SON KÜRESEL FİNANSAL KRİZİN TÜRKİYE SİGORTA SEKTÖRÜ ÜZERİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ

SON KÜRESEL FİNANSAL KRİZİN TÜRKİYE SİGORTA SEKTÖRÜ ÜZERİNDEKİ İZDÜŞÜMÜ Yrd. Doç. Dr. Yavuz ILGAZ 2007 yılının ortalarında ABD konut piyasasında başlayan ve daha sonra domino etkisiyle gelişmiş ekonomilerden gelişmekte olanlara doğru büyüyen ve 2008 yılının son çeyreğinde küresel bir boyuta ulaşan bir finansal türbülans yaşanmıştır. Bu finansal türbülans, özellikle gelişmiş ülkelerde önemli bir gayrimenkul finansman sistemi olarak uygulanan Mortgage piyasasında ortaya çıkmış ve daha sonra likidite krizine ve son aşamada da reel krize dönüşmüştür. Söz konusu krizin; şimdiye kadar dünyada görülmüş en büyük kriz sayılan 1929 krizi ile benzer özelikler taşıması, krizin büyüklüğü konusundaki beklentilerin artmasına neden olmuştur. Kredi patlaması, aşırı harcama, talep artışı, bankacılık sektöründe uygulanan yapısal hatalar ve FED in krizler öncesi düşük faiz uygulamalarındaki direnci, krizlerin birbirlerini çağrıştırmasındaki önemli benzerlikleri oluşturmaktadır. 2000-2007 yılları arasında, küreselleşmenin giderek derinleşmesi ve uluslararası sermaye hareketlerinin artması sonucunda, finansal piyasalarda hızlı gelişmeler yaşanmıştır. Başta türev ürünler olmak üzere yeni yeni finansal araçların yaygınlaşması ve sanayileşmiş ülkelerde faiz oranlarının düşük seviyelerde tutulması sonucunda, uluslararası likidite artmış

ve dünya ekonomisinde 2002 yılında başlayan canlanmanın daha da güçlenmesini sağlamıştır. 1991-2000 döneminde %3,1 oranında büyüyen dünya ekonomisi, özellikle yükselen piyasa ekonomilerindeki hızlı gelişmenin etkisiyle 2003-2007 döneminde ortalama %4,7 oranında büyümüştür 1. 2007 Ağustos ayına gelindiğinde, ABD gayrimenkul fiyatlarındaki aşırı artışlar (köpükler) ve bunların neden olduğu emlak piyasasındaki sub-prime Mortgage kredilerinin tetiklemesiyle yeni bir kriz başlamıştır. 2008 Eylül ayında ise ABD nin dördüncü büyük yatırım bankası olan Lehman Brothers ın iflas etmesi sonucunda Global Finansal Krize dönüşmüş, giderek derinleşmiş ve tüm piyasa ekonomilerinin başta finans sektörlerini ardından da reel sektörlerini kuvvetli bir türbülansa sokmuştur. Bu süreçte ve sonrasında yaşanan gelişmeler, 1929 Büyük Buhranından bu yana yaşanan en büyük durgunluk olarak nitelendirilmiştir 2. Kriz başladıktan bir süre sonra, başta gelişmiş ülkeler olmak üzere krizden etkilenen tüm ülkeler gevşek para politikaları uygulamaya başlamışlardır. 2008 yılının son üç ayında tüm ülkelerde ekonomik daralmayla birlikte sanayi üretimi, ticaret ve işsizlik gibi reel ekonomik büyüklükleri önemli ölçüde etkilemiştir. 2007 yılında %5,4 olan dünya hâsılatı büyüme hızı, 2008 yılı sonunda %2,8 e kadar düşmüştür. 2009 yılında ise büyüme hızı negatif değerlere düşerek %-0,7 olarak gerçekleşmiştir. 2010 da ise tekrar %5,1 ve 2011 de %4 gibi pozitif rakamlara ulaşılmıştır 3. Krizin temel nedenlerini; Kriz öncesi hızla büyüyen türev ürün piyasaları ve bu piyasaların dünya genelinde yarattığı likidite bolluğu ve bunun sonucu olarak verilen özensiz krediler, aşırı menkul kıymetleştirme, saydamlık eksikliği, derecelendirme kuruluşlarının etkinliğindeki yetersizlik ve düzenleyici ve denetleyici kuruluşların müdahalede gecikmesi olarak sıralandırılmaktadır 4. Kriz sürecinde üç konuda temel değişim yaşanmıştır. Bunlar sırasıyla; temel mal fiyatlarındaki hızlı düşüş, finansal varlıkların değer kaybı(writedowns) ve gelişmekte 1 IMF, World Economic Outlook, April 2009, s.191. 2 Patrick Bajari, Chenghuan S. ve Minjung P: An Emprical Model of Subprime Mortgage Default From 2000 to 2007, NBER Working Paper 14625, (2008), s.2. http://www.nber.org., (Erişim Tarihi: 25.07.2012) 3 IMF, World Economic Outlook, September 2011, s.178). 4 Doğan Alantar, Küresel Finansal Kriz: Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme, (2008);Maliye ve Finans Yazıları Sayı:81, s.1)http://www.finanskulup.org.tr/maliyefinans/maliyefinans.html, (Erişim Tarihi:02.08.2012)

olan ülkelere yönelik sermaye akımlarındaki gerilemedir 5. Finansal kriz, tüm gelişmekte olan ülke ekonomileri gibi Türkiye ekonomisini de olumsuz etkilemiş, 2008 yılında %0,7 oranında büyüyen ekonomimiz, krizin etkilerinin yoğun olarak hissedildiği 2009 yılında ise %4,7 oranında küçülmüştür. Ülkemizde 2008 yılının son çeyreğinden başlayarak, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 6,2 oranında gerileyen Gayri Safi Yurt İçi Hâsıla (GSYİH), 2009 yılının ilk çeyreğinde % 13,8 oranında düşmüştür. Bu dönemde, işsizlik oranı yükselmiş, imalat sanayi ve dış ticaret hızla daralmıştır. Çalışmanın analiz dönemlerini içeren 2005-2011 yıllarına ait Grafik:1 incelendiğinde; 2008-2009 yılları arasındaki GSYİH deki artışın %12,73 ten %0,21 e düşmesi, krizden önemli ölçüde ve olumsuz olarak etkilendiğimizi ve bu etkinin de ağırlıklı olarak 2009 yılında gerçekleştiğini göstermektedir. Grafik 1: Bir Önceki Yıla Göre Türkiye nin GSYİH nin Değişimi (%) 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 50,74% 16,87% 17,89% 11,18% 12,73% 15,31% 0,21% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Sigorta Denetleme Kurulu, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor,2009, 2011, s.4-5. Sigorta en geniş tanımıyla; kanun ve sözleşmelerle belirlenen bir riskin aynı derecede tehdidi altında bulunan çok sayıda ve benzer kişi ve kurumların, rastlantısal olarak ortaya çıkan, para birimi ile ölçülebilen ve istatistikî olarak kavranabilen hasarlarını, birlikte 5 TCMB, Türkiye de Kriz Dönemlerinde Ekonomik Gelişmeler ve Ödemeler Dengesi Uyumu, s.41-43,(çevrimiçi),http://www.tcmb.gov.tr/yeni/iletisimgm/krizler_yukseler.pdf (Erişim Tarihi:29.08.2012)

karşılamak amacıyla bir araya getirilerek oluşturulan bir organizasyondur 6. Sigortacılık, uzun vadeli fon yaratması nedeniyle ekonomide sermaye birikimine ve kredi kapasitesinin genişlemesine önemli katkıları olan bir sektördür. Sigortacılık sektöründe genel anlamda risk; yitirme tehlikesinin varlığı, yitirme olasılığı, belirsizlik, gerçek sonucun beklenen sonuçtan farklı olması olasılığı ve beklenen durumdan başka herhangi bir durumun ortaya çıkma olasılığı olarak tanımlanmaktadır 7. Bu açıdan sigorta, riskin transferini sağlayan bir araç özelliği taşımaktadır. Kuruluşlar için sadece fiziki risklerin değil, aynı zamanda müşteri memnuniyeti, süreç yönetimi marka yönetimi gibi operasyonel risklerin de belirlenmesi ve bu risklere karşı da güvence oluşturulması bir zorunluluktur 8. Ekonomik hayatta rol alan aktörlere teminat vererek, faaliyetlerin kesintisiz olarak yürütülmesini sağlamaktadır. Bu özellikleri nedeniyle de ülke kalkınmasına doğrudan destek veren önemli bir finansal sektördür. Diğer taraftan ekonomik büyüme ve sigortacılığın gelişmesi arasında doğrusal bir bağ bulunmaktadır. Ekonomik büyüme sonucunda teminat verilebilecek yeni sigortacılık alanları ortaya çıkmakta ve var olan kapasiteyi artırmaktadır 9. Bu organizasyonların her biri sigorta şirketi olarak adlandırılmaktadır. Ticari bir işletmenin finansal riskleri çok çeşitlidir. Bunlar arasında; ödünç alma, satışlarda dalgalanma, hammadde fiyatlarında değişiklik, grev olasılığı, ürün modelinin eskimesi, rekabetin artması, likidite yetersizliğine bağlı finansal yükümlülüklerini yerine getirememe ya da iflas etme gibi durumlar ilk sırada yer almaktadır. Bireysel yatırımcı için ise finansal risk, yatırdığı parayı kaybetme olasılığıdır. Günümüzde finansal mühendislik adı altında birleşen risk yönetimi araçları sadece finansal risklerin değil, aynı zamanda diğer tüm risklerin de belirlenmesini ve teminat altına alınmasını gerektirmektedir. 6 Kamuran Pekiner, Sigorta İşletmeciliği, İstanbul, İşletme Fakültesi yayını, No:124, 1981. S.17. 7 Abdürrahim Emhan: Risk Yönetim Süreci ve Risk Yönetmekte Kullanılan Teknikler, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt:23, sayı:3, 2009, s.210. http://e-dergi.atauni.edu.tr/index.php/iibd/article/view/2889/2785 (Erişim Tarihi: 25.08.2012) 8 M. Akif Özer: Türkiye de Sigorta Sektörü ve Risk Yönetimi, Reasürör Dergisi, sayı:78, Ekim 2010,s.15-17 http://www.millire.com/dergi/sayi_78.pdf, (Erişim Tarihi: 15.08.2012) 8 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2009, s.3, (Çevrimiçi) http://www.hazine.gov.t,, (Erişim Tarihi:26.Temmuz.2012).

Kriz döneminde dünyanın en hızlı değer yitiren şirketi ABD de bulunan AIG (American International Group) sigorta şirketi olmuştur. Şirket ABD hükümeti tarafından hemen korumaya alınarak iflası önlenmiştir. ABD Merkez Bankası, Lehman Brothers yatırım bankasının iflasına izin verirken AIG nin iflasına izin vermemiştir. Krizi izleyen yıl içinde AIG, 188 milyar dolarlık piyasa değerinden 1,1 milyar dolarlık piyasa değerine düşmüştür. AIG nin bu kadar değer kaybetmesinin arkasında dünyanın birçok ülkesinde milyonlarca müşterisinin olması, işsizlik sigortaları yapması, banka kredilerinin ödenmemesi rizikosunu ve birçok küresel şirketin tahvil çıkaran şirketlerin tahvil rizikolarını sigortalaması yatmaktadır 10. İflas gerçekleşseydi büyük çaplı bir domino etkisiyle var olan krizin şiddeti geri dönülemez bir noktaya ulaşabilecekti. Şirket kriz ortaya çıktığında bir gecede yaklaşık 50 milyar dolarlık bir nakit açığı ile karşılaşmıştır. Üç kredi derecelendirme kuruluşunun da aynı anda AIG nin kredi notunu 2 kademe birden düşürmesi, söz konusu açığın ikiye katlanmasına neden olmuştur. Yaşanan son küresel finansal krizin, ülkemiz sigortacılık sektörüne ne ölçüde yansıdığı çalışmamızın ana konusunu oluşturmaktadır. Krizin etkilerini tam olarak görebilmek amacıyla, kriz öncesi ve kriz sonrası dönemleri kapsayacak şekilde 2005-2011 zaman kesiti dikkate alınmıştır. Çalışmanın bundan sonraki kısmında, 2007-2010 kriz döneminde; hayat dışı, hayat ve bireysel emeklilik dallarına ilişkin temel ve yapısal göstergeler açıklandıktan sonra finansal tabloların ve teknik göstergelerin ne şekilde değişim gösterdiği analiz edilecektir. 2. Sigortacılık Sektörüne İlişkin Temel Göstergeler Sigortacılık, dünya ekonomisindeki gelişmelerden hızlı ve yüksek oranda etkilenen finansal sektörlerden birisidir. Sektöre ilişkin temel göstergeler; yaratılan yıllık prim üretimi, verilen teminatlar ve ödenen tazminatlar ile bu değişkenlerin GSYİH içindeki payı ve dünya sigortacılık sektörü içindeki yeri olarak incelenebilir. 2.1 Prim Üretimi, Teminatlar ve Ödenen Tazminatlar Ülkemizde prim üretimi; hayat dışı, hayat/emeklilik ve reasürans gruplarında gerçekleştirilmektedir. Hayat dışı sigortalardan elde edilen primler, toplam primlerin önemli 10 Mükerrem Hiç, Küresel Ekonomik Kriz ve Türkiye, Beykent Üniversitesi Yayınları, No:62, İstanbul, 2009, s.6

bir yüzdesini oluşturmaktadır. 2006-2011 dönemleri arasında bu oran ortalama olarak % 85 düzeyinde gerçekleşmiştir. Krizin şiddetlendiği 2008 yılı sonu itibariyle ise yaklaşık % 87 düzeyine ulaşmıştır. Tablo 1:Yıl Ölçeğinde Toplam Prim Üretimi İçinde Hayat Dışı ve Hayat Sigorta Primlerinin Dağılımı (Milyon TL) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam Prim 9.670 10.931 11.780 12.436 14.130 17.164 Hayat Dışı Payı (%) 85,67 87,82 86,62 85,35 84,57 84,36 Hayat Payı (%) 14,33 12,18 13,38 14,65 15,43 15,64 Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Sigorta Denetleme Kurulu, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2011, s.1. 2005-2007 yılları arasında hayat dalının toplam prim üretimi içindeki payı bir miktar gerilemiş, buna karşılık hayat dışı sigorta primlerinin payı 2007 de % 87 ye çıkmıştır. Bunun nedeni krizin başlamasından çok, bir kısım hayat sigorta fonlarının bireysel emeklilik sigortalarına devridir 11. 2008 yılından başlayarak devirlerin sona ermesi ile birlikte tekrar düzenli olarak artmaya başlamış ve 2011 yılının sonuna kadar da artmaya devam etmiştir. Türkiye de reel olarak 2007 yılında üretilen ve sadece sigortalılardan elde edilen primleri ifade eden direkt primlerde % 6,33 artış olurken, 2008 de % 3,55 azalış gerçekleşmiştir. Sigorta gruplarına göre primlerin reel artış/azalış oranlarına bakıldığında, 2007 yılında hayat grubu direkt primleri % 9,53 oranında azalırken, 2008 de % 4,97 artış göstermiştir. Hayat dışı grubu direkt primleri reel olarak 2007 de % 9,05 artarken, 2008 de % 4,75 oranında azalmıştır. Hayat dışı primlerdeki azalışın en önemli nedeni, bu grup içinde yer alan kara araçları dalının 2008 yılı içinde toplam prim üretimi içindeki ağırlığının önemli oranda düşmüş olmasıdır. Diğer taraftan aynı dönem içinde tazminatların en büyük bölümü % 64 lük payla oto kaza sigortalarına ödenmiştir 12. Krizle birlikte şirketler arasında yaşanan yoğun fiyat rekabetinin de etkisiyle ülkemizde sigortacılık sektörü 2008 yılında prim üretimi reel olarak -%3,5 negatif reel büyüme gösterirken, 2009 yılında tekrar pozitif değerlere ulaşmıştır. Bu durum Tablo 2 de gösterilmiştir. 11 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2011, s.2, (Çevrimiçi) http://www.hazine.gov.t,, (Erişim Tarihi:26.Temmuz.2012) 12 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2008, s.32, (Çevrimiçi) http://www.hazine.gov.t,, (Erişim Tarihi:26.Temmuz.2012)

Tablo 2: Yıl Ölçeğinde Direkt Prim Üretimleri (Milyon TL) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Hayat Dışı Direkt Prim 8.284 9.600 10.204 10.614 11.949 14.479 Hayat Direkt Prim 1.385 1.331 1.564 1.822 2.148 2.637 Direkt Prim Toplamı 9.475 10.701 11.560 12.193 13.822 16.791 Nominal Değişim(%) 21,21 12,95 8,02 5,48 13,36 21,48 Reel Değişim(%) 10,54 6,33-3,55 0,17 7,27 11,84 HD Nominal Değişim (%) 23,05 15,83 6,67 3,76 12,56 21,25 Hayat Nominal Değişim(%) 11,49-3,90 17,56 16,45 17,92 22,74 HD Reel Değişim (%) 12,22 9,05-4,75-1,46 6,51 11,62 Hayat Reel Değişim(%)* 1,68-9,53 4,97 10,60 11,59 12,99 GSYİH 758.391 843.178 950.534 952.559 1.098.799 1.294.893 Nominal Değişim (%) 16,87 11,18 12,73 0,21 15,35 17,85 Reel Değişim (%) 6,58 4,67 0,66-4,83 9,16 8,49 (*) Reel değişim oranları 1998 sabit fiyatları temel alınarak hesaplanmıştır. Kaynak: T.C. Başbakanlık SDK, "Türkiye'de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2011, s.5 2010 yılında gerçekleştirilen 14,1 milyon TL lik prim üretimi ile nominal olarak bir önceki yıla göre % 13,6 oranında, 2011 yılında da yaklaşık % 21,5 büyüyerek, kriz döneminin kayıplarını bütünüyle karşılamış ve yeniden büyüme eğilimine girmiştir. Ülkemizde finansal risklerden sayılan tahvil sigortacılığının bulunmaması, krizin etkilerini büyük ölçüde sınırlandırmıştır. Sigorta şirketleri tarafından verilen teminatlar, hiç kuşkusuz sigortacılığın önemini gösteren unsurlardan birisidir. Krizin yoğunlaşmaya başladığı 2008 yılından başlayarak, hayat dışı içinde yer alan trafik sigortalarında verilen sakatlanma ve ölüm teminatlarının toplam teminat tutarına eklenmesi, toplam teminatlarda özellikle 2008 yılında %100 e yakın bir artış yaratmıştır. 2008 ve 2009 yıllarında sakatlanma ve ölüm teminatlarının toplam teminatlar içindeki payı yaklaşık % 40 düzeyinde gerçekleşmiştir. Genel olarak ödenen teminatların büyük bölümünü vefat teminatları oluşturmaktadır 13. Tablo 3: Yıl Ölçeğinde Toplam Teminatlardaki Değişim Milyar TL) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam Teminat 9.472.643 11.910.814 22.676.539 25.037.878 30.661.735 39.163.051 Hayat Dışı Teminat 9.358.669 11.756.248 22.452.225 24.722.284 30.402.210 38.822.439 Hayat Teminatı 113.974 154.566 224.314 315.594 259.525 340.612 Kaynak: T.C. Başbakanlık SDK, "Türkiye'de Sigortacılık ve BES Faaliyet Raporu, 2010, 2011, s.1 13 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2011, a.g.e., s.5,

Ödenen tazminatlar incelendiğinde, hayat dışı sigorta şirketlerinde ödenen tazminat tutarı 2006 yılına göre 2011 yılında % 57 oranında artmıştır. Hayat ve emeklilik şirketlerinde ise 2006-2011 yılları arasında istikrarlı bir artış eğilimi görülmektedir. Genel olarak ödenen tazminatların tamamına yakını vefat teminatlarına aittir. Toplam ödenen tazminatlar içinde hayat dışı şirketlerin payı 2011 itibariyle % 80, hayat ve emeklilik şirketlerinin payı ise 2006 yılında %24 iken 2011 sonu itibariyle %15 seviyelerine gerilemiştir. Geriye kalan %5 lik tutar ise reasürans şirketlerine aittir. Tablo 4: Yıl Ölçeğinde Ödenen Tazminatlardaki Değişim 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ödenen Tazminatlar(Milyon TL) 6.207,4 6.361,2 7.029,7 8.593,0 8.652,9 10.331,6 Hayat Dışı Tazminat 4.723,0 5.334,2 5.786,4 7.087,3 7.168,0 8.304,8 Hayat Tazminat 1.484,4 1.027,0 1.243,3 1.505,7 1.484,9 1.600,1 Kaynak: T.C. Başbakanlık SDK, "Türkiye'de Sigortacılık ve BES Faaliyet Raporu, 2010, 2011, s.1 2009 ve 2010 arasında ise önemli bir artış görülmemektedir. Bunun en önemli nedeni de rücu ve sovtaj gelirlerinin ödenen tazminatlar içinde muhasebeleştirilmeye başlanmasıdır 14. Sovtaj geliri; sigorta şirketinin, kısmen zarar görmüş malların sigorta bedelinin tamamını tazmin ettikten sonra, kendi mülkiyetine geçen söz konusu malların satışından elde ettiği gelirleri ifade etmektedir. Sigorta ettiren kimsenin oluşan zarardan dolayı üçüncü şahıslara karşı dava hakkı varsa bu tazmin ettiği bedel oranında sigorta şirketine geçmekte ya da rücu edilmektedir 15. 2.2 Sigortacılık Sektörü ve GSYİH Ülke ekonomilerinin en önemli göstergesi kabul edilen GSYİH nin arttığı dönemlerde sigortacılık sektörü, GSYİH den daha yüksek oranda büyümekte, tersi durumda ise GSYİH den daha fazla küçülmektedir 16. Ancak 2008 yılında ilk kez GSYİH nin reel olarak 0,66% oranında artmasına karşılık, reel prim üretimi % 3,55 azalmış ve böylece yaşanan ekonomik krize paralel olarak sigortacılık sektörü 2008 yılını reel olarak % 3,55 lük bir negatif büyüme ile kapatmıştır. 2009 yılında krizin etkilerinin giderek azalmasına karşın, GSYİH % 21 nominal artış gösterse de reel olarak % 4,83 küçülmüş, sigortacılık sektörü ise % 0,17 ile 14 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2011, a.g.e., s.29. 15 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu, 14 Şubat 2011 Tarihli Resmi Gazete, Sayı:27846, Md:1466. 16 Sinan Kuşçu, International Conference on Eruasian Economies 2011, s.138 http://www.hazine.gov.t,, (Erişim Tarihi:28.Temmuz.2012)

yeniden reel büyüme sürecine girmiştir. Buradan da krizin etkilerinin sigortacılık sektörüne neredeyse hemen, GSYİH ye ise gecikmeli olarak yansıdığı söylenebilir. 2010 yılında GSYİH de % 9,16 artışa karşılık sigortacılık sektörü % 7,27 büyümüş ve 2011 yılında ise GSYİH nin üzerinde bir reel artışla % 11,84 gibi bir oran yakalanmıştır. Diğer taraftan, 2008 yılı sonunda bireysel emeklilik sisteminde biriken fon tutarı GSYİH nin % 67 sine, 2009 da % 96 sına ulaşmış ve 2010 dan itibaren de GSYH yi geçmiştir. Grafik 2: Yıl Ölçeğinde Toplam Teminatların/ GSYİH ye Oranı 40 30 20 10 0 23,86 26,18 27,9 30,24 14,13 12,49 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak: T.C. Başbakanlık SDK, "Türkiye'de Sigortacılık ve BES Faaliyet Raporu, 2010, 2011, s.1. TÜİK tarafından açıklanan verilere göre GSYİH, 2008 yılında cari fiyatlarla 950.534 Milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde Türk sigortacılık sektöründe 11.780 Milyon TL prim üretilmiş ve sigortalılara 22.677 Milyar TL teminat verilmiştir. Buna göre GSYİH nin % 1,24 ü kadar prim üretildiği ve sigortalılara GSYİH nin yaklaşık 24 katı kadar teminat verildiği anlaşılmaktadır. 2011 yılında ise verilen teminatlar GSYİH nin 30 katına ulaşmıştır 17. Ülkemizdeki sigorta şirketleri tarafından verilen teminatlar 2009 yılında GSYİH nin 26 katına, 2010 da 28 katına ve 2011 de de 30 katına ulaşmıştır. Bu durum sigortacılık sektörünün var olan potansiyelinin halen küçük bir kısmını değerlendirebildiğini ve ekonomimiz için ne derece önemli hale gelebileceğini göstermesi açısından anlamlıdır. 2.4 Türk Sigorta Sektörü nün Dünya Sigorta Sektörü İçindeki Yeri 2008 yılında dünyada yaratılan toplam prim üretimi 4.269,7 milyar dolardır. Bunun yaklaşık %58,3 ü hayat dışı ve %42 lik bölümü de hayat grubuna aittir. Bu dönemde Türkiye 17 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2011, a.g.e., s.8.

prim üretiminde 88 ülke arasında 36 ıncı sırada yer alırken, toplam prim üretiminin GSYİH ye oranına göre yapılan sıralamada ise 76 ıncı olmuştur. 2008 yılında 88 ülkenin yarattığı toplam primin % 88 i sanayileşmiş ülkelerde ve % 12 lik bölümü de gelişmekte olan ülkelerde yaratılmıştır 18. Kişi başına prim üretiminde 2008 yılında 125 $ ile 66 ıncı sırada yer alan ülkemiz, önceki yıla göre yaklaşık %8 lik bir artış gösterirken, 2009 yılında %13 lük bir azalış göstermiştir. Daha sonraki yıllarda ise tekrar artış eğilimine girmiştir. Tablo 5: Yıl Ölçeğinde Kişi Başına Prim Üretimi ($) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Dünya 555 608 634 590 627 661 Türkiye 89 116 125 109 125 135 Kaynak: Swiss Re, Sigma Magazine, World Insurance in 2009 and 2012, No: 3/2009, No 3/2012, (Çevrimiçi), http://www.swissre.com, s.38, 01-10Ağustos 2012. 2008 yılında % 12 ve 2009 yılında % 13 olan gelişmekte olan ülkelerin payı 2010 yılında % 15 e yükselmis ve 2011 yılında da bu oran korunmustur 19. Bu durum bize gelişmekte olan ülkelerin sigortacılık faaliyetlerinin giderek arttığını göstermektedir. 2008 kriz döneminde Türkiye deki duruma baktığımızda: dünya prim üretimi içindeki toplam payımız 2007 de %0,23 iken, 2008 de %0,18 e gerilemiştir. Reel Prim artış oranlarına bakıldığında, 2008 yılında dünyada hayat dışı dallarda prim artış oranı %0,15 e ülkemizde ise yaklaşık %0,10 a düşmüştür 20. 2009 da ise tekrar %0,20 li rakamlara ulaşmıştır 21. 3. Sigortacılık Sektörüne İlişkin Yapısal Göstergeler Sektöre ilişin yapısal göstergeler incelendiğinde; şirket sayıları, istihdam durumu, poliçe ve sözleşme sayıları, şirketlerin sermaye yapıları ve yabancı sermaye payları ön plana çıkmaktadır. 18 SIGMA, World Insurance 2008: Life Insurance Premiums Fall in The Industrialised Countries, Strong Growth The Emergency Economies, Swiss Re, No: 3. 2009, s.36-38. http://media.swissre.com/documents/sigma3_2009_en.pdf (Erişim Tarihi:05.08.2012). 19 SIGMA, World Insurance 2010: Life Insurance Premiums Fall in The Industrialised Countries, Strong Growth The Emergency Economies, Swiss Re, No: 2. 2011, s.31-34 http://media.swissre.com/documents/sigma3_2011_en.pdf (Erişim Tarihi:15.08.2012). 20 SIGMA, World Insurance 2008, a.g.e., s.38-44 http://media.swissre.com/documents/sigma3_2009_en.pdf (Erişim Tarihi:05.08.2012). 21 SIGMA, World Insurance in 2009: Premiums Dipped, But Industry Capital Improved, Swiss Re, No:2/2010, s.6-10, http://media.swissre.com/documents/sigma2_2010_stat_ appendix.pdf (Erişim Tarihi:10.08.2012).

3.1 Şirket Sayıları Dünya sigortacılığına paralel olarak ülkemiz yasalarına göre de sigortacılık faaliyetleri hayat ve hayat dışı olmak üzere iki ana gruptan oluşmaktadır. Sigorta şirketleri bu ana gruplardan yalnızca birinde faaliyet gösterebilmektedir. Kriz döneminden sonra 2011 yılı sonu itibariyle ülkemizde sigortacılık ve bireysel emeklilik sektörlerinde faaliyet gösteren toplam şirket sayısı 62 den 59 a düşmüştür. Bu şirketlerin 35 i hayat dışı sigortalar, 8 i hayat sigortaları, 15 i hayat ve emeklilik, biri de reasürans(ikili sigorta) alanında ruhsat sahibidir. Reasürans hariç tüm sigorta şirketlerinin 53 ü özel, 6 sı ise kamu şirketidir. Özel sigorta şirketlerinin 44 ü Türkiye de Kurulu yabancı ortaklı şirkettir. Halen ruhsat sahibi olup da faaliyet göstermeyen 4 hayat-dışı, 2 hayat ve 1 reasürans şirketi bulunmaktadır. Böylece ruhsat sahibi şirketlerinin sayısı 66 ya ulaşmaktadır 22. 14 Haziran 2007 tarihi itibariyle 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu kapsamında hayat dışı sigortalar 18, hayat sigortaları ise 7 ana daldan oluşmaktadır. 31.12.2011 tarihi itibariyle sadece üç hayat dışı sigorta şirketi, yeni poliçe düzenlememek koşulu ile hayat sigorta portföylerini devam ettirebilmektedir. Söz konusu yasada yapılan son düzenlemelere göre; hayat sigorta şirketleri, hayat sigortaları grubunun tüm dallarında, emeklilik şirketleri ise hayat sigortaları grubundan hastalık ve sağlık dışında diğer tüm dallarda ruhsat alabilmektedirler. Sigorta şirketinin faaliyete başlamak için ruhsat alabilmesi için, o şirketin finansal sağlamlık, kabiliyet ve bütünlük standartlarını asgari ölçüde sağlaması gerekmektedir 23. 3.2 İstihdam Düzeyi Ülkemizde sigortacılık ve bireysel emeklilik sektörlerinde 2011 yılı sonu itibariyle toplam 16.783 kişi istihdam edilmiştir. 2008 yılında 16.069 kişiye ulaşmış olan çalışan sayısı 2009 da ise % 6 oranında düşmüştür. Sektörde en fazla prim üreten sigorta acentelerinin sayısı 2007-2008 kriz döneminde %17,2 azalış göstermiş, daha sonra tekrar eski seviyelere 22 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2011, a.g.e., s.9. 23 Muharrem Umut, Neden Sigortacılık Sektörü Düzenlenmeli ve Hangi Alanlarda Düzenleme Yapılmalı?, Reasürör Dergisi, sayı:81, Temmuz 2011, s.21, http://www.millire.com/dergi/sayi_81.pdf (Erişim Tarihi: 20.07.2012)

ulaşmıştır 24. 2009 yılı sigortacılık sektörümüzde istihdam açısından küçülmelerin olduğu bir yıl olmuştur. Sigorta sektörünün istihdam durumu Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6: Türkiye Sigorta Sektörünün İstihdam Durumu 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam Şirket Sayısı(*) 55 53 54 57 58 59 Hayat Dışı Sigorta Şirketi 32 29 30 33 34 35 Hayat Sigorta Şirketi 10 12 11 10 10 9 BES 11 11 12 13 13 14 Reasürans Şirketi 2 1 1 1 1 1 Personel sayısı 13.617 15.138 16.069 15.602 16.029 16.783 Hayat Dışı Sigorta Şirketi 6.913 7.553 8.406 8.701 9.046 9.241 Hayat Sigorta Şirketi 902 1.119 1.014 752 740 775 Bireysel Emeklilik Şirketi 5.610 6.265 6.446 5.939 6.024 6.549 Reasürans Şirketi 192 201 203 210 219 218 Sigorta Aracıları 29.247 29.460 27.959 33.379 35.746 37.237 Broker Sayısı 56 64 73 72 81 92 Sigorta Acente Sayısı 15.322 16.011 13.250 15.579 16.205 16.616 Bireysel Emeklilik Aracısı 12.135 12.422 13.735 15.666 16.716 17.868 Eksper Sayısı 1.734 963 901 908 1.095 1.343 Tarım Eksperi sayısı - - - 1.154 1.649 1.318 (*) Prim ve katkı payı üretiminde bulunmayan şirketler hariç. Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2010,2011, s.5. 2008 yılında sektörde acente ve eksper sayısı azalırken, daha sonraki yıllarda bu aracılarda düzenli artışlar yaşanmıştır. Bireysel emeklilik aracı sayısında özellikle 2007 yılından başlayan önemli artışlar dikkat çekicidir. 3.3 Poliçe ve Sözleşme Sayısı Sigorta ve emeklilik şirketleri tarafından 2008 yılında hayat dışı dallarda 29.953.681 ve hayat grubunda 6.003.797 adet olmak üzere toplam 35.957.478 adet poliçe düzenlenmiştir. Toplam poliçe sayısı önceki yıla göre %2 lik bir artış gösterirken, 2009 yılında %1, 2010 yılında % 4 ve 2011 yılında ise %7 lik artışa ulaşmıştır. 2011 yılında toplam poliçe sayısındaki artışın en önemli nedeni, 2010 yılında %33 oranında artan hayat grubunun, 2011 yılında %57 artmasıdır. Hayat grubu benzer bir artışı 2009 yılında da %7 den %31 e artarak göstermiş ancak hayat dışındaki düşüş, bu artışın toplam poliçe sayısındaki artışa yansımasını önlemiştir. Tablo 7 de yıl ölçeğinde toplam poliçe, sözleşme ve katılımcı sayısının son altı yıl içindeki değişimi, hayat dışı, hayat ve bireysel emeklilik sigortaları ayrımında verilmiştir. 24 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2011, a.g.e., s.11-30.

Tablo 7: Yıl Ölçeğinde Toplam Poliçe, Sözleşme ve Katılımcı Sayıları (Milyon TL) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 TOPLAM POLİÇE SAYISI 28.777.450 31.827.004 35.957.478 41.121.035 48.662.567 60.588.924 Hayat Dışı Grubu Poliçe Sayısı 23.865.958 26.196.486 29.953.681 33.281.456 38.225.736 44.196.063 Sözleşme sayısı(*) 36.308.363 38.905.265 44.902.822 48.821.381 54.460.397 64.268.017 Hayat Grubu Yeni Poliçe/sertifika Sayısı 4.911.492 5.630.518 6.003.797 7.839.579 10.436.831 16.392.861 Yürürlükteki Ferdi Poliçe Sayısı 5.654.337 6.631.637,00 7.515.924 2.534.331 2.536.583 2.156.012 Yürürlükteki Sertifika Sayısı(**) - - - 10.819.920 12.679.216 19.188.497 BES Sözleşme Sayısı 1.208.341 1.600.157,00 1.932.686 2.203.491 2.534.793 2.938.333 BES Katılım Sayısı 1.073.650 1.457.704,00 1.745.354 1.987.940 2.281.478 2.641.843 (*) Paket poliçe içinde yer alan sözleşmeler dâhildir. (**) 2009 yılından itibaren grup poliçeleri içindeki sertifikalar ayrıca değerlendirilmiştir. Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2010, 2011, s.12. 3.4 Sigorta Şirketlerinin Sermaye Yapıları Türkiye de sigorta potansiyelinin halen yüksek olması, yabancı yatırımcıların Türk sigorta sektörüne olan ilgisini attırmıştır. Özellikle 2004 yılından itibaren hızlanan bir ivmeyle 2005 yılında 20 ye, 2008 yılında 41 e, 2009 yılında 43 e, 2011 yılı sonu itibariyle de 44 e yükseltmiştir. Grafik 3 de yabancı sermayenin son on yıl içindeki toplam ödenmiş sermaye ve toplam prim üretimi içindeki payları yer almaktadır. Grafik 3: Sigortacılık Sektöründe Yabancı Sermaye Payının Gelişimi (%) 080 060 040 020 000 019 017 019 020 016 013 016 017 030 038 023 041 053 051 067 055 059 056 053 053 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Sermaye Payı Prim Üretimi Payı Kaynak: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2011, s.14. 2011 yılı sonu itibariyle yabancı sermayeli şirketlerin toplam prim üretimindeki payları % 55,58 e, yabancı sermayenin ödenmiş sermaye içindeki payları ise % 67,16 ya kadar artmıştır. 2012 yılının başında 35 hayat dışı sigorta şirketinden 28 i yabancı ortaklıdır.

Bu sayı 23 hayat ve emeklilik şirketi içinde 16 dır. Söz konusu şirketlerin 37 adedinde yabancı sermayenin payı hem özsermaye hem de toplam prim üretimi itibariyle özellikle 2008 yılından itibaren % 50 nin üzerine çıkmıştır. 4. Türk Sigorta Sektörünün Finansal Yapısı Türkiye deki finans sektörü bankacılık ağırlıklı bir yapı göstermektedir. Bankacılık sektörünü sırasıyla portföy yönetim şirketleri ile sigortacılık ve bireysel emeklilik sektörleri izlemektedir. Sigortacılık ve bireysel emeklilik sektörleri 2007 yılına kadar üçüncü sırada yer almakta iken, 2008 yılında ikinci sıraya yükselmiş ve günümüze kadar da aynı düzeyi korumuştur. Türk finans sektörünün varlık toplamı 2008 yılı sonunda 942,5 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde bankacılık sektörü, finansal sektör varlıklarının % 78,2 sini (TCMB hariç) oluşturmuştur. Bankacılık sektörüne TCMB varlıkları da ilave edildiğinde oran yaklaşık % 90 a ulaşmaktadır. Aynı dönemde sigortacılık sektörünün finansal varlıklar içindeki payı % 3 tür. Bu pay 2009 yılı sonunda yaklaşık % 3,2 ye yükselmiştir. 2011 yılı sonunda bankacılık sektörünün varlıklarında %21 gibi önemli bir artış olmasına rağmen sigortacılık sektörünün payı % 2,8 e kadar gerilemiştir. Tablo 8: Yıl Ölçeğinde Türk Finans Sektörü nün Aktif Büyüklükleri (Milyar TL) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 TCMB 104,4 106,6 113,5 110,0 128,5 146,2 Bankalar 499,5 581,6 732,5 834,0 1.006,0 1.217,6 Sigorta, Reasürans, Emeklilik Şirketleri 18,6 23,4 27,9 33,4 36,8 42,5 Emeklilik Yatırım Fonları 0,0 4,6 6,4 9,1 12,0 14,3 Portföy Yönetim Şirketleri 22,0 26,4 24,0 29,6 33,2 32,2 Finansal Kiralama Şirketleri 10,0 13,7 17,1 14,6 15,7 18,6 Faktöring Şirketleri 6,3 7,4 7,8 10,4 14,5 15,7 Tüketici Finans Şirketleri 3,4 3,9 4,7 4,5 6,0 8,9 Aracı Kurumlar 2,7 3,8 4,2 5,2 7,5 9,6 GYO 2,5 4,1 4,3 4,7 17,2 18,7 Finansal Holding Şirketleri 0,0 3,8 5,0 4,9 5,1 5,5 KGF 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,2 Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları 0,5 0,7 0,6 0,7 0,8 0,7 Varlık Yönetim Şirketleri 0,0 0,2 0,4 0,4 0,7 0,9 Girişim Sermayesi Yat. Ort. 0,0 0,2 0,1 0,2 0,2 0,6 GENEL TOPLAM 669,9 776,0 942,5 1.053,0 1.272,6 1.518,2 Kaynak: BDDK, Finansal Piyasalar Raporu Aralık 2011, s.52. http://bddk.org.tr/websitesi/türkçe/raporlar/finansal_piyasalar_raporları/107982012_fpr_aralık_11_nisan.pdf (Erişim Tarihi: 01.09.2012) Sigortacılık sektörünün aktif toplamı, 2007 yılında % 25,5 ve 2008 sonu itibariyle de yaklaşık % 20 oranında artmıştır. Sektörün 2009 yılı başına kadar devam eden büyüme trendi

aynı yılın sonunda krizin artan etkileri nedeniyle sona ermiş ve prim üretim artışı devam etmesine karşın bu artış enflasyon oranının altında kalmıştır. 2010 yılının sonlarında sektörün varlık toplamında görülen artış %10 lara kadar gerilerken, 2011 yılı sonu itibariyle tekrar %15 seviyelerini yakalamıştır. 4.1 Cari ve Cari Olmayan Varlıklar Cari ve cari olmayan varlık dağılımında 2005-2009 yıllarını kapsayan beş yıllık süreçte sektörde önemli bir değişiklik yaşanmamıştır. Ancak, bireysel emeklilik faaliyetlerinden alacaklar hesabındaki artış nedeniyle, cari varlıklar içinde yer alan ve bir yıl içinde paraya dönüştürülmesi düşünülen sigortacılık ve reasürans işlemlerinden kaynaklanan prim ve komisyon alacaklarının izlendiği Esas Faaliyetlerden Alacaklar Hesabı nın payı, özellikle 2009-2010 yılları arasında % 49,4 gibi önemli bir artış göstermiştir. Bunun en önemli nedeni, hayat sigortasından bireysel emeklilik sistemine yapılan devirler nedeniyle bloke varlıkların zaman içinde çözülmesi ve o dönemde bireysel emeklilik faaliyetinde yaşanan artışlardır 25. Bu durum Tablo 9 da görülmektedir. Tablo 9: Türk Sigorta Sektörünün Konsolide Varlık Hesaplarının Dağılımı(Milyon TL) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 CARİ VARLIKLAR 11.565 14.010 17.176 21.780 25.330 28.236 32.539 Nakit Varlıklar 1.722 2.629 3.385 5.033 5.227 7.183 8.956 Finansal Varlıklar 6.703 6.690 7.878 8.752 9.665 9.384 9.303 Esas Faaliyetlerden Alacaklar 2.949 4.551 5.610 6.779 6.850 10.234 12.680 Sigortacılık Faal. Alacaklar 2.175 2.667 2.974 3.043 3.210 3.342 4.213 Emeklilik Faal. Alacaklar 576 1.561 2.278 3.205 3.323 6.454 7.949 Diğer Cari Varlıklar 191 140 303 1.216 3.588 1.435 1.600 CARİ OLMAYAN VARLIKLAR 3.906 4.602 6.183 6.115 8.062 8.550 9.935 Esas Faaliyetlerden Alacaklar 649 1.285 2.341 3.207 5.953 5.784 6.622 Emeklilik Faal. Alacaklar 644 1.277 2.323 3.202 5.811 5.609 6.454 Finansal Varlıklar 2.475 2.614 3.153 2.030 877 1.232 1.403 Maddi / Maddi Olmayan Duran Varlıklar 762 689 676 795 1.128 1.140 1.655 Maddi Varlıklar(Net) 667 596 576 714 739 742 768 Maddi Olmayan Varlıklar 95 93 99 81 389 398 1.284 Diğer Cari Olmayan Varlıklar 20 14 13 83 104 394 255 VARLIK TOPLAMI 15.471 18.612 23.359 27.895 33.392 36.786 42.474 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.17. 25 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2009-2011, s.17. (Çevrimiçi) http://www.hazine.gov.t,, (Erişim Tarihi:26.Temmuz.2012)

% 2011 yılı itibariyle varlıkların 32,5 milyar TL lik kısmı cari, kalan kısmı ise cari olmayan varlıklardan oluşmaktadır. Cari varlıkların aktif toplamı içinde payı yaklaşık % 77 dir. Diğer cari varlıklarda ise 2005-2011 arasını kapsayan yedi yıllık dönemde önemli artışlar olmuştur. Özellikle 2005-2006 ve 2009-2010 dönemlerinde sırasıyla % 171 ve % 94 e ulaşan artışlar dikkat çekicidir. Bu artışlarda, 2005 yılında finansal varlık grubunda yer alan iştirak niteliğindeki varlıkların elden çıkarılması karşılığında Diğer Cari Varlıklar Hesabı nın kullanılması etkili olmuştur. Sigorta ve emeklilik şirketlerinin varlıklarını oluşturan önemli varlık grubu hesapların toplam varlıklar içindeki yüzde payları aşağıda Grafik 3 te gösterilmiştir. Grafik 3: Varlık Hesaplarının Payları(%) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Likit Varlıklar 20,34 21,42 23,54 23,70 22,46 24,69 23,50 Alacaklar 25,08 33,22 36,22 37,49 40,01 45,15 46,82 Bloke Varlıklar 32,99 27,47 23,51 24,59 21,01 19,93 19,00 Sabit Varlıklar 20,29 17,33 16,03 10,08 5,60 5,51 6,81 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2009, 2011, s.18. Grafik 3 den de anlaşılacağı üzere, varlık toplamı içinde alacaklar hesabının payı yıllar itibariyle artarken, sabit varlıklardaki artış 2007 yılının sonundan başlayarak hızlı bir düşüş eğilimine girmiştir. Bunun nedeni iştirak özelliği taşıyan finansal varlıkların elden

% çıkarılmasında diğer varlıklar hesabının kullanılmasıdır 26. Ülkemizde toplam varlıklar içinde hayat ve emeklilik şirketlerinin payları, hayat dışı şirketlere göre, grafik 4 den de görüleceği üzere son yıllarda giderek artmıştır. Söz konusu şirketlerin sektör toplam varlıkları içindeki payı 2007 yılında % 46 iken, hayat ve emeklilik şirketlerinin faaliyetlerinin artışı dolayısıyla 2008 de %48 e, 2009 da %51 e, 2010 da %57 ye ve 2011 yılında da % 58 e yükselmiştir. En fazla artış 2009-2010 arasında yaşanmıştır. 2011 yılı itibariyle sektör varlık toplamının % 38 i hayat dışı sigorta şirketlerine, % 58 i ise hayat ve emeklilik şirketlerine aittir. Grafik 4: Hayat Dışı, Hayat -Emeklilik ve Reasürans Şirketlerinin Varlık Toplamları(Milyar TL) 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Hayat Dışı 0,51 0,49 0,49 0,47 0,45 0,39 0,38 Hayat ve Emeklilik 0,43 0,45 0,46 0,48 0,51 0,57 0,58 Reasürans 0,06 0,06 0,05 0,05 0,05 0,04 0,04 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2010, 2011, s.16. 2008 yılı sonunda hayat dışı sigorta şirketlerinin varlık toplamı hayat sigorta şirketlerinin gerisinde kalmıştır. Bunun en önemli nedeni ise 2006-2008 yılları arasında bireysel emeklilik faaliyetlerinde yaşanan önemli artışlar sonucu hayat emeklilik şirketlerinde görülen büyümedir. Uygulamaya 2003 yılında başlayan bireysel emeklilik sistemi ilk başlardaki dinamizmini 2011 yılı sonuna kadar da artarak devam ettirmiştir. 2008 yılında bireysel emeklilik sistemindeki katılımcı sayısının %18 ve biriken fon tutarının yaklaşık %39 oranında arttığı görülmektedir. Böylece aynı yılın ortalarından başlayarak etkili olan ekonomik krize rağmen ulaşılan sonuçlar, sektör temsilcileri ve yasa koyucu tarafından sisteme olan güveni ve sistemin gelişme potansiyeline olan inancı 26 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2010, a.g.e., s.19,

% artırmıştır 27. 2008 kadar olan süreçte, likit varlıkların payında dikkat çekici bir değişiklik olmazken, duran varlıkların payında azalış yaşanmıştır. 2006 yılından itibaren hayat sigortasından bireysel emekliliğe geçişler ve bireysel emeklilik faaliyetlerindeki artış dolayısıyla bloke varlıkların oransal değeri azalırken, alacakların oranı artış göstermiştir. Ülkemizde sigorta ve reasürans ile emeklilik şirketleri yatırımlarını genel olarak finansal varlıklara yapmaktadırlar. Yatırım yapılan finansal varlıklar; devlet tahvili, hazine bonosu, yatırım fonları ve diğer finansal varlıklar olarak çeşitlenmektedir. Finansal varlık yatırımlarında ilk sırayı, 2007 yılından başlayarak devlet tahvilleri ve hazine bonoları almaktadır. Özellikle 2008 yılında devlet tahvilleri ve hazine bonolarına yapılan yatırımların 0,67 den 0,87 ye yükseltilmiş olması, krize karşı alınmış önemli ve isabetli bir önlem olarak görünmektedir. Yapılan yatırım tercihlerinde, kamu borçlanma senetlerinin devlet garantisi altında olmasının ve enflasyon oranının üzerinde getiri sağlamasının önemli rol oynadığı açıktır. Finansal varlık yatırımlarının dağılımı Grafik 5 de verilmiştir. Grafik 5: Finansal Varlık Yatırımlarının Yüzde Dağılımı 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 DevletTah. / Haz.Bon. 0,01 0,21 0,67 0,87 0,86 0,83 0,81 Hisse Senedi 0,82 0,65 0,20 0,02 0,03 0,04 0,03 Yatırım Fonu 0,01 0,01 0,01 0,02 0,02 0,03 0,02 Diğer Fin. Varl. 0,15 0,13 0,12 0,10 0,09 0,11 0,14 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2010, 2011, s.18. 27 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor 2008, s.15-19. (Çevrimiçi) http://www.hazine.gov.t,, (Erişim Tarihi:26.Temmuz.2012)

Hisse senetlerine yapılan yatırımlar ise 2005 yılı sonu itibariyle 0,82 iken, 2007 de 0,20 ye ve 2008 de de 0,02 kadar düşürülmüştür. Böylece sektör, kriz sürecinde İMKB de yaşanan düşüşlerden çok fazla etkilenmemiştir. 4.2 Yükümlülükler ve Özsermaye 2006 2009 yılları arasında Cari ve Cari Olmayan Varlıklar arasındaki istikrarlı denge, yükümlülük ve özsermaye bileşenleri arasında da görülmektedir. Sigortacılık faaliyetlerinden doğan borçlar grubu içinde yer alan Emeklilik Faaliyetlerinden Borçlar Hesabı 2005 ve 2011 yılları arasında nominal olarak artmış, ancak artış oranı günümüze kadar giderek azalmıştır. 2006 yılında önceki yıla göre % 131 artmış iken 2011 yılına kadar bu oran sürekli azalarak % 19 a kadar düşmüştür. Yıl ölçeğinde sigorta şirketlerinin konsolide bilançolarının pasif taraflarının dağılımı Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8: Türkiye Sigorta Sektörünün Konsolide Bilançolarının Pasif Dağılımı (Milyon TL) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Yükümlülükler 10.141 13.020 15.745 20.170 23.753 28.798 33.803 Esas Faaliyetlerden Borçlar 1.826 3.619 5.454 7.353 10.115 13.211 15.876 Sigortacılık Faal. Borçlar 292 376 461 596 528 614 959 Emeklilik Faal. Borçlar 1.258 2.900 4.686 6.500 9.249 12.210 14.572 Sigortacılık Teknik Karşılıkları (Net) 7.851 8.868 9.549 11.754 12.673 14.439 16.355 Diğer Yükümlülükler 464 533 742 1.063 964 1.148 1.573 Özsermaye Toplamı 5.330 5.592 7.615 7.725 9.639 7.989 8.671 Ödenmiş Sermaye 3.547 3.546 3.810 4.626 4.934 5.704 6.975 Kar ve Sermaye Yedekleri 2.310 2.204 3.709 2.713 4.785 2.859 2.695 Geçmiş Yıllar Kar / Zararı -906-421 -602-586 -624-752 -1.183 Dönem Net Karı 379 263 698 972 543 179 184 Toplam 15.471 18.612 23.360 27.895 33.392 36.786 42.474 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.18.

Milyon TL Sigortacılık faaliyetlerinden doğan borç ve alacak ilişkisi incelendiğinde, 2009 yılından başlayarak borçlar alacakların önüne geçmiş ve günümüze kadar da aynı seyri izlemiştir. Bu durum Grafik 6 da karşılaştırmalı olarak verilmiştir. Grafik 6: Esas Faaliyetlerden Doğan Alacaklar ve Borçların Büyüklükleri 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Esas Faal. Alacaklar 2.949 4.551 5.610 6.779 6.850 10.234 12.680 Esas Faaliyetlerden Borçlar 1.826 3.619 5.454 7.353 10.115 13.211 15.876 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2010, 2011, s.18. Özsermayenin toplam kaynaklar içindeki payı ise 2004 yılı sonunda yapılan enflasyon düzeltmesinin etkisiyle 2005 yılında artmış, 2006-2007 yıllarında azalmış ve 2008 yılında tekrar 2004 düzeyine gelmiştir. 2008 yılında var olan toplam öz sermayenin %70 i hayat dışı şirketlere ait iken, 2009 yılında bu pay %74 e yükselmiş ve 2010 yılında ise % 63 e kadar gerilemiştir. Aynı yıl hayat ve emeklilik şirketlerinin payı ise %19,5 ten %23 e artmıştır. Konsolide bilançolara göre; 2007 yılında başlayan mevzuat değişiklikleri, yükümlülükler içinde yer alan teknik karşılık tutarında yıllar itibariyle yüksek oranda artışlar yaratmıştır. 2008 yılında % 23 oranında artan teknik karşılıklar tutarı, 2009 yılında % 8 ve 2010 ve 2011 yıllarında da % 14 oranında artış göstermiştir. Sektörün yükümlülük ve özsermaye toplamları ile bu grupları oluşturan önemli alt grup hesapların yükümlülükler içindeki payları Grafik 7 de verilmiştir.

% Grafik 7: Yıl Ölçeğinde Yükümlülükler İçindeki Hesap Gruplarının Yüzde Dağılımı 50 40 30 20 10 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Borçlar 13,89 21,64 25,74 28,38 32,25 38,3 40,34 Teknik Karşılıklar 48,61 45,11 41 41,86 37,63 38,91 37,37 Özkaynaklar 36,11 31,36 31,2 26,63 27,84 20,45 20,12 Diğer Yükümlülükler 1,39 1,89 2,06 3,13 2,28 2,34 2,18 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2010, 2011, s.18. Sigortacılık teknik karşılıkları, kazanılmamış primler ve muallak tazminat karşılıkları ile ilgili kanunda yapılan değişiklikle, 2008 yılında, önceki yıla göre % 23 oranında artmış ve daha sonraki yıllarda da istikrarlı bir artış eğilimi göstermiştir. Grafik 7 den de anlaşılacağı üzere, özellikle 2010 yılında bir şirketin yıl içinde yüksek miktarda finansal varlık satışı nedeniyle kâr ve sermaye yedeklerinde %40 lık azalışa karşın, Bireysel Emeklilik Faaliyetlerinden Borçlar Hesabında gerçekleşen %32 lik artış, yükümlülüklerin payını % 78 e yükseltirken, özsermayenin önceki dönemdeki yaklaşık % 8 lik payının da % 20 ye gerilemesine neden olmuştur. Grafik 8: Yıl Ölçeğinde Öz Sermaye ve Yükümlülüklerdeki Yüzde Artış ve Azalışlar 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00-0,10-0,20 0,36 0,28 0,25 0,21 0,28 0,18 0,21 0,17 0,05 0,01 0,09 2006 2007 2008 2009 2010-0,17 2011 Yükümlülükler Özsermaye Toplamı Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.17-18.

2009 yılında kâr ve sermaye yedeklerindeki yüksek oranlı artış ise finansal varlık değerlemesinden kaynaklanmıştır 28. 2010 yılında önceki yıla göre yükümlüklerde %21 artış olurken, öz sermayede % 17 azalış gerçekleşmiştir. 2011 yılında sektörün özsermaye toplamı % 9 ve yükümlükler de %17 oranında artmıştır. 4.3 Finansal Oranlar Bir sigorta işletmesinin çeşitli riskler karşısındaki durumu değerlendirilirken; Prim/Öz Sermaye, Öz Sermaye/Varlık Toplamı, Öz Sermaye / Teknik Karşılıklar, Prim Alacakları / Öz Sermaye, Yabancı Kaynaklar /Öz Sermaye, Yabancı Kaynaklar /Varlıklar Toplamı, Maddi Duran Varlıklar/Maddi Öz Sermaye, Faiz Karşılama Oranı, Borç Servisi Oran vb. daha birçok oransal değerlendirmeler kullanılmaktadır 29. Bu oransal değerlendirmeler kriz dönemi esas alınarak aşağıda gerçekleştirilmiştir. Sigortacılık sektörüne ilişkin finansal oranlar hayat dışı, hayat ve emeklilik şirketleri ayırımında sektörün aktif ve özsermaye kârlılık oranları, yıl ölçeğinde Tablo 9 da verilmiştir. Buna göre ülkemizde sigorta ve emeklilik şirketleri özsermayelerinin ortalama % 150 si kadar prim üretmektedirler. Yaratılan primlerin de %70 den fazlası acenteler tarafından üretilmektedir 30. Kriz döneminin etkilerinin azalmaya başladığı 2009 yılı sonunda, hayat dışı, hayat ve emeklilik şirketlerinde toplam primlerin öz sermayeye oranı aynı seviyededir. Özellikle 2010 yılında hayat dışı şirketlerde söz konusu oran önceki yıla göre % 60 oranında artmış ve 2011 yılı sonuna kadar da daha düşük oranlarda artışını sürdürmüştür. Toplam primlerin öz sermayeye oranının hayat dışı şirketlerde yükselmesinin nedeni özsermayenin prim üretiminden daha yüksek oranda artmış olmasıdır. Bu durum Tablo 9 da verilmiştir. 28 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2009, a.g.e., s.18. 29 Ahmet Genç: Sigorta Şirketlerinin Mali Analizi, Erken Uyarı Sistemi ve Derecelendirme(Rating), Ankara, Sigorta Araştırma ve İnceleme Yayınları-6, Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği Yayını, Nisan 2006, s.40-77. 30 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2007-2011, a.g.e., s.27.

Tablo 9: Yıl Ölçeğinde Sigortacılık Sektörüne İlişkin Finansal Oranlar (%) Hayat Dışı Şirketler Hayat/Emeklilik Şirketleri 2007 2008 2009 2010 2011 2007 2008 2009 2010 2011 Prim / Özsermaye 170,41 185,1 136,64 217,37 246,69 159 149,57 138,47 120,72 101,1 Özsermaye / Varlık Toplamı 47,79 41 47,39 35,16 32,12 17,69 19,08 21,24 24,42 30,39 Özsermaye / Teknik Karşılıklar 120,85 91,79 112,9 46,32 41,77 23,98 26,23 29,85 34,99 46,85 Prim Alacakları / Özsermaye 47,99 50,52 37,47 56,88 60,07 14,29 12,34 11,86 10,07 7,16 Sermaye Yeterlilik Rasyosu(*) 49,51 52,18 50 144,49 128,94 32,18 31,81 32,12 338,06 392,27 Teknik Karşılık Rasyosu(**) - 73,26 73,49 131,11 125,41-82,14 78,81 128,72 130,8 Cari Oran 117,72 117,95 153,18 118,15 116,06 149,22 149,91 154,22 196,94 185,16 Likidite Oranı 63,14 65,51 71,42 69,61 65 127,17 124,86 130,84 164,73 157,94 Özsermaye Kârlılığı 10,05 15,2 3,6-1,68 1,18 26,83 27,2 25,14 20,15 16,54 Aktif Kârlılığı 4,95 5,86 1,68-0,7 0,7 4,36 4,72 4,69 3,05 4,41 (*) Gerekli Özsermaye / Mevcut Özsermaye Toplamı (**) Brüt Teknik Karşılıklar / Teknik Karşılıkları Karşılayan Varlıklar Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2010 ve 2011, s.23. Hayat ve emeklilik şirketlerinde 2007 yılından başlayan azalış eğilimi ise hala devam etmektedir. Çünkü hayat dışı şirketlerin aksine bu şirketlerin öz sermayelerindeki artışlar, prim üretimlerindeki artışların altında seyretmektedir. 2007 yılında 5684 sayılı Sigortacılık Kanunu ile sigorta şirketlerinin sermaye yapıları, sözleşmelerden doğan yükümlülükleri için ayırmak zorunda oldukları teknik karşılıkları ve aktif yapıları ile denetim alt yapıları güçlendirilmiştir. Böylece sektörün finansal krize güçlü bir sermaye ve sağlam bir alt yapı ile girmesi sağlanmıştır. 2010 yılında 5684 sayılı kanunda yapılan diğer bir değişiklikle de teknik karşılık oranları daha da yukarı çekilmiştir. Yasal değişiklikler, teknik karşılıklar içinde en yüksek paya sahip olan kazanılmamış primler karşılığı ile muallâk tazminat karşılıklarında etkili olmuştur. 2007 ve 2010 yıllarında yapılan yasal düzenlemeler sonucu, özellikle hayat dışı sigorta şirketlerinin Teknik Karşılıklar hesabındaki önemli artışlar, doğal olarak Özsermayenin Teknik Karşılıklara oranının, bu yıllarda önemli ölçüde düşmesini sağlamıştır. Gerekli Sermayenin mevcut özsermaye toplamına oranlanması olarak ifade edilen sermaye yeterliliği rasyosuna göre; mevcut özsermaye tutarı hem hayat dışı hem hayat ve emeklilik şirketleri için hesaplanan gerekli özsermaye tutarının oldukça üzerindedir. Dolayısıyla sektörde özsermaye yetersizliği gibi bir durum söz konusu değildir. Sigorta

şirketlerinin yeterli miktarda varlığa sahip olup olmadığına ilişkin olarak yapılan analizlerde, teknik karşılıkları karşılayan varlıkların teknik karşılıklara oranın yeterli olduğu görülmektedir. Ancak söz konusu oran hayat dışı şirketlerde azalış, hayat ve emeklilik şirketlerinde ise artış eğilimindedir. Sermaye yeterliliği rasyoları incelendiğinde; var olan özsermaye büyüklükleri her iki sigorta şirketi çeşidi için hesaplanan gerekli özsermaye tutarının üzerinde gerçekleştiğinden sektörde özsermaye sorunu bulunmamaktadır 31. Likidite ve cari oranlar açısından hayat dışı şirketlerde 2009 yılından sonra, hayat ve emeklilik şirketlerinde ise 2010 yılından sonra düşme eğilimi görülmektedir. Vergi öncesi kârın aktif toplamına oranlanmasıyla bulunan aktif kârlılığı 32 ise hayat dışı şirketlerinin bilanço kârlarındaki azalış nedeniyle 2006 yılı sonuna kadar düşmüş ve 2008 yılının sonuna kadar tekrar yükselmiştir. İzleyen üç yılda ise rekabetin etkisiyle de sert düşüşler göstermiştir. Hayat ve emeklilik şirketlerinde ise söz konusu rasyo 2006 yılından sonra hayat dışı şirketlere göre daha istikrarlı bir seyir izlemiştir. Grafik 9: Yıl Ölçeğinde Sigorta Şirketlerinin Aktif Karlılığı(%) 8 7 6 5 4 3 2 1 0 7,1 6,3 5,9 4,9 4,7 4,9 4,7 4,4 4,7 4,4 2,2 3,1 2,8 1,7 1,7 2 0,7 0,4 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Hayat Dışı Şirketler Hayat/Emeklilik Şirketleri Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.23. 2005 ve 2006 yıllarında, vergi öncesi dönem kârlarında yaşanan düşme ve enflasyon düzeltmesinin etkisiyle öz sermayede yüksek oranlı artışlar olmuştur. Bu durum beraberinde 31 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2011, a.g.e., s.24. 32 İdris Serdar, Sigorta İşletmelerinin Muhasebesi, Türk Sigorta Enstitüsü Vakfı Yayını, Ocak 2004, s.45-120

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 özsermaye kârlılığının beklenilenden daha hızlı düşmesi sonucunu doğurmuştur 33 (SDKR, 2008, s.18). Grafik 10: Yıl Ölçeğinde Sigorta Şirketlerinin Özsermaye Karlılığı (%) 50 45,5 Hayat Dışı Şirketler Hayat/Emeklilik Şirketleri 40 30 20 10 20,2 26,8 24 14,3 9,1 4,5 12,6 10,1 26,8 27,2 15,2 3,6 25,1 20,1 1,7 1,2 16,5 0 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.23. Grafik 10 dan da görüleceği üzere, 2007 yılından itibaren dönem kârının önemli ölçüde artması öz sermaye kârlılığını da arttırmıştır. Bu artış 2008 yılında da devam etmiş, ancak 2009 yılının sonunda krizin etkileriyle birlikte prim artış hızının düşmesi ve sektördeki rekabetin artması sonucu bilanço kârları azalmış ve bu da öz kaynak kârlılığının önemli ölçüde düşmesine neden olmuştur. Sektörün likidite ve tahsilât oranlarında 2009 yılında bir iyileşme görülmesine rağmen, hayat dışı şirketlerin özsermaye ve aktif kârlılıkları giderek azalmıştır. 4.4 Teknik Denge 2007-2010 yılları arasını kapsayan kriz döneminin gelir tablolarının eksiksiz analizini yapabilmek için, 2005 yılında Sigortacılık Tek Düzen Hesap Planı ndaki değişikliklerin dikkate alınması gerekmektedir. Söz konusu plânda yapılan değişiklikler sonucu, alınan prim ve ödenen tazminatların net olarak gösterilmesi ve kazanılmamış primler karşılığının teknik gelirler içerisinde düzeltme kalemi olarak yer alması sağlanmıştır. Ancak bunun sonucunda toplam teknik gelir ve teknik gider hesaplarının tutarlarında azalış olmuştur. Aynı durum Tablo 10 dan anlaşılacağı üzere 2006 yılında da görülmektedir. 2005 yılından başlayarak faaliyet giderlerinin teknik gider olarak kabul edilmesi, 2005 ve 2006 yıllarında gelir-gider 33 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2008, a.g.e., s.18.

dengesinin bozulmasına ve bu yıllarda hayat ve emeklilik şirketlerinde teknik zarar oluşmasına neden olmuştur. 2007 yılında ise hayat dışı, hayat ve emeklilik şirketlerinin teknik kârlarında önemli artışlar gerçekleşmiştir. 2008 yılında sigortacılık sektörü, reasürans şirketleri dâhil olmak üzere vergi öncesi 1.249 milyon TL dönem kârı elde etmiştir. Yıllar içinde değişiklik göstermekle birlikte sigortacılık sektöründe yaratılan toplam kârın % 61 i, 2007 de olduğu gibi 2008 de de hayat dışı sigorta şirketlerine aittir. 2005-2011 döneminde sektörde vergiden önceki en yüksek dönem kârı 972 milyon TL 2008 yılı sonunda gerçekleşmiştir. İzleyen 2009 yılında % 44 düşmüştür. En büyük düşüş ise % 67 ile 2010 da yaşanmıştır. Bunun en önemli nedeni ise hayat dışı şirketlerin teknik kârlılıklarının sıfırın da altına düşerek negatif teknik denge sağlamış olmalarıdır. Krizin etkilerinin büyük ölçüde ortadan kalktığı 2011 yılı sonunda, sektörde faaliyet gösteren tek reasürans şirketi olan Milli Reasürans TAŞ, ilk kez dönemi 145 milyon TL zararla kapatmıştır. Bu durum sektörde yaratılan vergi öncesi toplam kârın artış ivmesini bütünüyle engellemiştir. Bu durum Grafik 11 de açıkça görülmektedir. Tablo 10: Gelir Gider Dengesi (Milyon TL) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Hayat Dışı Şirketler Teknik Gelir Toplamı 4.285 5.087 5.990 6.862 7.471 8.474 9.953 Teknik Gider Toplamı 4.128 5.059 5.754 6.436 7.343 8.470 9.894 Teknik Kâr 157 28 235 426 128 4 59 Yatırım Gelirleri 502 572 754 1.380 1.013 898 995 Yatırım Giderleri 205 289 421 971 855 789 880 Diğer Gelir./Giderler Karşılıkları -178-170 -7-76 -36-215 -112 Vergi Öncesi Dönem Karı 276 141 562 760 250-102 61 Hayat ve Emeklilik Şirketleri Teknik Gelir Toplamı 2.023 2.352 2.233 3.022 2.941 3.338 4.077 Teknik Gider Toplamı 2.088 2.361 2.159 2.955 2.844 3.145 3.878 Teknik Kâr -65-9 73 67 97 194 199 Yatırım Gelirleri 231 198 252 325 337 292 370 Yatırım Giderleri 36 43 53 59 66 77 102 Diğer Gelir./Giderler Karşılıkları -64-72 -10-9 -12-16 -16 Vergi Öncesi Dönem Kârı 66 74 262 324 355 392 452 Reasürans Şirketleri Teknik Gelir Toplamı 640 760 792 752 863 873 916 Teknik Gider Toplamı 613 755 786 712 848 851 1112 Teknik Kâr 27 5 6 40 15 22-196 Yatırım Gelirleri 98 120 164 218 194 156 139 Yatırım Giderleri 68 52 70 85 101 99 114 Diğer Gelir./Giderler Karşılıkları(+/-) -20-25 -5-7 5-3 27 Vergi Öncesi Dönem Kârı 37 48 95 165 112 76-145 Sektör Vergi Önceki Kâr Toplamı 379 263 919 1249 717 366 368 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2005-2011. s.26.

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Grafik 11: Yıl Ölçeğinde Sigorta Sektöründe Yaratılan Toplam Vergi Öncesi Kârın Dağılımı (Milyon TL) 972 1000 698 543 800 600 400 379 263 179 184 200 2005 2006 2007 0 2009 2010 2011 Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2005-2011. s.26. 2008 2009 yılında hayat dışı sigorta şirketlerinin toplam kâr içindeki payı yaklaşık %35 e düşmüştür. Bunun en önemli nedenleri; en çok primim üretildiği Kara Taşıtları branşında ödenen tazminat tutarlarının aynı branşta yaratılan primlerin %93 üne ulaşmış olması, faaliyet giderlerindeki yüksek oranlı artışlar ve rekabetin artışı olarak sıralanabilir 34. Hayat dışı, Hayat ve Emeklilik şirketleriyle, reasürans şirketlerinin vergi öncesi dönem kârlarının yıl ölçeğinde dağılımı Grafik 11 de verilmiştir. Grafik 11: Yıl Ölçeğinde Sigorta Şirketlerinin Vergi Öncesi Dönem Kârının Dağılımı (Milyon TL) 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0-100 -200 276 141 66 74 37 48 562 262 95 760 324 165 355 392 250 112 76-102 61 452-145 Hayat Dışı Şirketler Hayat ve Emeklilik Şirketleri Reasürans Şirketleri Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.26. 34 Uğur Özer, Kasko ve Trafik Sigortaları Kârlılık Değerlendirmesi, Reasürör Dergisi, sayı:76, Nisan 2010, s.7-23 http://www.millire.com/dergi/sayi_76.pdf (Erişim Tarihi: 20.08.2012)

Milyar TL 2010 yılında faaliyet giderlerinin %20 oranında artması ve yapılan mevzuat değişikliği nedeniyle rücu ve sovtaj gelirlerinin ödenen tazminatlar içinde muhasebeleştirilmeye başlanması sonucu ortaya çıkan zarar, hayat dışı sigorta şirketlerinin toplam kâr içindeki payını bütünüyle eritmiştir. 2011 yılında ise söz konusu pay yeniden pozitif değerlere ulaşarak yükselişe geçmiştir. Reasürans şirketlerinde ise 2008 yılına kadar artan vergi öncesi dönem kârı, 2009 da gerilemeye başlamış ve 2010 yılında ise sıfıra yaklaşmıştır. 2011 yılı sonunda ise negatif değerlere düşmüştür. Yıl ölçeğinde sektörde toplam prim üretimi ile ödenen tazminatlar arasındaki ilişki Grafik 12 yardımıyla incelendiğinde; toplam prim üretimi 2011 yılında 2006 yılına göre % 77 artarken, ödenen tazminatlardaki artış % 62 olmuştur. Grafik 12: Yıl Ölçeğinde Toplam Prim Üretimi ve Toplam Ödenen Tazminatlar(Milyar TL) 20 15 17,2 7,8 9,7 10,9 11,8 12,4 14,1 10 5 4,9 6,2 6,4 7,0 8,6 0 8,7 9,9 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Toplam Tazminat Ödemesi Toplam Prim Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.25. Sektörde ödenen tazminatların toplam primler içindeki payı, 2007 ve 2008 yılları arasında % 58-59 aralığında değişirken 2009 da %69 a yükselmiştir. 2010 yılında 9,5 milyar TL olarak gerçekleşen toplam tazminat ödemeleri, aynı yıl içinde rücu ve sovtaj gelirlerinin Diğer Teknik Gelirler içinde muhasebeleştirilmeye başlamasıyla 8,7 milyar TL ye düşmüştür. Böylece yasal değişiklikten önceki % 67 lik oran, % 61 olarak değişmiştir. 2011 sonunda ise tekrar % 58 e düşmüştür. Hayat dışı şirketlerin toplam prim üretimi ve ödenen tazminat tutarları kriz döneminde istikrarlı bir artış eğilimi izlemiştir. 2010 yılına kadar sürekli artış gösteren ödenen tazminatların tutarı, 2011 yılı sonunda 2006 ya göre yaklaşık %78 oranında artmıştır.

Grafik 13: Yıl Ölçeğinde Hayat Dışı Şirketlerde Toplam Prim Üretimi ve Ödenen Tazminatlar (Milyar TL) 15,0 10,0 5,0 8,3 9,6 10,2 10,6 11,9 14,5 4,7 5,3 5,8 7,0 7,2 8,3 0,0 2006 2007 TOPLAM PRİM ÜRETİMİ 2008 2009 2010 2011 ÖDENEN TAZMİNATLAR Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.28. Hayat dışı sigorta şirketlerinde prim üretilen tüm branşların hasar, prim ve teknik kârlılık sonuçlarına göre; üretimde ve ödenen tazminatlar içinde en yüksek paya sahip olan Kara Araçları ve Kara Araçları Sorumluluk branşları, konsolide finansal tablolar üzerinde olumsuz bir etki yaratmıştır. Bunun nedenleri olarak; ilgili şirketlerin bu branşlarda yapmış oldukları kötü risk seçimi, rekabetten dolayı teknik hesaplamaya dayanmayan yanlış fiyatlandırma ve hasar maliyetlerinin yüksek olmasını sağlayan yanlış hasar yönetimi gösterilmektedir. Bununla beraber küresel ekonomik krizden dolayı yaşanan talep düşüklüğü ve satılan sigorta poliçesindeki azalış prim üretimini düşürmesine rağmen aynı oranda ödenen tazminatlara yansımamıştır. Böylece şirket gelirleri azalırken giderleri artmış ve sonuçta teknik zararların ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştur 35. 2010 ve 2011 yıllarında ise hızlı bir toparlanma süreci yaşanmıştır. 2011 yılında toplam ödenen tazminatlar içinde hayat dışı şirketlerin payı % 80, hayat ve emeklilik şirketlerinin payı ise % 20 düzeyinde gerçekleşmiştir. Hayat ve emeklilik şirketlerinin toplam ödenen tazminatlar içindeki payı 2006 yılı sonunda % 27 ile en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Bunun nedeni hayat sigortalarından bireysel emeklilik sistemine yapılan aktarımlar nedeniyle özellikle iştira ödemelerinde yaşanan yüksek 35 E. Baturalp Pamukçu: Küresel Krizin Sigorta Sektörüne Yansımaları, Reasürör Dergisi, sayı:77, Temmuz 2010, s.13. http://www.millire.com/dergi/sayi_77.pdf (Erişim Tarihi: 20.07.2012)

artıştır. 2007 yılında da ödenen tazminatlar içerisindeki en büyük payı % 43 ile yine iştira ödemeleri oluşturmuştur 36. Grafik 14 de görüleceği gibi, 2006 yılında ödenen tazminatlar ve toplam prim üretimi arasındaki başa baş denge, 2007 yılında toplam primler lehine bozulmuştur. Ancak bu dönemde iki değişkenden de azalış gerçekleşmiştir. Hayat sigortalarının devredilme işlemlerinin bitimini izleyen 2008 yılından başlayarak, ödenen tazminatlar ve üretilen primler arasında primler lehine artan bir teknik denge yakalanmış ve bu denge günümüze kadar da devam etmektedir. Grafik 14: Yıl Ölçeğinde Hayat ve Emeklilik Şirketlerinde Toplam Prim Üretimi ve Ödenen Tazminatlar (Milyar TL) 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 TOPLAM PRİM ÜRETİMİ ÖDENEN TAZMİNATLAR Kaynak: T.C. Başbakanlık Sigorta Denetleme Kurulu, Türkiye de Sigortacılık ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakkında Rapor, 2009, 2011, s.29. 5. Sonuç Küresel finansal kriz dünyadaki tüm finans sektörlerini etkilerken, Türkiye nin ve özellikle Türkiye finans sektörünün önemli bir bileşeni olan sigortacılık sektörünün, krizden ne ölçüde etkilendiğini, kriz öncesi ve kriz sonrası dönemleri de içine alacak şekilde analiz etmek amacıyla yaptığımız bu çalışmada çeşitli sonuçlara ulaşılmıştır. 36 T.C. Hazine Müsteşarlığı, Rapor 2007, a.g.e., s.28,