İŞ KAZASI VE MESLEK KASHATLIĞINDA İŞVERENLERİN HUKUKİ SORUMLULUĞUNUN YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRİLMESİ

T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Ana Bilim Dalı İş Hukuku ve Sosyal Güvelik Hukuku Bilim Dalı İŞ KAZASI VE MESLEK KASHATLIĞINDA İŞVERENLERİN HUKUKİ SORUMLULUĞUNUN YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Hazırlayan Banu Erdem ÖZDEMİR Doç. Dr. Nurşen CANİKLİOĞLU İSTANBUL 2009 1

GİRİŞ Günümüz teknolojisinin ve dolayısıyla çalışma yaşamında makinelerin öneminin gittikçe artması beden güçlerini ve emeklerini ortaya koyarak hayatlarını kazanmaya çalışan işçilerin, günden güne gelişen makineler karşısında güçüz kalmalarının yanı sıra gerek çalışılan işyeri veya işletmede iş sağlığı ve güvenliğine gereken değerin ve önemin verilmemesi ve çeşitli sebeplerle gerekli güvenlik tedbirlerinin alınmamasına bağlı olarak iş kazaları meydana gelmekte ve çalışma sürecinde meslek hastalıkları oluşmaktadır. Sosyal Güvenlik Hukuku sistemimizde, meydana gelen iş kazası veya meslek hastalığına bağlı oluşan zararlar karşısında, işçinin olayın meydana gelmesindeki kusuru da nazara alınarak zararı, 5510 sayılı Yasa nın öngördüğü koşullarda geçici iş göremezlik ödeneği veya sürekli iş göremezlik geliri bağlanarak karşılanmaya çalışılmaktadır. Ancak bazen Sosyal Güvenlik Kurumu nun sağladığı parasal yardımlar işçinin maruz kaldığı maddi zararını karşılamaya yetmemektedir. İş ve Sosyal Güvelik mevzuatımızda, sigortalı veya hak sahiplerinin Sosyal Sigortalar Kanunu ile sağlanan haklar dışında kalan zararlarını işverenden isteyip isteyemeyeceği konusunda bir düzenleme yer almamıştır 1. Ancak, hukukumuzda işçinin veya ölümü halinde destekten yoksun kalanların sosyal sigorta tarafından karşılanmayan zararları için işverene başvurabilecekleri gerek öğreti ve gerekse de yargısal içtihatlar tarafından kabul edilmektedir 2. Hukuk sistemimizde bu konuda yasal düzenlemede eksiklik bulunmakta ve bu konudak uyuşmazlılara daha çok yargı içtihatları ile yön verilmeye çalışılmaktadır. Bu bağlamda çalışmamın konusunu İş Kazası ve Meslek Hastalığında İşverenlerin Hukuki Sorumluluğunun Yargıtay Kararları Işığında Değerlendirilmesi oluşturmaktadır. 1 Süzek, Sarper, İş Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul 2006, s. 340-341. 2 Kılıçoğlu, Mustafa, Tazminat Esasları ve Hesap Yöntemleri, Adil Yayınevi, Ankara 1997, s.36; Ulusan, İlhan, İşverenin İşçiyi Gözetme Borcu, Kazancı Hukuk Yayınları, İstanbul 1990, s.143; Süzek, İş Hukuku, s.341. 2

I. İşverenin Sorumluluğunun Hukuki Niteliği A. Genel Olarak İş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına yakalanan sigortalı işçinin beden tamlığının ihlaline bağlı olarak uğradığı zarar, Kurum tarafından karşılanmakla beraber, bazen Kurumca sağlanan parasal yardım, işçinin maddi zararının tamamını karşılayamamakta ve bu durumda, işverenin işçiyi gözetme borcunu sınırlayan herhangi bir düzenleme de bulunmadığından, işçi, oluşan bakiye zararının, işverenden tazmini için yargı yoluna gidebilmektedir. Ancak işçinin bakiye zararının işveren tarafından tazmin edilmesine esas teşkil eden sorumluluk türünün ne olduğu, sorumluluğun kusura mı, yoksa kusursuz sorumluluğa mı dayalı olduğu ya da olması gerektiği konusu önem taşımaktadır. Kusurlu davranış, işverenin iş kazası ve meslek hastalığının ortaya çıkacağını bilerek ve isteyerek hareket etmesi veya hukuka aykırı sonucu istememekle birlikte, sonucu önlemek için durumun gerektirdiği dikkat ve ihtimamı göstermemesi, diğer bir deyimle gereken iş güvenliği önlemlerini almaması biçiminde ortaya çıkar. Bu nedenle, kusur sorumluluğu ilkesi esas alınırsa, işyerinde iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemek için gerekli dikkat ve ihtimamı gösteren işveren kusurlu sayılmayacak ve ortaya çıkan zarardan sorumlu tutulmayacaktır. Kusur prensibi çerçevesinde, işçinin, karşılanmayan zararının tazmini için işveren aleyhine açtığı davada, bir iş kazası ve meslek hastalığına maruz kaldığını ve işverenin gerekli iş güvenliği tedbirlerini yerine getirmediğini ispat etmesi yeterli olup; ayrıca, kaza veya hastalığın tedbirlerin alınmaması, yerine getirilmemesi nedeniyle meydana geldiğini ispat etmesi gerekmemektedir 3. Kusursuz sorumluluk ise, genellikle olumsuz bir biçimde, sorumlu kişinin kusurunu gerektirmeyen bir sorumluluk olarak tanımlanmaktadır. Bu tür sorumlulukta zarar ile olay arasındaki illiyetin ispatı önem taşımaktadır. Kusur aranmadığı için illiyetin ispatı yeterlidir. Kusursuz sorumluluğun tek dayanağı olmamakla beraber temel ilkesi, tehlike ilkesidir. Hakkaniyet, yarar ile zarar arasındaki bağlılık düşüncesi, hakimiyet alanı ve objektif özen 3 Oğuzman, M.Kemal, İş Kazası Veya Meslek Hastalığından Doğan Zararlardan İşverenin Hukuki Sorumluluğu, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Sulhi Garan Matbaası, Cilt, XXXIV, Sayı, 1-4, İstanbul 196,s. 338. 3

ödevinin yerine getirilmemesi gibi düşünceler de kusursuz sorumluluğun dayanağını oluşturur. B. Konunun Yargıtay Kararları Doğrultusunda İncelenmesi İş kazası ve meslek hastalığında işverenin hukuki sorumluluğunun niteliği konusunda Yargıtay ın benimsediği görüş zaman içerisinde farklılık göstermiştir. Yargıtay geçmişte verdiği kararlarında kusur sorumluluğu prensibini benimseyip, sorumluluğun kaynağının haksız fiil hükümleri olduğunu belirtmekteyken; daha sonra akdi sorumluluk esasını benimsemiştir. Bir süre sonra da sosyal, ekonomik ve kültürel alanda yaşanan gelişmeler ve değişimlerin etkisiyle akdi sorumluluğun da yetersiz kaldığını belirterek, sorumluluğun kaynağının, risk (tehlike) esasına dayalı kusursuz sorumluluk olduğu esasını benimsemiştir. Yargıtay ın kusura dayanan sorumluluk esasından, kusursuz sorumluluğa dayalı sorumluluk esasına geçişinin hukuki alt yapısı 27.03.1957 tarihli ve 1/3 sayılı içtihadı birleştirme kararı ile oluşturulmaya başlanmıştır. Anılan içtihat, adam çalıştıranın sorumluluğu üzerine verilmiş olmakla beraber, zamanla diğer sorumluluk türlerine de uygulanarak günümüze kadar bu uygulama devam ettirilmiştir 4. Yargıtayın, işverenin sorumluluğunu kusursuz sorumluluk olarak değerlendirdiği kararlarında çeşitli ilkelerden yararladığı görülmektedir. Bunlar çıkar ilkesi, hakkaniyet ilkesi ve tehlike (risk) ilkesidir. Bunlarda çıkar ilkesi; işçinin emeği ile icra edilen işin menfaatlerinden öncelikle işverenin yararlanacağı, bu nedenle zararlara da büyü ölçüde onun katlanması gerektiği anlayışından kaynaklanır 5. Hakkaniyet ilkesi ise; işverenin, kazaya uğrayan işçinin iş kazasından duyduğu elem ve ıstırabın bir bölümüne katılması düşüncesine dayanır. İş kazasının oluşumunda hiç bir kusuru bulunmasa da işveren, hakkaniyetin gerektirdiği ölçüde işçinin zararına katılır 6. Yargıtayın kullandığı ilkelerden bir diğeri de, en sık görülen tehlike (risk) ilkesidir. Bu ilkeye göre; çağımızda toplum hayatının zorunlu koşulları nedeniyle; kurulması, yapılması, 4 Kılıçoğlu, Mustafa, Tazminat Hukuku, Legal Yayınları, İstanbul 2006, s. 35; Tunçomağ,Kenan/ Centel, Tankut, İş Hukukunun Esasları, Beta Yayınları, İstanbul 1999, s.129. 5 Akın, Levent, İş Kazasından Doğan Maddi Tazminat, Yetkin Yayınları, Ankara 2001,s.90. 6 Yarg. 10. HD. 07.07.1986, 6103/7148 (Akın, Maddi Tazminat, s.90) 4

çalıştırılması, kullanılması ve elde bulundurulması ekonomik ve sosyal nedenlerle gerekli bulunan tehlikeli kuruluş, işletme, araç ve diğer nesnelerin kullanılmaları ve işletilmeleri sonucu mahiyetleri gereği yol açtıkları zararlardan, bunlardan yararlanan kimselerin kusurları bulunmasa ve tehlikenin önlenmesi için her türlü özeni göstermiş olsalar dahi, sorumlu tutulmaları gerekir 7. Kusursuz sorumluluk esaslarına göre işverenin sorumluluğunu doğuran bir diğer durum, kaçınılmaz olaylardan kaynaklanan iş kazalarıdır. Kaçınılmazlık kavramı; hukuksal ve teknik anlamda fennen önlenmesi mümkün olmayan, diğer bir deyişle işverence mevzuatın öngördüğü tüm önlemlerin alınmış olduğu koşullarda dahi önlenmesi mümkün olmayan durum ve sonuçları ifade etmektedir. Yargıtay kaçınılmazlığa ilişin kararlarını ikili bir ayrıma tabi tutarak ortaya koymaktadır. Bunlardan ilki, kazanın işçi ve işverenin kusuru olmaksızın yalnız kaçınılmaz olaydan kaynaklandığı hallerdir. Gerçekten Yargıtay Hukuk Genel Kurulu önce 25.5.1968 tarihinde davacının ve davalının kusurlarının bulunmadığı, iş kazasının kaçınılmaz olayın eseri olarak gerçekleştiği durumda sosyal sigorta tarafından karşılanmayan zararlardan tamamen işverenin sorumlu tutulmasının hak ve nesafet kurallarıyla bağdaşmadığını ve hakimin Borçlar Kanunu nun 43. maddesi 1. fıkrası hükmü gereğince tazminatın suret ve derecesi ile şümulünü hal ve mevkiin icabına ve hatanın ağırlığına göre tayin edeceği hususundaki mahkemenin görüşünün Hukuk Genel Kurulunca kabul edildiğini içtihat etmiştir 8. Kaçınılmazlıkla ilgili kararların ikinci grubu, kazanın oluşumunda taraflardan birinin ya da her ikisinin kusurlu olduğu iş kazaları ile ilgilidir. Bu olaylarda kaçınılmaz olay kazanın tek sebebi değildir. Taraflar kusurları ile birlikte zararın oluşumuna katkı sağlamaktadırlar. İşveren bu gibi olaylarda da oluşan zarardan sorumlu tutulur. Ancak kaza, işçinin kusuru ile kaçınılmaz olayın bir araya gelmesinden kaynaklanmışsa kusursuz işverenin sorumluluk miktarından hakkaniyet gereği indirim yapılır 9 7 Ulusan, Gözetme Borcu, s.67 8 YHGK. 25.5.1968, 110/343 (Ulusan, Gözetme Borcu, s.109). 9 Yarg. 9. HD. 14.05.1984, 4408/5280 (Akın, Maddi Tazminat, s.94) 5

Yargıtay, konuya ilişkin istikrar kazanan kararlarında, işvereni, iş güvenliği konusunda gerekli tedbirleri almamış ve zararlandırıcı olayın meydana gelmesine kusuru ile neden olmuşsa kusur sorumluluğu gereği; gözetme borcuna aykırılık yokken, meydana gelen zararlandırıcı olaydan ise kusursuz sorumluluk (tehlike esasına dayalı) prensipleri gereği sorumlu tutmaktadır. Yargıtay, bir kararında, işçinin işverenin otoritesi altında iken uğradığı her kazanın iş kazası olduğunu, iş hukuku alanındaki bilimsel içtihatlar ile geliştirilen risk nazariyesinin, sanayinin gelişmesi ile iş kazalarına karşı, işçilere garanti getirme zorunluluğunun belirgin bir ifadesi olduğunu, meseleyi sosyal plan üzerinden irdeleyen risk nazariyesinin, emeği ile çalışanları, belirli bir sermayeyi ellerinde bulundurarak esas faydayı sağlayanların çıkarlarına feda etmenin en ilkel adalet duygularını dahi inciteceği belirtilerek, işverenin sorumluluğunun kusursuz sorumluluk esaslarına dayanması gerektiğini belirtmiştir 10. Bu görüşün, Yargıtay ın 9. ve 10. Hukuk Dairelerinin sonraki kararlarında ve Hukuk Genel Kurulunca da benimsenmiş olduğu, verilen kararlardan anlaşılmaktadır. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi daha sonra verdiği kararlarında da işverenin sorumluluğunun akdi sorumluluğa dayandığını ancak, bu sorumluluğun tehlike ilkesine dayanan kusursuz sorumluluğu da içerdiğini, işverenin iş akdiyle işçisini, iş ve işyeri tehlikelerine karşı korumayı taahhüt etmekle beraber, çağın gelişen teknolojisinin yarattığı ve önlenmesi mümkün olmayan tehlikelerden doğacak zararlara karşı da korumayı taahhüt etmiş sayılacağını kabul etmiştir. Ancak, sorumluluğun doğmasında, yapılan iş ile zarar verici olay arasında uygun illiyet bağının varlığını zorunlu görmektedir 11. Yargıtay Hukuk Dairelerinin ve Hukuk Genel Kurulu nun verdikleri kararlarında, işverenin tehlike sorumluluğunu genel kural olarak kabul ettikleri görülmektedir. Ancak Yargıtayca, kusursuz sorumluluk esasına dayalı sorumluluk benimsenmiş olsa da işverenin sorumluluğunun gerçekleşmesi için, olayın, 506 sayılı Yasa nın 11.maddesi anlamında iş 10 Yarg., 9.H., 12.10.1967, 7288/9466, Tekinay, Selahattin Sulhi, İş Kazalarından ve Meslek Hastalıklarından Dolayı İş Verenin Sorumluluğunun Sınırlanması Meselesi, Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, Garanti Matbaası, İstanbul 1968, s. 79, 80;Yarg. 10.HD., 26.11.1976, 3860/8128, Çenberci, Mustafa, İş Kanunu Şerhi, Olgaç Matbaası, Ankara 1984, s. 727. 11 Yarg. 9.HD., 29.12.1981, 11284/15904, 224; Aynı yönde, HGK, 26.06.1981, 1980/9-1949 E., 1981/535K., Süzek, İş Hukuku, s. 224, 225; Çenberci, İş Hukuku Şerhi, s. 725. 6

kazası veya meslek hastalığı sayılmasının yeterli olmadığı, yapılan iş ile zarar verici olay arasında illiyet bağının gerçekleşmesinin şart olduğu, yinelenmiştir 12. Kararlarda öne çıkan ve dikkat çekici bir diğer husus da, Yargıtay ilgili daireleri ve Hukuk Genel Kurulu nun, pek çok kararda kusursuz sorumluluğu kabul etmekle beraber, tazminatın hesaplanmasında, işverenin kusurlu olup olmadığının araştırılması ve tazminatın ödemesine karar verilecekse, kusursuz sorumluluk ilkesi gereği, Borçlar Kanunu nun m.43/1.fıkrası gereğince tazminattan hakkaniyet gereği indirime gidilmesi gerektiğini belirtmeleridir. Yine bir kusur sorumluluğu kuralı olan BK nın 44.maddesi gereğince de işçinin müterafık kusurunun bulunması halinde tazminattan indirime gidilmektedir. Bu tür bir uygulama ile kusursuz sorumluluğun esas alındığı davalarda, kusur sorumluluğu normlarının uygulanmasını temin etmeye çalışmak, çelişki yaratmaktadır 13. Kararların incelenmesinden görülmektedir ki Yargıtay ın işverenin işçiyi gözetme borcundan doğan sorumluluğunun kusur veya kusursuz sorumluluk esaslarından birine dayandığı konusunda tam bir birlik yoktur. Konuya ilişkin olaylarda Yargıtay, daha çok somut olayın özelliklerine göre hukuksal bir değerlendirme yapmaktadır. Hâlbuki yargı organınca sorumluluğun dayandığı hukuki esasın kesin olarak tespiti gerekir. Çünkü İşverenin iş kazasından doğan sorumluluğunun aynı zamanda hem kusur hem de kusursuz sorumluluğa dayandırmak mümkün değildir 14. 12 Yarg. 10.HD., 26.04.1977, 6231/3150, (Yargıtay bu kararında, işverenin talimatı ile kendi seçtiği araçla il dışına giderken, geçirilen trafik kazası sonucu işçinin vefatı üzerine hak sahiplerinin açtığı tazminat davasında, mahkemenin olayı iş kazası olarak nitelendirmesinde hukuka aykırılık bulunmadığını ancak; bir olayın iş kazası bulunmasının SSK. Bakımından sonuçları ile işveren aleyhine açılan tazminat davası bakımından sonuçları aynı değildir. İş kazası olan olay, diğer koşullarda gerçekleştiğinde doğrudan doğruya yasada belirli sigorta yardımlarının yapılmasını gerektirdiği halde, işveren aleyhine açılan tazminat davasında ise işverenin sorumluluğu için işyerinde ve işverenin işine ilişkin olmasıyla uygun neden sonuç bağının bulunması gerekir gerekçeleriyle neden sonuç bağının varlığını aramıştır.); Yarg. 10.HD., 30.04.1974, 38091/14209 K., (Yargıtay vermiş olduğu bu kararında işçinin, işyerinde üçüncü bir kişi tarafından öç almak kastıyla öldürülmesi olayından, iş ile olay arasında neden-sonuç bağı gerçekleşmediğinden işverenin sorumluluğunun bulunmadığına karar vermiştir.) 13 Yarg. HGK., 25.05.1968 Tarih ve 9-110/343 ; Süzek, İş Hukuku, s. 225; Yarg. 9.HD., 29.12.1981, 11284/15904 (Yargıtay, hizmet akdinin, işverene, işçiyi çağın gelişmiş teknolojisinin yarattığı, fakat önlenmesi mümkün olmayan işletme tehlikelerine karşı korumayı da bir borç olarak yüklediğini, üçüncü kişinin davranışı sonucu meydana gelen tehlikeleri de bu tehlike kavramı içinde görmek gerektiğini belirterek; işverenin tehlikelere karşı sorumluluğu hizmet sözleşmesinde açıkça gösterilmemiş olsa bile niteliği itibariyle akdin içinde bulunduğundan, anılan nitelikte olaylar ile meydana gelen zararlandırıcı sonuç arasında illiyet bağının varlığını kabul etmek gerektiğine, ancak kaçınılmaz olaylarda işverenin ödemekle yükümlü olduğu tazminatın hesabında Borçlar Kanunu nun 43.maddesinin dikkate alınmasına karar vermiştir.); Yarg. 9.HD., 08.12.1980, 12333/13135, Yarg. 9.HD., 27.12.1979, 15738/2819, Çenberci, İş Kanunu Şerhi, 724-727. 14 Süzek, İş Hukuku, s. 224-226. 7

Yargıtay ın hal ve mevkiin gerektirdiği adalet ve hakkaniyet prensibi gereği, tazminattan indirim sağlanması yoluna gitmesi, hem kendi içinde çelişki yarattığından hem de kusursuz sorumluluğun benimsenmesi amaçlarından biri olan güçsüz işçiyi koruma, zararı ile baş başa bırakmama düşüncesine uygun olmadığından, yerinde bir uygulama değildir. II. İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Şartları A. Genel Olarak İş kazasının, işveren yönünden doğurduğu tazmin sorumluluğunun yasal temeli İş Kanunu nun 77. maddesi, Borçlar Kanunu nun 332. maddesidir. 4857 Sayılı İş Kanunu nun 77. maddesinin 1.fıkrası işverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. düzenlemesi ile iş güvenliğinin temini açısından her türlü önlemi alma yükümlülüğünü işverene, alınan önlemlere uymayı işçiye yüklemeye dair emredici nitelikte yükümlülükler öngörmüştür. Borçlar Kanunu nun 332. maddesi ise İş sahibi akdin hususi halleri ve işin mahiyeti noktasından hakkaniyet dairesinde kendisinden istenebileceği derecede çalışmak dolayısıyla maruz kaldığı tehlikelere karşı icap eden tedbirleri ittihaza ve münasip ve sıhhi çalışma mahalleri ile, işçi birlikte ikamet etmekte ise sıhhi yatacak bir yer tedarikine mecburdur. hükmü ile de işverenin işini gördürürken işçiye karşı, iş güvenliğinin sağlanması açısından gösterilmesi gereken özenin sınırlarını belirlemiştir. Yargıtay bir kararında, bir olayın iş kazası sayılmasının Sosyal Sigortalar Kanunu bakımından sonuçları ile işveren aleyhine açılan tazminat davası bakımından sonuçlarının aynı olmadığını, iş kazası olarak kabul edilen olayın, koşulları gerçekleştiğinde doğrudan doğruya yasada belli sigorta yardımlarının yapılmasını gerektirdiğini ortaya koymuştur ve kararın devamında, işveren aleyhine açılan tazminat davasında ise, işverenin sorumluluğu için, kazanın işyeri ve işverenle ilişkili olması yani uygun neden sonuç bağının bulunmasının gerekli olduğu, diğer yandan üçüncü kişilerin kusurlu olduğu durumlarda, risk nazariyesinin uygulanmayacağı ve dolayısıyla kusurlu bulunmayan işverenin sorumluluğunun söz konusu 8

olmayacağı sonucuna varmıştır 15. Yargıtay 10.Hukuk Dairesi nin vermiş olduğu bu karar, meydana gelen olayın hangi koşullarda 5510 sayılı Yasa (506 Sayılı Yasa) anlamında iş kazası sayılıp Kurumca tazmin edileceğini, hangi koşullarda işverenin tazmin sorumluluğunu doğuracağını ortaya koymuş olması bakımından önemlidir. Yine, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu nun, işverenin hukuki sorumluluğunu irdelediği ve işverenin tazmin sorumluluğunun 5510 sayılı Yasa nın 13.maddesinden (506 sayılı Yasa nın 11.m) bağımsız değerlendirilmesi gerektiğine dair; işyerine gitmek için işverence sosyal yardım amacı ile temin edilen araca binerek işyerine gitmekte olan işçinin karşıdan gelen başka bir aracın tam kusurlu olarak çarpması sonucu ölümü ile sonuçlanan olayın, 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu 'nun 11. maddesine göre bir iş kazası olarak nitelendirilmesi, işverenin bu kazadan sorumlu tutulmasını gerektirmez... 16 şeklindeki kararı, yasal düzenleme bulunmayan konu hakkında, uygulama açısından yol gösterici niteliktedir. B. Uygun İlliyet Bağı Yargıtay 4.H.D., 25.11.1999 tarihinde verdiği bir kararında, sorumluluğun esaslı koşulu ve tazminat hukukunun temel ilkesi olarak kabul ettiği illiyet bağını, hukukta gerçekleşen zararla sorumluluğun bağlandığı olay veya davranış arasındaki sebep sonuç ilişkisine genel anlamda illiyet bağı denilmektedir şeklinde tanımlamıştır. Sigortalının işverenden tazminat talebi için meydana gelen iş kazasının taşıması gereken unsurlar arasında sayılan illiyet bağının hem kaza ile zarar arasında hem de kaza ile işverence yürütülen iş arasında bulunması gerekmektedir 17. Örneğin Yargıtay 21. Hukuk Dairesi, sigortalının işyerinde intihar ederek ölmesi eyleminden, olay, 5510 Sayılı Yasa nın 13.maddesi (506 sayılı Yasanın 11. maddesi) hükmü gereği iş kazası olduğundan Kurum sorumlu olsa da olayla, iş ve işveren arasında nedensellik bağı bulunmadığından işveren ve onun halefi olanların Kurum a karşı sorumlu tutulmayacaklarına karar vermiştir 18 15 Yarg. 10.HD., 26.04.1977, 1976/6231 E., 1977/3150, www.kazanci.com.tr ; Akın, Maddi tazminat, s. 45. 16 Yarg. HGK, 18.03.1987, 1986/9-722 E., 1987/203 K., www.kazanci.com.tr. 17 Akın, Maddi Tazminat, s.46. 18 Yarg. 21.HD., 22.05.2007, 4504/8407. 9

İş Kanunu nun 2.maddesinde işyeri, İşveren tarafından mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan ve olmayan unsurlar ile işçinin örgütlendiği birim şeklinde tanımlanmış, maddenin 2.fıkrasında ise, işverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen yerler (işyerlerine bağlı yerler) ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçların da işyerinden sayılacağı ifade edilmiştir. Maddenin üçüncü fıkrasında ise işyerinin, işyerine bağlı yerler, eklentiler ve araçlar ile oluşturulan iş organizasyonu kapsamında bir bütün olduğu belirtilmiştir. Yargıtay uygulamasında lojman işyeri olarak kabul edilmemiştir 19 İşverenin iş kazasından doğan sorumluluğu açısından, illiyet bağının tespitinde göz önünde bulundurulması gereken işyeri kavramına Yargıtay ın bakış açısını inceleyecek olursak; Yargıtay Hukuk Genel kurulu yakın tarihli bir kararında, tır şoförü olarak çalışan sigortalının olay günü, park ettiği tırın içinde uyurken, aracın alev alması sonucu çıkan yangında vefat etmesi üzerine hak sahiplerince açılan maddi manevi tazminat davasında, davalılara ve davacıya atfedilecek kusur bulunmadığı ve olayın % 100 beklenmeyen nedenlerden kaynaklandığını, işverenin bu tür bir durumda tazminattan sorumluluğu için İş Yasası nın ve ilgili mevzuatın öngördüğü tüm güvenlik tedbirlerini almış olmasının sorumluluktan kurtulması için yeterli olmadığına; işverenin 27.03.1957 tarih ve 1/3 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararı nda da belirtildiği gibi, sanayinin gelişmesiyle toplumsal düşünceden kaynaklanan tehlike sorumluluğu teorisine dayalı sorumluluk esasları, Borçlar Kanunu nun 55. maddesinde düzenlenen istihdam edenin sorumluluğu hükmü ve zararı doğuran olay, işverenin işinin görüldüğü, işverenin emir ve talimatı dahilinde hareket edildiği sırada beklenmeyen nedenler sonucu meydana geldiğinden, nedensellik bağı çerçevesinde işverenin malvarlığına risk yükleyen tehlike esasına dayanan sorumluluk hükümlerine göre gerekçeleri ile davalının kazadan sorumluluğunun bulunduğuna karar vermiştir 20. Yargıtay 9. Hukuk Dairesi de bir kararında, işçinin işverenin otoritesi altında bulunduğu bir zaman içinde meydana gelen her kazanın, iş kazası olduğuna karar vermiştir 21. 19 Yarg. 9.HD., 21.10.1969, 7602/10056, (Tunçomağ/ Centel,İş Hukukunun Esaslar, s. 65). 20 Yarg. HGK., 12.11.2003, 21-673/641, www.kazanci.com.tr ; Yarg. 21.HD., 25.02.2003, 517/1301, (Güzel, Ali/Okur, Ali Rıza/Caniklioğlu, Nurşen, Sosyal Güvenlik Hukuku, Beta Yayınları, İstanbul 2007, s. 350). 21 Yarg. 9.HD., 12.10.1967, 7288/9466, (Eren, Fikret, Borçlar Hukuku ve İş Hukuku Açısından İşverenin İş Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Sorumluluğu, AÜHF Yayınları, Ankara 1974, s. 13). 10

Yargıtay, işyerinde meydana gelen ve sigortalının ölümüyle sonuçlanan olay ile ilgili verdiği bir kararında da davalının çalıştırdığı işçilerden ikisinin, şahsi sebeplerle birbirleriyle kavga ederken, birinin, diğeri tarafından öldürülmesi olayında, ölümün işin görülmesi sırasında meydana gelmemesi gerekçesiyle, istihdam eden sıfatıyla işverenin sorumluluğunun bulunmadığına karar vermiştir 22. Yargıtay, yine benzer bir olayda verdiği kararında, işyerinde iki işçinin birbiriyle kavga etmesi sonucunda birinin diğerini yaralaması olayından, işverene atfedilen bir kusur iddia ve ispat edilemediğinden ve ayrıca yaralanan işçi, diğer bir işçinin fiil ve hareketi ile de iş kazasına uğramadığından, olaydan işverenin sorumlu tutulmasının mümkün olmadığına karar vermiştir 23 Yargıtay, işverene ait inşaat iş kolunda yer alan işyerinden sigortalı gösterilmiş, ancak işverenin sandalye üretimi yapan işyerinde asıl mesleğini icra ederken iş kazasına uğrayarak vefat eden işçinin yakınlarınca açılan iş kazasının tespiti davasında; davacının asıl mesleğinin metal doğrama ve demir eşya üretim işi olduğunu, olay günü bir başka işçinin verimli çalışmaması üzerine tezgaha geçerek işe müdahale ettiğinin ortaya konulduğunu, iş kazasının meydana geldiği tarihte aynı işverene ait inşaat işyerinden sigortalı olarak gösterilmesinin bu gerçeği değiştiremeyeceğini, davalı işverene ait sandalye imalatı işinde çalışmasının bu olgular dikkate alınarak değerlendirilmesi gerektiğini ve sonuç olarak işverenin bu çalışmaya izni olmadığından söz edilemeyeceğini belirterek yerel mahkeme kararını bozmuştur 24. Yargıtay verdiği bir başka kararında da, işyerinde bulunan yatakhanede yatarken meydana gelen depremde yaralanan işçinin, uğradığı kazanın; 5510 sayılı Yasa nın 13. md.de (506 sayılı Yasa nın 11.maddesinde) belirtilen olay kavramının niteliğine ilişkin bir sınırlandırma bulunmadığından, doğal bir olay olan depremin de anılan olay kavramına girdiğini ve anılan hüküm gereğince iş kazası olduğuna, işverenin de depreme dayanıklı 22 Yarg.9.H.D.03.11.1970, 9165/11680 (Şahbaz Başboğa, Zübeyde, İşverenin İş Kazası ve Meslek Hastalığından Doğan Hukuki Sorumluluğu ile Maddi Zararın Hesabına İlişkin Esaslar,İstanbul 2008, s.85) 23 Yarg., 9.HD., 09.01.1969, 11035/35, Cuhruk, Mahmut/ Çolakoğlu, H. Servet/ Bükey, A. Avni, Sosyal Sigortalar Kanun Şerh İçtihat, Olgaç Matbaacılık, Ankara 1977,s.268; Yarg. 21.HD., 28.05.2002, 3005/5017, (Yargıtay vermiş olduğu bu kararında, sigortalı işçinin 1991 yılında sağ gözüne metal çapağı kaçması sonucu uğradığı maddi ve manevi zararının giderilmesine ilişkin davada; işçinin,1991 yılında yaşadığı bir olaydan dolayı gözüne maden parçası kaçtığı, sigortalının tedavi görüp iyileştikten sonra işe başladığı, ancak yedi yıl sonra, kurumuş bir boya parçası nedeniyle aynı gözünde yeniden bir rahatsızlığın ortaya çıktığı ve görülen davada, doğan işçi zararının 1991 yılındaki olaya bağlandığı anlaşılmıştır, diyerek, halbuki oluşan işçi zararının daha sonra uğradığı olay nedeniyle meydana geldiği, 506 sayılı Yasanın 11/A bendinde gösterildiği üzere, bir olayın iş kazası olarak nitelendirilebilmesi için, zararlandırıcı olayla meydana gelen zarar arasında, uygun neden sonuç bağının kurulmasının zorunlu olduğu sonucuna varmıştır.) 24 Yarg. 10.HD., 05.04.2007, 2006/16597, 2007/5340, www.kazanci.com.tr. 11

olmayan ve iki yıldan beri yatakhane olarak kullanılmasına izin verdiği yerde meydana gelen olay nedeniyle sorumsuz olduğuna yönelik iddialarının geçerli olmadığına yer vermiştir 25. Yargıtay, anılan kararında işverenin, olayın meydana gelmesinde hiçbir kusuru bulunmasa da işçi ile aralarındaki akdi ilişkinin, işçisini tehlikelere karşı da koruma yükümlülüğü getirdiğini belirterek, işçinin işverenin işi nedeniyle kazaya uğramasından dolayı iş ile kaza arasında illiyet bağı bulunduğuna karar vermiş ve böylece illiyet bağını geniş yorumlamıştır. Yargıtay yine bir kararında, şirket genel müdürünün görevli olarak başka bir ile giderken, bindiği uçağın düşmesi sonucu meydana gelen ve sigortalı işçinin ölümü ile sonuçlanan olayda; işverenin iş kazalarından sorumluluğunun akdi bir sorumluluk olduğunu ve bu sorumluluğun, kendisinin kasti davranışları veya suç sayılır bir eylemi ile verdiği zararların yanı sıra, işçilerin sağlığını koruma ve iş güvenliği ile ilgili mevzuat hükümlerine aykırı hareketi sonucunda meydana gelen zararları ve tehlike (risk) nazariyesine dayalı kusursuz sorumluluğu da içerdiğini belirtmiştir. Kararın devamında ise işverenin iş akdiyle işçisini iş ve işyeri tehlikelerine karşı korumayı taahhüt ettiği gibi, çağın gelişmiş teknolojisinin yarattığı, fakat önlenmesi mümkün olmayan tehlikelerden doğacak zararları ve üçüncü kişinin davranışı sonucu meydana gelecek zararları dahi taahhüt etmiş sayılacağını belirterek; hizmet sözleşmesinin bu kapsamı ve niteliğinin, işverenin sorumluluğu açısından, uygun sebep-sonuç bağlantısının kabulü için yeterli olduğuna, iş kazalarında işverenin, kazalı işçisinin kendi kusuru dışındaki zararlandırıcı olaylardan sorumlu olacağının temel ilke olarak alınması gerektiğine ve esasen, olayda kaza ile görülmekte olan iş arasında illiyet bağının gerçekleştiğine karar vermiştir 26. Anılan Yargıtay kararına muhalif kalan üyenin, karşı oy yazısının gerekçesi, atıfta bulunduğu içtihadı birleştirme kararı, kararın içeriği ve konu hakkında üzerinde durulan ilkeler yönüyle dikkat çekicidir. Karşı oy yazısında, doktrin, uygulama ve özellikle iş hukuku alanında benimsenen İçtihadı Birleştirme Kararında 27 tehlike sorumluluğu esasının, işyerinde işverenin ya da çalıştırdığı adamın tedbir konusunda yasaklara uymalarına ve gerekli özeni göstermelerine ve üçüncü kişi veya kişilerin bir kusurları olmamasına rağmen, kaçınılmaz 25 Yarg. 10.HD., 03.05.1976, 7798/3240, Cuhruk/Çolakoğlu/Bükey, Sosyal Sigortalar Kanun Şerh İçtihat, s. 273. 26 Yarg. 9. HD., 29.12.1981, 11284/15904, www.hukukturk.com.tr ; Ulusan, Gözetme Borcu, s. 78. 27 YİBK, 27.02.1957, 1/3, www.kazanci.com.tr. 12

etkenler sonucu işçi için zararlandırıcı bir olayın meydana gelmesi halinde, bunun sonucundan hak ve nesafet kuralları içinde işçinin işinden yararlanan işverenin sorumlu tutulması kuralının olduğu belirtilmiştir. Karşı oy yazısında sorumluluğun esaslarına değinildikten sonra, olayda davalı işveren işyerinde veya işin yürütülmesi ile ilgili olarak iş güvenliği ve işçi sağlığı yönünden hakkaniyet dairesinde kendisinden beklenebilecek tedbir ve özen sorumluluğunu yerine getirdiğine ve olay da bu yükümlülüklerin ihlali nedeniyle meydana gelmediğine göre, işverenin kusur esasına dayalı bir sorumluluğu bulunmamaktadır, denilerek, ayrıca zarara muhatap ve işverenle ilgisi bulunmayan üçüncü bir kuruluş bulunması nedeniyle tehlike sorumluluğu yönünden de işverenin bir sorumluluğunun söz konusu olmaması gerektiği belirtilmiştir. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu bir kararında; bir olay hayattaki genel deneyimlere ve olayların tabii akışına göre, diğer bir olayı meydana getirmeye elverişli bulunur, başka bir deyimle, olayın ortaya çıkması, görünüşte söz konusu diğer bir olayın meydana gelmiş olması ile kolaylaşmış bulunur ise ilk olay uygun sebep ve sonuç ölçüsüne göre ikincisinin sebebi sayılır, so 28 nucuna varmıştır. C. İlliyet Bağının Kesilmesi 1. Mücbir Sebep Borcun yerine getirilmesinde, illiyet bağını kesen ve işvereni sorumluluktan kurtaran ilk sebep mücbir sebeptir. Mücbir sebep, sorumlunun faaliyet ve işletmesi dışında meydana gelen, borcun ihlaline mutlak olarak kaçınılmaz biçimde yol açan, öngörülmesi ve karşı konulması mümkün olmayan olağanüstü bir olaydır. Mücbir sebep teşkil eden olay, tabii, sosyal, hukuki, insana bağlı olabilir. Yargıtay 4.Hukuk Dairesi bir kararında, teknik arızaları mücbir sebep olarak kabul etmeyerek, aracın freninin patlamış olmasını, umulmayan hal olarak kabul ederek, işleteni sorumluluktan kurtaramayacağına karar vermiştir 29 28 Yargıtay HGK., 09.04.1964, 538,(Eren, İşverenin Sorumluluğu, s.13.) 29 Yarg.4.HD., 19.03.1984, 2160/2660, (Kılıçoğlu, A., Borçlar Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara 2004,s. 290.) 13

İlliyet bağının kesilmesi sonucunu doğuran mücbir sebebin taşıması gereken bazı özellikler bulunmaktadır. Bunlar, mücbir sebebin sorumlu kişinin işletme veya faaliyet sahası dışında kalan harici bir olay olması, mücbir sebep teşkil eden olay ile bir davranış normu veya sözleşmeden doğan bir borcun ihlal edilmiş olması ve olay ile meydana gelen ihlal arasında illiyet bağının bulunması, en önemlisi ise mücbir sebep teşkil eden olayın kaçınılmaz olmasıdır 30. Kaçınılmazlık mücbir sebep yönünden karşı konulmazlık ve önlenmezlik kavramlarını da kapsamaktadır 31 Yargıtay kaçınılmazlığın neden olduğu zararlarda, daha önce de değindiğimiz üzere ya zararı taraflar arsasında paylaştırmakta 32, ya da yalnızca işvereni sorumlu tutmakla beraber hakkaniyet indirimi yapmaktadır 33. İşçinin kusurunun bulunmaması halinde ise olay kaçınılmazlıktan doğsa da Yargıtay a göre işin ağırlıklı faydası işverene ait kabul edildiğinden anılan gerekçeyle işveren sorumlu tutulmaktadır 34. Yargıtay, kötü tesadüf olarak tanımlanan kaçınılmazlık olgusunun illiyet bağını kesmeyeceğini, kusursuz sorumluluk esasının uygulanmasını gerektirdiğini, bu durumda ancak işveren lehine BK.m.43. hükmü gereği tazminattan bir miktar indirim yapma yoluna gidilebileceğine karar vermiştir 35. Yargıtay 21.Hukuk Dairesi de vermiş olduğu bir kararında, bir olayın tamamen kaçınılmazlık sonucu meydana geldiğinin saptanması halinde hakimin, işverenin sorumluluğunu, Borçlar Kanunu'nun 43. maddesini göz önünde tutarak hakkaniyet ölçüsünde saptayacağını belirtmiştir. Kararın devamında, her iki taraf yönünden % 50'şer sorumluluğun paylaştırılması yerine, işçi-işveren arasındaki bu tür davalarda tarafların ekonomik ve sosyal durumlarının göz önünde bulundurulması ile işverene biraz daha fazla 30 Eren, Borçlar Hukuku, 520. 31 Eren, Borçlar Hukuku, 520. 32 Yarg. 9.HD., 01.05.1990, 2550/5342, Süzek, Sarper, Destekten Yoksunluk ve Cismani Zararlarda İşverenin Özel Hukuktan Doğan Sorumluluğu, İş Hukukuna İlişkin Sorunlar ve Çözüm Önerileri 1996 Yılı Toplantısı, Destekten Yoksunluk ve Cismani Zararlarda Sorumluluk ve Tazminat, Galatasaray Üniversitesi Yayınları, 1996, s. 39. 33 HGK., 01.02.1969, 9-58/87, Süzek, Destekten Yoksunluk, s. 39. 34 Süzek, Destekten Yoksunluk, s. 39. 35 Yarg. 9.HD., 31.10.1983, 6805/8720, ( Yargıtay bu kararında, "...burada kötü tesadüf olarak tanımlanan husus kaçınılmazlık olup, kusursuz sorumluluk esasının uygulanmasını gerektirir. Böyle olunca davalı işverenin kusursuz sorumluluktan mahkum etmek, en çok sorumluluğun tamamının davalıya yüklememek, tesbit edilecek maddi ve manevi zarardan BK. nın 43. maddesi uyarınca hakkaniyet ölçüsünde indirim yapmak icap eder " gerekçeleri ile tazminattan indirim yoluna gidilmesi gerektiğine karar vermiştir.), www.hukukturk.com.tr; Özbek, Son Değişikler ve Yargı Kararları ile Sosyal Güvenlik Yasaları, Beta Yayınları, İstanbul 2003, s. 21; Yarg.21.HD., 20.04.2000, 3043/3122, ( Balcı, Mesut, İş Kazası veya Meslek Hastalığından Doğan Tazminat Davaları, Destekten Yoksun Kalma Nedeniyle Tazminat Davaları Uygulaması ve İçtihatlar, Yetkin Yayınları, Ankara 2008, s.208). 14

sorumluluk verilmesinin, sosyal hukuk devleti ilkesi gereğine uygun olduğu görüşüne yer vermiştir 36. 2. Zarar Görenin Kusuru İş kazası veya meslek hastalığı, zarar gören işçinin tam kusuru sonucunda meydana gelmiş ise işveren sorumluluktan kurtulur 37. Ancak zarara uğrayan işçinin davranışının illiyet bağını kesmesi için eyleminin kast derecesine ulaşması zorunluluğu yoktur. Ağır ihmali de illiyet bağını kesebilmektedir. Yargıtay.. 21. Hukuk Dairesi, 22.05.2001 tarihli, 2807/4011 sayılı kararında işçinin % 100 kusurlu bulunmuş olmasına bağlı olarak işveren yönünden illiyet bağının koptuğu yönünde karar vermiştir. 3. Üçüncü Şahsın Ağır Kusuru İşverenin tazmin sorumluluğunu etkileyen hallerden bir diğeri de üçüncü şahsın kusurudur. Üçüncü şahsın davranışı kusurlu olabileceği gibi kusursuz da olabilir. Kusurlu davranışın illiyet bağını kesecek yoğunluğa ulaşması halinde işveren sorumluluktan kurtulur. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, evlerine getirilip götürülmeleri için sosyal yardım amacıyla sağlanan servis aracına, üçüncü kişinin tamamen kusurlu şekilde çarpması sonucu zarara uğrayan işçilerin zararlarının tazminine dair bir uyuşmazlıkta, kazanın üçüncü kişinin tamamen kusurlu davranışı sonucu gerçekleştiğini, işyerine özgü tehlike ile meydana gelen sonuç arasında uygun illiyet bağının varlığından söz edilemeyeceğini, öğretide de savunulduğu üzere, illiyet bağını kesen nedenlerin bütün sorumluluk halleri ve bu arada tehlike sorumluluğu için de geçerli olduğunu, Yargıtay ın yerleşik uygulamasında da illiyet bağının sadece kusura bağlı sorumlulukta değil, sebep ve özellikle tehlike sorumluluğunun kurulabilmesi için de zorunlu olduğunu, kusurlu sorumluluk ile kusursuz sorumluluğun bütün halleri için gerekli olan nedenlerin, tehlike sorumluluğunda etkili olmayacağının açıklamasının oldukça güç olduğunu ve aslında illiyet bağını kesmesi söz konusu olan bu tür durumların evleviyetle tehlike sorumluluğunda kabul edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Hukuk Genel Kurulu, aynı kararında, kusurlu olmadığı gibi, kendisinden beklenen özeni gereği gibi yerine getirmiş olan bir işvereni, işyeri ya da işletmesiyle ilgili bulunmayan bir üçüncü kişinin 36 Yarg. 21.HD., 26.02.2004, 899/1629, www.hukukturk.com.tr. 37 Eren, İşverenin Sorumluluğu, s. 108, 116. 15

eyleminden sorumlu tutmanın adalet ve hakkaniyet duygularını inciteceğine, kazanın işverenin işi görülürken gerçekleşmiş olmasının, sorumluluğu için yeterli olmadığına, açıklanan gerekçeler ile illiyet bağının kesilmiş olduğuna ve davalı işverenin, iş kazasından sorumlu olmadığına karar vermiştir 38. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, verdiği diğer bir kararında da, iş kazası sonucu meydana gelen zarardan işverenin tazmin borcunun, kusursuz sorumluluğa dayandığı hallerde, kusur, sorumluluğu oluşturan bir unsur olmadığından, tazminat borcunun doğabilmesi bakımından işverenin kusurunun aranmayacağına, ne var ki kusursuz sorumlulukta da işverenin tazmin yükümlülüğü için illiyet (nedensellik) bağının gerçekleşmesinin zorunlu olduğuna karar vermiştir 39. Yargıtay, Hukuk Genel Kurulu kararları ve içtihadı birleştirme kararları 40 ile oluşan yerleşik uygulama gereği, davalı işverenin hiçbir kusurunun bulunmadığı, ölümün doğrudan doğruya 3. kişiye ait araç sürücüsünün % 100 kusurlu davranışı sonucu meydana geldiği, bir iş kazasına dayalı tazminat davasında, olayın, 506 sayılı Yasa ya göre bir iş kazası olduğunu ancak; işverenin hukuki sorumluluğu için mücerret olayın bir iş kazası olmasının yeterli olmadığını, diğer sorumluluk koşulları ve özellikle işverenin eylemi ile ölüm olayı arasında uygun sebep-sonuç bağının da bulunması ve bunun, yani illiyet bağının, mücbir bir sebep, zarar görenin veya 3. kişinin ağır kusurlu eylemi ile kesilmemiş olması gerektiğini, tehlike sorumluluğunun söz konusu olduğu hallerde de işverenin davranışı ile zararlandırıcı sonuç arasında uygun illiyet bağı bulunması gerektiğini belirterek; işverenin eylemi ile ölüm olayı arasında uygun illiyet bağı kesilmiş olduğundan, işverenin tazminatla sorumlu tutulmasından söz edilemeyeceğine karar vermiştir 41. D. Maddi Zarar İşverenin iş kazasından sorumluluğunun diğer bir unsuru işçinin maruz kaldığı iş kazası sonucu vücut bütünlüğünün ihlal edilmiş olması ve maddi zarara uğramasıdır. 38 Yarg. HGK., 18.3.1987, 1986/9-722, 1987 /203, www.hukukturk.com.tr.; Ulusan, Gözetme Borcu, s. 79. 39 HGK., 26.06.1981, 1980/1949, 1981/535 K., www.hukukturk.com.tr. 40 Akın, Maddi Tazminat, s. 49. 41 Yarg. 9.HD., 09.11.1989, 6519/9660, www.hukukturk.com.tr; Yarg. 21.HD., 06.05.2002, 3333/4020, Kılıçoğlu, Tazminat Hukuku, 2006, 431. 16

İşçinin uğradığı maddi zararın karşılanması bakımından, işverenin tazmin yükümlülüğünün kapsamı, Sosyal Güvenlik Kurumu nun bağladığı gelir ve ödenekler ile sağlık yardımlarından daha geniş kapsamlıdır. İşverenin tazminle sorumlu olduğu maddi zarara, işçinin uğradığı bedensel, ruhsal zararlar ile gelir kayıpları dışında ileride doğacağı muhtemel çeşitli zarar kalemleri de girmektedir 42. III. İşverenin Hukuki Sorumluluğunun Kapsamı A. Genel Olarak İş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle bedensel ve ruhsal zarara uğrayan işçi, Sosyal Sigortalarca karşılanmayan zararları için işveren aleyhine maddi ve manevi tazminat davası açma hakkına sahiptir. İşçinin iş kazası ya da meslek hastalığı sonucu ölümü halinde ise desteğinden yoksun kalanlar da işveren aleyhine destekten yoksun kalma ve manevi tazminat davası açabileceklerdir. Borçlar Hukuku nun konu ile ilgili genel düzenlemeleri dışında, İş Kanunu nda veya diğer mevzuatta konuya dair özel düzenlemelere yer verilmediğinden, işçinin beden tamlığının ihlali halinde genel hükümler, yargı içtihatları ve bilimsel eserlerden yararlanılarak uygulama belirlenmektedir. B. Konunun Yargıtay Kararları Doğrultusunda İncelenmesi 1. Maddi Tazminat İş kazası veya meslek hastalığında işçinin maddi zararının tespitinde, işçinin çalışma gücünün kaybından doğan zararları, ekonomik geleceğinin sarsılmasından doğan zararları ve iş kazası ve meslek hastalığından zarar gören işçinin bütün masrafları dikkate alınmaktadır. 42 Akın, Maddi Tazminat, s. 54-55. 17

a. Çalışma Gücünün Kaybından Doğan Zararlar İş kazasına uğrayan işçinin kaza sonucunda uğradığı bir zararı da iş gücü kaybının tamamen veya kısmen kaybedilmesinden dolayı uğradığı zarardır. Borçlar Kanunu nun 46.maddesinde de genel olarak beden tamlığının ihlaline bağlı olarak doğan bu sonuç düzenlenmiş olup tazmini gereken bir zarar olarak hükme bağlanmıştır. İş kazası geçiren bir işçinin iş veya meslekte kazanma gücünü kaybetme oranının belirlenmesinde kendi mesleği dikkate alınır. Bu oranın başka bir iş açısından daha düşük olması tazminat miktarını etkilememektedir. Yargıtay, kaza geçiren işçinin yürüttüğü iş dışındaki bir başka iş esas alınarak zararının hesaplanmasını bozma nedeni kabul etmiştir 43 Yargıtay bir kararında Borçlar Kanunu nun 46. maddesine yollama yaparak, davacının haksız eylem sonucu yaralanmasına bağlı olarak oluşan meslekte kazanma gücüne ilişkin kaybının, işini yapmasına engel olmasa bile aynı işi meslektaşlarına oranla meydana gelen bu kayıptan dolayı daha fazla efor sarf ederek yapmak zorunda kalması halinde zararının gerçekleşmiş olduğunu kabul etmiştir 44 Yüksek Mahkeme bu kararında olduğu gibi, verdiği pek çok kararında bu konu üzerinde durmuş ve efor kaybının gerçekleşen bir zarar olduğunu belirtmiştir. Başka bir kararında da Yargıtay, beden tamlığı ihlal edilen davacının, halen gelir getiren bir işte çalışmıyor olmasını, daimi işgücü kaybı zararının hüküm altına alınmasına engel görmeyerek, efor kaybı gözetilerek daimi işgücü kaybı zararına hükmetmek gerektiğini 45 belirtmiştir. Yargıtay verdiği bir başka kararında, işçinin yaşı ve oluşan meslekte kazanma gücü kayıp oranına göre ileride çalışıp yaşlılık aylığına hak kazanmasının üstün olasılık içinde bulunduğunu, bu nedenle zarar hesabına pasif dönemde elde edeceği kazançların dahil edilmediği gerekçesine dayalı hesap bilirkişi raporuna dayalı karar verilmesinin usul ve yasaya aykırı olduğunu vurgulamıştır. Yargıtay, aynı kararda, davacı işçinin beden gücü kaybı 43 Yarg. 11.HD., 08.11.1978, 4072/5054, Akın, Maddi tazminat, s. 107. 44 Yarg. 11.HD., 11.05.2006, 2005/3415 E., 2006/5510 K., www. hukukturk.com.tr. 45 Yarg. 4.HD., 13.10.2005, 2004/14559, 2005/10881, Yarg. 11.HD., 11.11.2003, 9385/10749 (Kararda, iş göremezlik tazminatı, aynı işi yapan diğer insanlara nazaran, yaralanan şahsın daha fazla sarf edeceği efor karşılığı olarak belirlenen tazminat olarak tanımlanmıştır.) 18

nedeniyle pasif dönemde de daha fazla güç sarf ederek yaşamını devam ettireceğini bu nedenle, pasif dönemin de hesaplamada gözetilmesi gerektiği sonucuna varmıştır 46. Geçici iş göremezlik durumunda ise işçi geçici iş göremez hale geldikten sonra, çalışmasını aynen sürdürmesine rağmen, geçici bir süre yine eski haline göre işini daha zor yapabilmekte ve daha fazla güç harcamaktadır. İşçi bu durumda çalışmasını aynı şekilde sürdürdüğü için kazanç kaybı oluşmamakla beraber, Yargıtay yerleşik uygulaması, işçinin bu tür durumlar için de güç (efor) kaybından dolayı tazminat talep edebileceği yönündedir 47. Yargıtay bir kararında, iş kazası sonucunda % 2.2 oranında iş gücü kaybına uğrayan işçinin aynı işte çalışıp, daha fazla çaba sarf edeceği asıldır diyerek, işçinin işini kaybedip ilerde yeni bir işte çalışması halinde beden gücü kaybının işini yürütmesine olumsuz etkilerinin olacağı ve bunun da işçi aleyhine sonuçlar doğuracağı olasılığının hesaba katılarak, işçinin zararının belirlenmesi gerektiğine karar vermiştir 48 İş kazası ve meslek hastalığı sonucunda işçinin uğradığı zararının belirlenmesinde iş görebilme çağı ve yaşam süresi önemli unsurlardan biridir. İş görebilme çağı ile yaşam süresi birbirinden farklı kavramlardır. İşçinin ömrünün sonuna kadar çalışmayacağı kabul edildiğinde işçinin iş görebilme süresinin yaşam süresinden daha kısa olduğu, işçinin çalışma hayatını belli bir süre sonra emekliye ayrılarak sona erdireceği düşünülmektedir. Yargıtay, işçinin uğradığı zararın tazmini davasında çalışma gücünün kaybı geçici olmadığından zarar gören işçinin ne kadar yaşayacağı ve iş görebilme çağında ne kadar kazanç elde edeceğinin belirlenmesi gerektiğini belirtmiştir 49 Yargıtay yerleşiklik kazanan içtihatları ile işçinin kaza sonucu iş göremezliğe uğramasaydı altmış yaşının sonuna kadar fiilen çalışarak kazanç elde edebileceğini kabul etmiştir. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu bir kararında, aktif dönem zararının altmış yaş ile 46 Yarg. 21.HD., 07.07.2004, 6281/6772, www.hukukturk.com.tr. 47 Yarg. 4.HD., 19.04.1982, 3059/3938, www.hukukturk.com.tr 48 Yarg. 10.HD., 04.12.1975, 4429/6403, Akın, Maddi Tazminat, s. 169. (Yargıtay 4.HD. de 18.12.1974, 5619/17011 sayılı kararında, davalının davacının parmağını ısırarak onu %6 oranında malul bırakmış olması nedeniyle davacının % 6 oranında harcadığı beden gücünün karşılığının zarar verence tazmininin gerektiğine karar vermiştir.), Karahasan, Mustafa Reşit, Tazminat Hukuku, Maddi-Manevi, Beta Yayınları, İstanbul 1996, s. 676. 49 Yarg. 9.HD., 13.11.1984, 8500/9768, Akın, Maddi tazminat, s. 119. 19

sınırlı olduğunu, kaza geçiren işçinin zarar hesabında seksen yaşına kadar çalışabileceğinin kabul edilmesini usule aykırı görerek, bozma nedeni olarak kabul etmiştir 50. İş görebilme çağının Yargıtay tarafından altmış yaş sınırına bağlı kalınarak standart bir değerlendirmeye tabi kılınması öğretide eleştirilmiştir 51. İş kazasına maruz kalan işçinin uğradığı zararın tazmini aşamasında zararı belirleyen esas unsurlardan biri işçinin almakta olduğu ücretinin tutarıdır. Uğradığı iş kazası ile beden tamlığı ihlal edilen işçiye ödenecek tazminatın temel etmeni işçinin geliridir. Buradaki gelir kavramının belirleyicisi işverenin işçiye ödediği ücrettir. Gelir kavramına süreklilik arz eden ek gelirler de girmektedir. Yargıtay da tazminat hesaplamasında süreklilik gösteren ödemelerin dikkate alınması gerektiğini, süreklilik taşımayan fazla çalışma ücretinin hesaba esas ücrete eklenmesinin mümkün olmadığına karar vermiştir 52 Yargıtay bir başka kararında işçiye ödenen hafta tatili ve genel tatil ücretlerinin tazminat hesabına dahil edilmemesini bozma nedeni saymıştır. 53 Yargıtay bir kararında da tazminatın hesaplanmasında ücret niteliğindeki yardımların ve zamların gözetilmesini, vergi ve benzeri kesintilerin çıkarılarak kazancın netleştirilmesi gerektiğini, böylece net aylık ücret tutarının tazminatın hesabına esas alınması gerektiğini belirtmiştir 54. Uygulamada işverenler sigorta primlerini düşük ödemek amacıyla, özellikle uzman işçilerin ücretlerini bordrolarda asgari ücret olarak gösterebilmektedirler. Yargıtay 21.Hukuk Dairesi bir kararında, tazminatın hesaplanmasında gerçek ücretin esas alınması gerektiğini, gerçek ücretin ise işçinin kıdemi, yaptığı işin özelliği ve niteliğine göre işçiye ödenmesi gereken ücret olduğunu, sigorta kayıtlarına geçmiş ücret olmadığını vurgulamıştır. İşçinin gerçek ücretinin belirlenmesi açısından ise, işçinin hayatın olağan akışına göre asgari ücret ile 50 HGK., 24.10.1990, 10-368/515, Yarg. 10.HD., 29.09.1992, 8590/9330, Akın, Maddi Tazminat, s. 121; Yarg. 2.HD., 07.02.2000, 627/635, Yarg. 21.HD., 17.02.2003, 143/978, Yarg., 21.HD., 03.10.2006, 11169/9396, Balcı, Tazminat Davaları, s. 321-326. 51 Hatemi, iş görebilme çağı konusunda, bir yasa boşluğundan değil; somut olayın özelliklerine göre yargıcın takdir yetkisine bırakılmış bir alan olduğundan söz edilebileceğini, iş görebilirlik çağının tespiti konusunun hukuksal bir sorun olmaktan ziyade özel uzmanlığı gerektiren bir konu olduğunu, bu nedenle, yargıcın takdir hakkını kullanırken uzmanlarca özel olarak hazırlanmış bu cetvellerden yararlanılarak değerlendirmede bulunulması gerektiğini belirtmektedir) Akın, Maddi Tazminat, s. 121. 52 Yarg. 9.HD., 17.1973, 4960/27451, Akın, Maddi tazminat, s. 134. 53 Yarg. 10.HD., 25.01.1990, 1989/490, Akın, Maddi Tazminat, s. 134. 54 Şahbaz Başboğa, s.109. 20

çalışamayacağının söylendiği hallerde, asgari ücret esas alınarak yapılan müfettiş saptamasına itibar edilmeyerek, meslek kuruluşundan bildirilen ücret esas alınarak tazminat hesabı yapılması gerektiği sonucuna varılmıştır 55. Bu yönde pek çok Yargıtay kararı olmakla beraber, Yargıtay ın, bordro ve işveren kayıtlarına geçen ücretlerin tazminatın hesabına esas alınması gerektiğine dair aksi yönde verdiği kararları da bulunmaktadır 56 Ücretin tespitinde işçinin tabi olduğu bir toplu iş sözleşmesinin bulunması hali bir takım özellikler arz etmektedir. İşçi bir toplu iş sözleşmesinden yararlanıyorsa, işçinin zararının belirlenmesinde sözleşme ile gelir ve ücrete ilişkin hükümler esas alınır. Yargıtay, asgari ücretin ve toplu iş sözleşmelerinin uygulanmasının kamu düzeni ile ilgili olduğu gerekçesiyle, re sen göz önüne alınması gerektiğine 57 dair genel bir uygulama oluşturmuştur. b. Ekonomik Geleceğin Sarsılmasından Doğan Zararlar Cismani zararın tazminini düzenleyen Borçlar Kanunu nun 46.maddesinin, tazmin edilmesi gereken kalemlerden biri olarak belirlediği iktisadi geleceğin sarsılmasına bağlı zararların, sürekli ve geçici iş göremezliğe bağlı zararlardan ayırt edilmesi çoğu zaman mümkün olmadığından, uygulamada hakimler kısmen veya tamamen iş göremezlik nedeniyle uğranılan zarar ve iktisadi geleceğin sarsılmasından doğan zararı ayrı ayrı belirleme yoluna gitmektedir. Ekonomik geleceğin sarsılmasından, esas olarak beden tamlığının ihlali sonucunda işçinin kötürümleşmesi, çirkinleşmesi veya sakatlık gibi durumlara maruz kalması anlaşılmaktadır. Yargıtay ın günümüzde bazı işlere alınacak genç kızların fizik yapılarının ve gösterişlerinin dikkate alındığı bir gerçektir. Uğradığı iş kazası sonucu maddi varlığından saçı gibi önemli bir parçasını kaybetmiş olan davacının maddi zararının olamayacağı görüşü 55 Yarg. 21.HD., 06.10.2003, 7157/7456, Çelik, Çelik Ahmet., Tazminatın Ölçüsü Ve Kazanç Kavramı, Legal Yayınları, İstanbul 2006, s.137. 56 Yarg. 21.HD., 12.11.1998, 7234/7660, Yarg. 21.HD., 29.02.2000, 478/1664, Yarg., 21.HD., 06.02.1996, 7718/534, Çelik, Ç. A., s. 140, 141. 57 HGK., 22.12.2004, 21/725-751, HGK., 01.05.2002, 21/339-341, Yarg. 21.HD., 03.10.2006, 11697/9397, Balcı, Tazminat Davaları, s. 291-293; Yarg. 21.HD., 16.09.1996, 4585/4581, Akın, Maddi tazminat, s. 137; Yarg. 21.HD., 23.10.2001, 6634/7048, Akyiğit, Ercan, İş ve Sosyal Güvenlik Hukukuna Dair Emsal Yargıtay Kararları, 2.Cilt, Ethemler Yayıncılık, İstanbul 2003, s. 1757. 21