonomisinin kalbinde zenginlik ve refah yarahlmasl c,:abasmm yathgml ileri siirmektedir. Germain'a gore bunun ic,:in hegemon devletin oncelikle sermaye birikimini saglamasl zorunludur ve sonrasmda sermayenin kendini yeniden iiretmek ic;in dogru yahnmlara yonlendirilmesi gereklidir. DolaYlslyla hegemonun global ekonomiye yonelik girir;;imlerinin arkasmda sermayenin kendi iilkesinde birikmesi hedefi yatmaktadlr. Sermaye birikimi ic,:in de global ekonominin denetlenmesi gerekir. Hegemon bu r;;ekilde global ekonomiyi r;;ekillendirme giiciine sahip olacakhr. Diinya diizeni He sermaye birikiminin ili;;kisi de bu noktada kurulmaktadlr. Bu degerlendirmeden sonra Germain sermaye birikiminin saglanmasl ic,:in global ekonomik sistemde kontrol edilmesi gereken mekanizmay! tammlar. Germain' e gore bu mekanizma uluslararasl kurumsal agdlr. Hegemon, uluslararasl kurumsal agl denetleyebilirse, sermayenin uluslararasl ilir;;kilerde koniroltinii ele gec,:irebilir ve dolaylslyla sermaye birikimine el koyabilir. 21 Gill de soz konusu kurumsal agm kontroliinde "bilginin kontrolii"niin onemlm vurgulamaktadlr. Gill'e gore, devletleriistii kurum ve kurallar biitiinii "bilgi yapdan"na (knowledge structures) bagh olarak gelif?mektedir.22 Neogram~iyan bir yakla~>lmla uluslararasl sistemi analiz eden (jnemli arar;;hrmacllardan olan Gill, bu baglamda hegemonu, uluslararasl bilgi yapllarml kontrol edebilme giiciine sahip olan devlet olarak tammlamaktadir. Cox, diinya diizeni olgusunu anlamak ic,:in Gramsci'nin kavramlarma baf;>vururken, hegemonyanm bir devletin, diger devletleri dogrudan somiirmesi anlamma gelmedigini ac,:lklamif;>hr. Cox' a gore, hegemon genel olarak mef;>ru kabul edilen bir diinya duzeni kurabilen devlettir. Diinya diizeni, ulusal diizenin dl;;a yaytlmasl ile oluf;>ur. Cox 21 Randall Germain, "The Worlds of Finance: A BraudeJian Perspective on IPE", European TournaI of International Relations, Cilt 2, No 2, 1996, s. 208. 22 Gill, "Knowledge, Politics, and Neo-Liberal Political Economy", s. 76. 13

ULUSlARARASliLi~KilER/INTER~!ATIONALREl.ATlOl\lS bu noktada hakim smlfiarm ulusal planda kurduklan hegemonya Gramsci'nin verdigi onemden yola ~lkarak buyuk yer Dolaylslyla bir devletin, hakim smifian, ulusal planda kurduklan hegemonyayl dl~anya yayarak hegemon devlet statusune ula~maktadlrlar.23 Bir ba ka deyi~le Cox'a gore uluslararasl siyasetteki hegemonya, ulusal siyasetteki hegemonyamn bir uzantlsldlr. Cox'a gore hegemonya i~in dunya ticaret ve finans sistemleri buyuk onem ta;nr. Dolaylslyla bu iki alandaki kurumsal i leyi, hegemonun ekonomik yayllmasmm temel ara~lanm olu tunnaktadlr. 24 Bu kurumsal mekanizmalar ana mantlgl itibariyle aym kalmakla birlikte, degi~en ko~ullara uyum gostermek i\in nitelik degi9tirebilmektedirler. Hegemonik dunya duzeninde sermayenin birikimi esas olarak hegemon devletin iilkesinde olacakhr. Bu olgunun bir ba9ka ifadesi hegemon devletin, uluslararasl sistemde sermayenin kendisi ve ikincil devletler arasmda payla lmml duzenleyerek siyasal gucu surekli elinde tutan sistemik bir merkezi aktor olmasldlr. Hegemon devlet, dunya ticaret ve finansmm h;,leyi9ini koydugu kurallarla denetlerken, ekonomik kazan~lann ikincil devletler arasmda payla91mm1 da yonetir. Hegemon bu payla91m1 belli bir me ruiyet temelinde ba anyla yap a bildigi ve dolaylslyla soz konusu hegemonik daglhm fonksiyonunun ikincil devletler tarafmdan kabul gordugu surece hegemonyasml devam ettirebilir. Cox, Production, Power, and World Order ba hkh kitabmda, dunya duzeni olgusu ile hegemonun ili kisini uretimin kontrolu ve sermaye birikiminin payla lml esasmda a~lklamaktadlr. Cox'a gore dunya liberal duzeni (world liberal order) bu esasta hegemon tarafmdan kurulmu ve yine hegemon tarafmdan denetlenen bir hiyerar9ik uluslararasl sistem tiirudur. 25 Gilpin hegemonun ama~ ve ~lkarlanm a~lklarken, "dunya ekonomisini kontrol etmek ya da en azmdan dunya ekonomisi uzerinde etki sahibi olmak" amacml en onemli ama~ olarak ortaya koymu tur. Gilpin'e gore bu, ger~ekte "uluslararasl i boliimunu duzenleme ve manipiile edebilme yetenegi" ile e anlamhdlr. 26 Neogram iyan Hegemonya Yakla lml c;erc;evesinde Finansm. Globalle mesi Onceleri finans, ticaretin paralelinde geli9mekle birlikte, zaman i~inde ticaretin ekonomik ve siyasal onemini a9an bir etkinlik kazanm19hr. 23 Cox, "Gramsci, Hegemony and International Relations: an Essay in Method", s. 61. 24 Ibid., s. 62. 25 Robert Cox, Production, Power, and World Order: Social Forces in the Making of History, Columbia Univ. Press, New York, 1987, s. 143-147. 26 Gilpin, War and Change in World Politics, s. 24. 14

Neogram~iyan Hegemonya Yakla lml <;er{:evesinde GUr ve Global Finans... Neogram»iyan yakla»lml one pkaran yazarlarm altmt ~izdigi gibi uluslararasl ili kilerde finansal i»lemler, giderek ekonomik kazan<;larm payla»lml ve sermaye birikimi i<;in ayn ve <;ok onemli bir rol meye ba»laml» ve bu baglamda siyasal bir gti<;; aracma donti~meye ba~laml»hr,27 "Finansm globalle»mesi" bu a~ldan, finansm ticaretten bagjmslzlaglp, hegemon i<;;in ayn ve baglmslz bir sermaye birikimi aracma donti»mesi olgusudur. Bu durum ozellikle hegemon devletin, hlzla gti<;;lenen rakipleri tiretim ve dolaylslyla ticaretteki rekabet gtictinti kaybetme Bu gortiniim, hegemonun artan dt» ticaret ve cari bulur. Bu hegemon devlet, <;;unkti durumda liberal bir kalmayacaktir. diizeninin hilkim olmadlgl bir hegemondan tamm Bu <;;er~evede finansal globaller;;me ve dolaylslyla uluslararasl sistemde hareket edebilme kabiliyeti kazanmasl, hegemonun iiretim ve ticarette ya;;adlgl rekabet sorununa <;;oztim olarak ortaya <;;lkar. Hegemonun a~lklan sermaye hareketleri ile dengeye kavu»ur. Finansal globalle»menin hegemonun rekabet sorununa s;oztim olabilmesi is;in, hegemonun bankaclhk sistemi ve ulusal parasl merkezinde geli;;en bir global finansal sistemin geli;;mesi gereklidir. Gilpin oldul«;a Neogram;;iyan bir perspektifle bu olguyu ekonominin monetizasyonu olarak adlandlrml»tir. Gilpin'e gore uluslararasl pazarlarm monetize oimasi belli merkezlerde servet birikimini artiracak, bu baglamda siyasal gtictin de merkezile»mesine yol a~acakt1r.28 <::ah;;mamlzda Neogram»iyan hegemonya yakla»lmlmn temel varsaylmlarmm gozlem alam olarak, Btiytik Britanya'nm hegemon bir gli~ olarak finansal globallef;lme deneyimini ele alacaglz. Pax Britannica'da 19. yy.'m son ~eyreginde ya»anan bu btiytik dontif;ltim, Neogram;;iyan tezleri dogrular bir nitelik ta»lmakta ve fihansal globalle;;menin arkasmda ye alan siyasal dinamikleri de ortaya koymaktadlr. 27 Cox, "Gramsci, Hegemony and International Relations: an Essay in Method", s. 62, Randall Germain, "The Worlds of Finance: A Braudelian Perspective on IPE", s. 208, Philip G. Cerny, "Politicising International Finance", Millenium:Jolirnal of International Studies, Cilt 27, No 2, 1998, s. 356-357; Stephen Gill, "Globalisation, Market Civilisation, and Disciplinary Neoliberalism", Milienium:Journal of International Studies, Cilt 24, No 3, 1995, 5. 411-412; Andrew Baker, "Nebuleuse and the internationalization of the state in the UK? The Case of HM Treasury and the Bank of England", Review of International Political Economy, CHt 6, No 1, Bahar 1999, s. 82-84. 28 Gilpin, War and Change in World Politics, 5.131. 15

ULUSLARARASlill~KllER / I N1U!NATIONALRELATIONS Biiyiik Britanya ve Global Finans Britanya Hegemonik Diizeninin Temelleri 1815 yeni bir Avrupa'nm dogmakta oldugunu anlatan onemli bir semboldiir. Avrupa, Sanayi Devrimi sonrasmda iiretim ve ticaretini giderek serbestlef?tirmekte ve rekabeti global oh;ekte ya~amaktadlr. Soz konusu A vrupa, Biiyiik Britanya'mn liderliginde bu anemli af?amalan kaydetmif?tir. Soz konusu donemin baf?langici Fransa'mn Klta Avrupasl'nda yenilgiye ugratllmasl ile baf?lamlf? ve Klta Avrupasl'nda devletin askeri iistiinliige sahip olmadlgl bir giic; dengesi ko;mlunda ye~ermi~tir. Fetih ve ilhak siyaseti ile genif?leyen "Napolyon imparatorlugu", Rusya, Avusturya, Prusya ve Biiyuk Britanya'mn kar~l birle~mesiyle slmrlarma Ulaf?mlf?hr. 1813'ten itibaren bu koalisyon Biiyiik Britanya'nm liderliginde Fransa'ya kar~l harekete gec;mif? ve uzun bir savaf? donemi Mayls 1814'te Paris'te imzalanan <>u>,,,,,,,,,;: anlaf?maslyla sona ermif?tir. Yeni Avrupa giic; dengesi ve siyasal sistemi 1815 Viyana Kongresi ile diizenlenmi~tir. Donanmasl, finans giieii, tieari iistiinliigii, genif?leyen emperyal topraklan ve nitelikli diplomasisi ile yeni donemin en giic;lii devleti Biiyiik Britanya'dlr. Britanya Avrupa kltasmda toprak kazanmak veya Avrupa'ya h.kim olmak iddiasmda degildir. Britanya'nm Avrupa kltasl He ilgili temel siyasal hedefi, Klta ic;i giic; dengesinin korunmasldlr. Zira Biiyiik Britanya'nm ekonomik ve siyasal hedefi emperyal yonetimi altmdaki topraklar ve diinya ekonomik sistemi ile ilgili olmuf?tur. 29 Britanya, sanayi devrimi kazammlan ve emperyal iistiinliiklere dayanan ekonomisinin rekabet giieiiniin farkmdadu ve bu nedenle soz konusu donemde diinyanm onemli ekonomik giic;leri arasmda serbest ticarete dayall bir ekonomik diizen arayl~mda olmuf?tur. Londrall tiieearlann ingiliz Parlamentosuna sunduklan 1820 tarihli dilekc;e, hlzla gelif?en yeni smlfm serbest ticaretin saglayacagl faydalann farkmda oldugunu gostermektedir. Londrall tiiecarlar bu beige ile 1/ dlf? ticaretin gelif?mesine en iist diizeyde onem verilmesi gerektigini, bu anlamda sermaye ve sanayinin iyi ~ekilde yonlendirilmesinin f?art oldugunu ve bu amaca giden yoldaki tiim engellerin kaldmlmasl gerektigini" vurgulamlf?lardlr.30 1830'lara gelindiginde ingiltere sanayi maharma uyguladlgl giimriik tarifelerini neredeyse tamamen kaldlrml~hr. Ticaretin oniindeki 29 Ikenberry, After hegemony, s. 84-85. 30 David Thomson, Europe since Napo/eon, Penguin Books, Londra, 1990, s. 162. 16

Neogram$iyan Hegemonya Yaklaijlml (:er(:evesinde Gur; ve Global Finans... engellere de son verilmi~tir,3l ingiltere'nin tanmsal iiriinlerdeki korumacl politikalarmm sona ermesi ie;in ise Yeni Tahtl YasalanfFnm (Corn Laws) kabuliine kadar beklemek gerekmi~tir. Geli$en ingiliz sanayi ve ticaret kesimi toprak sahibi soylulara bu tarihte isteklerini kabul ettirmeyi ba~arml~ ve bu ~ekilde bir yandan Ingiltere'ye ucuz tanmsal girdi saglarken diger yandan biiyiik ingiliz pazun111 diger iilkelere kar~l koz olarak kullanma imklnma da kavu~mu$tur. Vine bu donemde ingiltere, in$a ettigi demiryollan He ie; pazan111 birbirine baglaml$ ve komiir, demir iiretimini biiyiik bir hlzla arhrmaya ba~laml hr. 1815'te 16 milyon ton olan komiir iiretimi, 1835'te 30 milyon tona, 1848'de 50 milyon tona <;lkml hr. ingiltere'nin demir iiretimi ise 1835' de 1 milyon ton iken 1848' de 2 milyon tona ula ml ve yiizyllm ortalarmda diinya pik demir iiretiminin yansl ingiltere'de yapllir duruma gelmi tir. Bu donem ingiltere'nin demir ve pamuk merkezli sanayinin geli tigi bir donemdir. Yiizyllm ortasmda ingiltere'de tekstil ve i1i kili sektorlerde istihdam edilenlerin saylsl 1 milyon ki iyi a ml~hr.32 Biiyiik Britanya bir yandan emperyal bir dtizen ote yandan liberal bir ekonomik ve siyasal sistemi bir arada, ancak birbirlerinin alanlarma miidahale ettirmeden ya~atabilmi~tir. Hindistan ba~ta olmak iizere ingiliz koloni imparatorlugu serbest ticaretten <;ok emperyal bir rejimin konusu olmu~tur. Fransa ve daha soma Almanya da benzer emperyal ha.kimiyet alanlan yaratml~ ve bunlan geni~letme <;abasl i<;inde olmu~lardlr. Buna kar~tllk Britanya, biiyiik devletler arasmda serbest ticaret diizenine gore i~leyen bir ekonomik sistemin hakim oimasi i<;in <;aba gostermi~tir. Biiyiik Britanya ekonomik giiciiniin en iist noktasmda, 1840'lardan itibaren emperyal hakimiyet alanlanm da serbest ticarete a<;ml~hr33. Merkantilist bir siyasetin uzanhsl olan "Deniz Ta~lmaclhgl Yasalanm"m (Navigation Laws) 1849' da yiiriirliikten kaldlran ingiltere, somiirgelerdeki ekonomik hakimiyetini somiirge yonetimi ve yerel hakim smlfiar iizerindeki denetimi sayesinde dolayh olarak korumayl tercih etmi~tir. Ancak 19. yy.'m sonlarmda diinya ekonomisinde ~iddetlenen rekabet basklsl Britanya'Yl, emperyal topraklan He yaphgl ticareti tercihli ticaret rejimi altma alarak ii<;iincii iilkelere kar$l korumak durumunda blrakml tir 34 31 David A. Lake, "British and American Hegemony Compared: Lessons for the Current Era of Decline", Michael Fry (der.), History, the White House and the Kremlin: Statesmen as Historians, Pinter Pub., Londra, 1991, s. 107. 32 Thomson, Europe since Napoleon, s. 179. 33 Arthur A. Stein, "The Hegemon's Dilemma: Great Britain, the Unites States, and the International Economic Order", International Organization, Cilt 38, No 2, Bahar, 1984, s. 363. 34 Lake, "British and American Hegemony Compared", s. 110. 17

UI. USLARARASllli~KllER IINI ERNATIONALREIJTlONS Britanya Hegemonyasmda Kriz ve Global Finansm Dogu u 19. 'm son <;eyregi Buyuk Britanya ekonomisinin artan Amerikan ve Alman rekabet gucu kar,;>lsmda zorlandlgl bir donemdir. Almanya ve ABD merkantilist bir strateji ile, uretim kapasiteleri ve dunya pazar paylanm ingiltere He e duzeye getirmi tir,35 Bu rekabet ortammm yarattlgl ekonomik sorunlara ragmen ingiltere Birinci Dunya Sava l'na kadar dunya ekonomisi uzerindeki hakimiyetini devam etti1'ebilmi,;>tir,36 Sanayi ve ticaret alanmda ustunlugunu yitiren BilyUk I3ritanya, bu kaybl Hobsbawm'a gore hizmet alanlanna verilen oncplikle gidermi,;>tir. Dpniz ta';>lmaclhgl, sigortaclhk ve ozellikle finans Buyuk Britanya'nm ustunlugunu korudugu alanlar olmu tur. Onceleri gemi ta';>lmaclhgmdan eldp edilen gelirler <;ok onemli bir rol oynarken, 1860' dan soma sigortaclhk ve komisyonculuk gelirleri, 1870'den soma ise finansal yatmmlar ingiliz ekonomisini ayakta tutmu tur.3 7 Ingham da ingiliz ekonomisindeki krizi a,;>ma konusunda geli~en finans endilstrisinin rolunun altml <;izmi tir.38 Bunlara ek olarak artan rekabete kar J bir de hlzlanan somurgeciiik siyasetini vurgulamak gerekir. 19. yy.'m sonlarmda ingiltere, Fransa ve Almanya ekonomik anlamda koloni siyasetine donmu,;>tur. Aynca ozellikle Afrika Kltasmda, bu gil<;ler arasmda somurgecilik yan l hlz kazanmi hr. ingiltere'nin sanayi uretimi ve sanayi malt ticaretinde dunya nndaki ustun konumunu kaybetmesine kan;ilhk, Londra merkezli geli en finans endust1'isi soz konusu kaybi gidermeye ydnelik ola1'ak duzenlenmi ti1'. Finans endustrisi 19. yy.'m son <;eyreginde ingiliz ekonomisi i<;in buyiik onem kazanml t11'. Bu donemde ingilte1'e i<;in finans, deniza lf1 ticaretin aracisl konumundan baglmslzla~ml~ ve Britanya ic:;in mal ticaretinden bagimslz buyuk gelir saglayan baglmslz ve global bir endust1'i haline gelmi tir. Soz konusu yeni ()zelligi ile uluslararasl finans, global finansa donu mu tur. Clemens ve Williamson 1870-1913 arasi donemi, bu a<;ldan "ilk biiyuk globalle me" (the first great globalization boom) donemi olarak tammlamaktadlr. Bu 35 Bu konuda aynnhh bir degerlendirme i~in bkz. Eric J. Hobsbawm, Sanayi ve il11paratorluk, <;:ev. Abdullah Ersoy, Dost Kitabevi, Ankara, 1998, s. 124-127; Peter Alexis Gourevitch, "International Trade, Domestic Coalitions, and Liberty:Comparative Responses to the Crisis of 1873-1896", Jeffry A. Frieden, David A. Lake (der.), International Political Econol11y:Perspectives on Global Power and Wealth, Routledge, New York, 2000, s.100; Stein, "The Hegemon's Dilemma: Great Britain, the Unites States, and the International Economic Order", s. 357, 367-369. 36 Lake, "British and American Hegemony Compared", s.108. 37 Hobsbawm, Sanayi ve jl11paratorluk, 5.134. 38 Geoffrey Ingham, "States and Markets in the Production of World Money: Sterling and the Dolar", Stuart Corbridge, Ron Martin, Nigel Thrift (def.), Money, Power and Space,Blackwell, Cambridge, 1994, s. 32-33. 18

Neogramfjiyan Hegemonya Yaklaf}lml C;ergevesinde GU9 ve Global Finans... yazarlara gore Britanya soz konusu donemde sermaye ihracl konusunda en yakm takip<;isi Fransa ve Almanya'yl <;ok geride blrakacak f,iekhde ilerlemif,i durumdadlr.39 Global finans sektorunun ortaya <;lklf,imda, Londra merkezli ingiliz bankaclhk sistemi ve ingiliz Merkez Bankasl buyuk rol oynaml1;>hr. Yuzyllm ba~mdan itibaren gelif,ien ingiliz sanayi uretimi ve ticaretine paralel geli~en ve dunyaya kaynak saglayan Londra Hnans merkezi, ingiliz SterHni'ni "dunya finansmm para birimi" durumuna getirmi$tir. ingiliz Sterlini diger devletler tarafmdan, temel ticari if,ilem birimi ve zenginligin biriktirildigi ve saklandlg1 temel birim olarak kullamlmaya baf,ilanmlf,it1r. Broz'a gore 19. yy.'da Londra, dunya tanm ve sanayi mallan pazarlan i<;in bir "takas merkezi" (clearinghouse) i:izelligini kazanmlf,itir. Zira dunya ticareti i<;inde aktif yer alan yabancllar klsa donemli uluslararasl yukumhihiklerini yerine getirebilmek ic;:in Londra'da Sterlin hesabl ac;:mak zorunda kalmlf,ilardlr 40 DolaYlslyla yabancl firmalar ve bankalar Londra bankalarmda buyuk meblagh Sterlin hesaplan tutmak durumunda kalmlf,ilardlr. Uluslararasl ticarete bagh bu Hili durum, Londra merkezli global finans olgusunun ge1if,iimine baf,ilanglc;: tef,ikil etmif,itir. ingiliz Sterlini'nin kazandlgl guc;: ve Londra merkezli bankaclhk sisteminin global finansal operasyonlan yuriitebilme kapasitesi, ingiltere'ye yeni bir ekonomik ve dolaylslyla siyasal gu.:; unsuru kazandlrmlf,ibr. DolaYlSlyla ingiltere'nin global bir finansal sistem gelir;;tirebilmesinde, 19. yy.'m bar;;mdan itibaren sahip ojdugu ekonomik rekabet ustuni-ligu onemli rol oynamlr;;tir. ingiltere'nin gelir;;tirdigi global finansal sistemin bir sonucu olarak Londra, tum dunya finansal kaynaklannm c;:ekim merkezi olmuf,itur. ingiltere bu kaynaklan yurtdlf,ima yonelik portfolyo ve dogrudan yatmmlarmda kullanabilmif,itir. Gilpin, Britanya'nm imalat sanayisinde ustunhigunu kaybettikten soma da c;:ok uzun bir sure para ve finans alanmda hakimiyetini korudugunu, bu baglamda ileri surmektedir. 41 Altm Standard! ve Global Finans Global finans veya bir bar;;ka ac;:ldan finans endustrisinin globalle~mesi, uluslararasl finansal operasyonlann ticari faaliyetlerden baglmslzlaf,iarak, ozerk bir faaliyet ve kazanc;: alam olarak giderek dunya ol<;eginde 39 Michael A. Clemens, Jeffrey G. Williamson, "Where did British Foreign Capital Go? Fundamentals, Failures and the Lucas Paradox 1870-1913", NBER Working PaperSeries Working paper, 8028, htlp:www.nber.org/papers/w8028, 3.12.2005, s.12. 40 Lawrence Broz, "The Domestic Politics of International Monetary Order: The Gold Standard", Jeffry A. Frieden ve David A. Lake (der.), International Political Economy:Perspectives on Global Power and Wealth, Routledge, New York, 2000, s. 208. 41 Gilpin, The Political Economy of International Relations, s. 127. 19

ULUStARARASliLI$KilER / II@lI~ATlONALFlEI.ATIONS gelif;imesidir. Uluslararasl finansal operasyonlar tarih boyunca ozerk Olmaml t1r. Daha dogru bir Hade He uluslararasl finansal operasyonlar, uluslararasl ticaretin geli$mesi He ve ticari operasyonlara bagh olarak <;lkml$hr. Uluslararasl m$kilerde devlet ve devlet dl l aktorlerin finansal operasyonlan ozerk bir faaliyet ve kazan<; alam olarak diizenlemesi ve yiiriitmesi yeni bir olgudur. Neogram iyan apdan bakillrsa global finans, baglmslz bir sermaye birikim aracl olarak finans endiistrisine uluslararasl siyasal gii<; saglamaktadlr. Bu a<;ldan baklldlgmda global finans piyasalanmn olu turulabilmesi durumunda, bu piyasalarda kontrol sahibi olan bir finans endiistrisine sa hip olacak devlet yeni, etkili ve siirdiiriilebilir bir siyasal gii<; aracl sahibi olacakhr. Bu konuyla ilgili ara tlrmalar yapan tarih<;;iler finans endiistrisinin globalle$tigine ili$kin a<;;lk i$aretleri 19. yy.'m son <;;eyreginde Londra merkezli geli$en global finans piyasalarmda tespit etmi$lerdir. Bu yazarlar ozellikle 1870'den sonra ingiltere'nin kontroliinde Londra finans piyasalannm global Ol<;;ekte yiiriittiigii faaliyetlerde ortaya <;lkan sermaye hareketlerini global finans endiistrisinin varhgma kamt olarak gostermektedirler. 42 Londra finans <;;evreleri deniza lfl iilkelere bu kapsamda gorece biiyiik rakamlara ula$an finansal yatmmlar yapmu;; hr. Edelstein soz konusu finansal operasyonlan; yabancl menkul klymetlerin Londra piyasalarmda sahlmasl, Londra'da alman yabancl menkul degerlerin yabancllara tekrar satllmasl, yabancl hiikiimet ve ozel kurulu$lara Britanya Hiikiimeti veya Londra merkezli finans kurulu larmca verilen klsa donemli krediler, deniza m baglmslz iilke ya da kolonilere Britanya hiikiimeti veya ingiliz finans kurulu lannca yapllan dogrudan yatmmlar ve yabancl firmalann ingiliz firmalarma a<;;hklan klsa donemli krediler olarak tammlaml hr. 43 42 Bu konuda bkz. Larry Neal, The Rise of Financial Capitalism: International Capital Market in the Age of Reason, Cambridge University Press, New York, 1990; Michael Edelstein, Overseas Investment in the Age of High Imperialism:The United Kingdom 1850-1914, Methuen and Co.ltd., Londra, 1982; Ranald C. Michie, The City of'london:continuity and Change 1850-1990, MacMillan Press, London, 1992; Matthew Simon, "The Pattern of New British Portfolio Foreign Investment 1865-1914", A.R. Hall (der.), The Export of Capital from Britain 1870-1914, Methuen and Co ltd, Suffolk, 1968; Brinley Thomas, "Migration and International Investment", A.R. Hall (der.), The Export of Capital from Britain 1870-1914, Methuen and Co ltd, Suffolk, 1968; Jeffrey G. Williamson, "The Long Swing:Comparisons and Interactions between british and American balance of payments 1820-1913", A.R. Hall (der.), The Export of Capital from Britain 1870-1914, Methuen and Co ltd, Suffolk, 1968; Herbert Feis, Europe the World's Banker 1870-1914, Yale University Press, New Haven, 1930; Alexander R. Cairncross, "Investment in Canada 1900-13", A.R. Hall (der.), The Export of Capital from Britain 1870-1914, Methuen and Co ltd, Suffolk, 1968; A. R. Hall, "Capital Imports and the Composition of Investment in a Borrowing Country", A.R. Hall (der.), The Export of Capital from Britain 1870c1914, Methuen and Co ltd, Suffolk, 1968. 43 Edelstein, Overseas Investment in the Age of High Imperialism, s. 15-16. 20

Neogram iyan Hegemonya Yakla lml c;.m;evesinde Giil; ve Global Finans... Bu konuda arar;;hrma yapan ekonomi tarih<;ileri birbirine yakm ama farkh vermir;;tir. Bu rakamlarm hepsi, 1870-1914 doneminde finans <;evrelerinin bu kapsamda yiiriittiikleri faaliyetlerde iilkelere cari degerle toplam 4 milyar Sterlin civarmda yatmm yaptlgml tespit etmit?lerdir. Bu yatmmm %80'ini de portfolyo yatmml r;;eklinde gerc;;ekle;;mit?tir44. Heaton 1870-1914 doneminde ingiltere'nin dit? sermaye yatmmlarmda dunyanm lideri oldugunu gostermektedir45. Amerika Birle;;ik Devletleri'nin ise bu donem boyunca d1t? finansal yatmmlan hep negatifte kalml;;hr.46 1870 somasl donem i'ngiltere'nin mal ticaretinde koruma oranlanm dii~iirdugii ve dunyaya en apk konuma geldigi donemdir. Gumruk gelirlerinin toplam ithalat degeri i<;:indeki oram 1830'da %33,9, 1840'da iken, bu oran 1870'de %6,6'ya, 1880'de %4,6'ya, 1910'da %4,9'a gerilemi itir47. Vine ingiltere'nin ithalat ve ihracatmm top lam degerinin toplam uretimine oram 1830'da %21,5 iken bu oran 1840'da %28,3, 1870'de %52,8, 1880'de %45,7 ve 191O'da %46,1 olmu;;tur.48 DolaYlslyla 1870' den itibaren ingiltere ekonomisinde finansal hizmetlerin payi giderek artarken, ingiltere'nin ie; pazan daha az korunan bir konuma ve ingiltere ekonomisi ise diinyaya daha a<;:lk bir hale gelmi itir. Clemens ve Williamson da e;ahr;;malarmda Britanya'mn 1. Dunya Sava~n oncesi donemde gere;ekler;;tirdigi sermaye yatmmlanm alh zaman dilimi ic;inde ele alml ihr. Buna gore ingiltere'nin dl;; sermaye yatmmlan, donemsel ini;; e;lk1r;;larla birlikte 1865-1910 doneminde surekli artmlr;;hr. Clemens ve Williamson' a gore 1865'te 0 yu cari degerle 20 milyon sterlin duzeyinde olan ingiliz dig finansal yatmmlan, 1890'da ytlhk 1l0milyon Sterlin, 1905'te ytlhk 125 milyon Sterlin ve 191O'da yllhk 160 milyon Sterlin duzeyine yukselmigtir49. Bu donemde ingiltere'nin d1t? finansal portfolyo yatmmlarmm %70'i demiryollan, kanallar, haberler;;me gibi yabancl kamusal altyap1 yatmmlanmn finansmanma yonelmit?tir. Britanya koloni imparatorlugu ingiliz toplam portfolyo yatmmlarmm %40'ml almlr;;tlr. Bu yatmmlarm %60'1 ise Kuzey Amerika, Latin Amerika, Avustralya-Yeni Zelanda ve Guney 44 Simon, "The Pattern of New British Portfolio Foreign Investment 1865-1914", 23-24; Edelstein, Overseas Investment in the Age of High Imperialism, s.37. _ 45 Herbert Heaton, Avrupa jktisat Tarihi, <;:ev. M.Ali Klhc;bay, Osman Aydogu, Paragraf Yaymevi, Ankara 2005, 8.536. 46 Albert Fishlow, "Lessons from the Past: Capital Markets during the 19 th Century and the Interwar Period", International Organization, Cilt 39, No 3, Yaz 1985,8.388. 47 Stein, "The Hegemon's Dilemma", 8.374. 48 Ibid., 8.373. 49 Clemen8, Williamson, "Where did British Foreign Capital Go? Fundamentals, Failures and the Lucas Paradox 1870-1913", sao. 21